Tíminn - 05.12.1965, Qupperneq 7

SUNNUDAGUR 5. desember 1965
TÍMINN
7
Ungmennafélagi til
æviloka.
Ýmsum þeim, sem yngri eru
og ekki þekkja af eigin raun
starf, félagsanda og eldmó'i ís-
lenzku ungmennafélaganna á
fyrstu tveimur áratugum aldar-
innar hættir til að ætla, að
meira sé úr gert en efni standa
til. Þegar þeir miða við deyfð
þá og drunga, sem oftast hvíl-
ir nú yfir félagslífi og þjóð-
erniskenndum íslendinga,
finnst þeim ef til vill með ólík-
indum sá áhugi, ættjarðarást,
fórnarvilji og félagsandi, sem
lýst er.
En margir þeir, sem kvnntust
Vigfúsi Guðmundssyni, jafnvel
eftir að hann fór að reskjast,
töldu sig fá þar lifandi sönn-
un þess, að ekki væri of mik-
ið úr eldmóði og fé’.agsanda
fyrstu ungmennafélaganna eða
aldamótamannanna gerr, né
þeim heillamiklu áhrifum, sem
hreyfingin hafði á æskumenn.
Vigfús Guðmundsson var
sami ungmennafélaginn til
hinztu stundar. Þær hugsjónir
höfðu mótað hann svo gersam-
lega, að þær urðu styrkur hans
og æskuþróttur vegferðina á
enda. Þær mótuðu viðhorf hans
í hverju máli, þar sem íslandi
var hætt. Þær nærðu frjálshuga
hans og ættjarðarást allt til
loka.
Heitur æskuhugur hans á
efri árum kom til dæmis fram
í því, að hann reyndi oft að
styðja og styrkja unga og efni-
lega menn til þroska, ef hann
fann hjá þeim djörfung og bar-
áttuhug fyrir íslenzkum mál-
stað. Þegnskapur ungmennafé-
lagans birtist í því, hvemig
hann lagði sig fram af áhuga
og ósérhlífni í þvi félagsstarfi,
sem hann hugði til þjónytja og
ætlaðist ekki til launa. Fram-
sóknarflokkurinn og Tíminn
nutu ósjaldan góðs af því.
Vigfús Guðmundsson átti í
ríkum mæli marga þá kosti,
sem íslending prýða mest og
var þó fáum líkur.
„Dagur er upp
kominn“
Meðal bóka þeirra, sem út
koma- um þessar mundir er rit-
gerðasafhið Lýðir og landshag-
ir eftir dr. Þorkel Jóhannesson,
háskólarektor. Þorkell er látinn
fyrir nokkrum árum en hefði
orðið sjötugur á morgun, ef
hann hefði lifað. Dr. Þorkell
var því einn af aldamótamönn-
unum, vaxinn upp við hitann
af lokaátökum sjálfstæðisbarátt
unnar og starfaði síðan í brjóst-
fylkingu þeirra, sem mótuðu hið
nýja þjóðveldi. Hann vopnaðist
ágætri skólamenntun og varð
snjall vísindamaður og rifhöf-
undur í þeim fræðum, sem ís-
lenzkust eru. En þó að sögu-
leg fræði væri aðalgrein hans,
stóð hugur hans mjög til bar-
áttumála dagsins og framsókn-
ar þjóðarinnar. Þar brann alda-
mótakyndillinn einnig skært og
mótaði viðhorf hans til þjóð-
mála og fræða.
Meðal ritgerða í þessu nýút-
komna safni eftir Þorkel er af-
ar skemmtileg ritgerð um þjóð-
Cundinn 1851 og nefnist „Dag-
ir er upp kominn.“ Sú grein
Margt góðra bóka
Nýjar bækur koma nú á mark
aðinn hvern dag. Ýmislegt er
þar góðra bóka og gagnlegra.
Tvær íslenzkar skáldsögur eft-
ir unga höfunda bera af í þeirri
grein, Dægurvísa Jakobínu Sig-
urðardóttur og Borgarlíf Ingi-
mars Erlendar Sigurðssonar.
Menn bíða og með nokkurri for
vitni eftir nýrri skáldsögu eft-
ir Jóhannes Helga þessa daga.
Áf nýjum Ijóðabókum má ef
til vill helzt nefna bækur eftir
Jón úr Vör, Braga Sigurjóns-
son og Þorgeir Sveinbjarnarson.
Rit Sveins Skorra Höskuldsson-
ar um Gest Pálsson ber líklega
hæst í flokki um íslenzkar bók-
menntir. Ýmsar myndarlegar
heildarútgáfur ber að nefna,
svo sem nýja útgáfu af Bólu-
Hjálmari, verk Davíðs Stefáns-
sonar, Þóris Bergssonar og
fleiri. Ýmsum mun þykja feng-
ur að greinasafni Jóhannesar úr
Kötlum, Vinaspegli og Loka-
sjóði Snæbjarnar Jónssonar, svo
er öll rituð af vísindalegri ná-
kvæmni og trúrri söguþekkingu
en niðurlag hennar bregður með
skemmtilegum hætti ljósi á það,
hverja samleið heit þjóðernis-
kennd og sjálfstæðishugur átti
með sagnfræðinni og hve aðdá-
un hans á frelsisbaráttu var
mikil. Þessi stutti kafli sýnir
líka, hve snjall rifhöfundur dr.
Þorkell var. Hann segir:
„Hundrað ár eru nú liðin, síð-
an þjóðfundinum var hleypt
upp. Margt hefur síðan á daga
drifið. Þjóð vor hefur séð djörf-
ustu drauma sína rætazt.
Ógleymanlegir atburðir hafa
gerzt. En ekkert megnar að
skyggja á minninguna um hina
fáliðuðu samkomu í fundarsal
lærða skólans 1851 og óhvikula
andspyrnu hennar gegn kúgun
og ofurefli. Ætla má, að Trampe
greifa og mönnum hans hafi
ekki litizt sigurstrangleg sveit-
in, sem lagði leið sína um há-
degi hinn 9. ágúst frá dyrum
lærða skólans niður skólabrúna.
Sviknar vonir, smánarboð og hót
anir hafa stundum komið að
haldi, þar sem röksemdir og
fortölur þraut. Hvað lá fyrir
þessum mönnum annað en við-
urkenna villu sína og þiggja
það, sem að þeim var rétt, er
í fullt óefni var komið? En
menn, sem stór örlög hafa hrif-
ið á vald sitt, verða hvorki með
hótunum beygðir né með smán
arboðum lækkaðir. Þeir Trampe
skildu það ekki, né kom þeim
til hugar, að þarna fóru menn,
sem báru á herðum sér giftu
þjóðar sinnar, frelsi hennar og
sjálfstæði á komandi öld. Sjálfa
írraði þá ekki fyrir því, hversu
löng þraut væri fram undan.
Þrjár kynslóðir urðu að þreyta
þessa eyðimerkurför, áður en
lokamarkinu væri náð.“
Sigurvegari í
4:únri elevmsku“
Og dr. Þorkell heldur áfram:
„Svo líða tímar fram, Sviðið
breytist, og leikurinn tekur mikl
um stakkaskiptum. Hér hefur
sagan skipt hlutverkum að
nýju, eins og hennar er oft hátt
ur. Hinir sigruðu eru orðnir sig
urvegarar. Jón Sigurðsson, þessi
kappsfulli ofurhugi, sem þrjózk
aðist gegn „staðreyndum“ og
vildi ekki láta sér skiljast, að
hann barðist fyrir „vonlausum“
málstað, er fyrir löngu orðinn
þjóð sinni tákn alls hin bezta
og göfugasta, sem kynstofninn
hefur afrekað á liðnum tíma,
og glæsilegasta fyrirheit hennar
á nýrri öld. En sigurvegarinn
frá 1851, Trampe stiftamtamað-
ur, hefur sætt svo djúpri
gleymsku, að nafn hans, sem
sumir kjósendur til þjóðfund-
arins gáfu rökkum sínum, hon-
um til óvirðingar, var í vitund
þriðju kynslóðar orðið að hvers
dagslegu hundsnafni, án allra
tengsla við sögulega atburði eða
persónur. Slík er gráglettni ör-
laganna — og líkn þeirra um
leið.“
Nv reisn
Það á vel við að rifja upp
þessi orð dr. Þorkels Jóhannes-
sonar þessa daga. Hann féll fyr-
ir aldur fram í miðju verki. mik
ilhæfur sagnfræðingur og sterk
ur, þjóðlegur baráttumaður.
Honum hefði vafalaust fallið
það allvel i geð að heyra ræðu
Sigurðar Líndal í Háskólanum
1. des. Hvort sem hann hefði
verið nákvæmlega sammála
hverju orði, sem ræðumaðurinn
sagði, eða ekki, mundi hann
hafa kunnað að meta þá reisn,
sem fólst í málflutningnum. hið
skýra og vægðarlausa mat á
menningar- og þjóðernismálum
íslendinga þessi misseri. Með
þessari ræðu hlaut þjóðfrelsis-
dagur stúdenta nýja reisn og
vakti nýjar vonir um það, að
takast megi að vekja þjóðina og
valdhafa landsins af óminni því,
sem horfir til nýrrar áþjánar.
Alltaf einhver
Trampe
Fátt er nauðsynlegra en muna
það í orði og verki, að sjálf-
stæðisbarátta íslendinga er
ævarandi. Hve traustir, sem
hornsteinar hins ytra sjálfstæð-
is virðast vera, mun ætíð verða
til einhver Trampe, sem þörf er
að mótmæla eða reka af hönd-
um. Ef til vill er hann erlend
sjónvarpshetja þessa stundina
og sækir að íslendingum í
nýju gervi, með nýjum vopnum
og á nýjum vígvelli. ísland er
svo berskjaldað, að hann mun
að líkindum sækja að þjóðinni
í einhverri mynd um langa
framtíð. Þá ríður á að þekkja
hann og skilja, hvenær og hvar
þörf er að rísa upp og segja:
Við mótmælum allir. Ræðan í
Háskólanum var í ætt við þá
gerð, og því var hún fagnað-
arefni.
Hins er rétt að minnast, að
þegar menn skera upp herör
gegn hættu er ekki réttmætt
að setja alla í sama bát und-
anhaldsmanna. Það var ekki
réttmætt af ræðumanni að
leggja alla þingmenn að jöfnu
og kalla þá undanhaldmenn í
sjónvarpsmálinu. Hann hefði átt
að unna málstaðnum þess sann-
mælis að hafa í huga, að það
var ráðherra Framsóknarflokks
ins, sem setti þau höft á er-
lenda hermannasjónvarpið, að
það næði ekki út fyrir herstöð-
ina, en núverandi ríkisstjórn,
sem afnam þær hömlur og opn-
aði allar gáttir þess. Framsókn-
armenn báru þá fram þing-
tillögu um að lokað yrði fyrir
það aftur, en því var hafnað.
Menntamennirnir sextíu, sem
síðar tóku myndarlega á mál-
inu, urðu þá of síðbúnir til liðs,
en vel hefði það getað dugað
til sigurs í málinu, ef þeir hefðu
þá þegar lagzt á sveifina með
þeim þunga, sem síðar varð, þeg
ar allt var örðugra viðfangs.
og nýju bindi af Merkum íslend
ingum. Margt bóka kemur út
um dulræn efni að venju. og
munu flestir staðnæmast fjmst
við bók Jónasar Þorbergssonar.
Þá er og ýmislegt girnilegra
bóka úr sögusjóði þjóðarinnar,
svo sem bók Björn Þorsteins-
sonar um Marcellus hinn en-
demafræga Skálholtsbiskup,
sem aldrei leit ísland, bók Her-
manns Pálssonar um annálana
og Ferðabók Ólavíusar, þess
gamla merkisrits. Endurminn-
ingabækur munu vera með
færra móti, en framarlega eða
fremst í þeim flokki eru end-
urminningar Sveins Víkings. Þá
má nefna bók Sigríðar Thorla-
cius um Maríu Markan. Útgáfa
Almenna bókafélagsins á vís-
indaritum í myndum og máli
er mikils háttar. Ýmsir munu
fagna því að fá í hendur kver
með áður óbirtum minninga-
brotum eftir Huldu.
Bók Kvöldvökuútgáfunnar
um Davíð Stefánsson er verð
sérstakrar athygli. Þar leggja
nánir vinir og samtíðarmenn
minningabrot sín um hann sam
an í sjóð til geymdar og lær-
dóms óbornum. Er sú bók í
senn mjög skemmtileg og fær-
ir hina mörgu aðdáendur skálds .
ins, sem ekki höfðu af honum
persónuleg kynni, nær því og
ljóðum þess og leiðir til aukins
skilnings.
Bók Jóns á Yztafelli um Sig-
urð Jónsson, föður sinn, er og
hið merkasta rit og varpar í
senn Ijósi á merkilega persónu-
sögu, gróskumikið félagsstarf
og fyrstu stjórnarhætti í því
flokkakerfi, sem við búum nú
við.
barf gerbreytta
*“fnu.
Það hefur vakið nokkra at-
hygli, að Framsóknarflokkurinn
ber nú við aðra umræðu fjár-
Fr&mhald á bls. 1L