Þjóðólfur - 27.04.1871, Side 4

108
íslenzkunnar með fitum stnum; vjer vöknuðum þá
svo sem af draumi, og um hin síðustu 50 árin
hafa bæði hjerlendir menn og útlendir gjört tals-
vert henni til viðreisnar og skýringar, bæði með
prentun fornrita vorra, þótt margt sje óprentað
enn, orðabókum, og ýmsum rilgjörðum um ís-
lenzku, og tel jeg víst að enginn geti móti því
borið nje vilji, að þeir Dr. Sveinbjörn heitinn Eg-
ilsson og háskólakennari Iíonráð Gíslason eigi
hvað mestan og beztan þátt í viðreisn ritmálsins
hjer á landi, og getur sannlega enginn með
rjettu talið það neitt oflof, þótt sagt sje, að enn
hafl enginn staðið þeim mönnum jafnfætis í því,
sem íslenzkuna tekur, Sveinbirni heitnum f þekk-
ingu á skáldamálinu og í lipurleik ritmálsins, og
Konráði í glöggsæi og nákvæmri þekkingu á ís-
lenzku og öllu eðli hennar bæði að fornu og nýju,
og úr því rekspölurinn var á kominn, vaknaði við-
leitnin hjá fleirum, og er vonandi, að íslendingar
haldi fram hinni sömu stefnu, og gjöri sjer alll
far um, að vanda æ betur og betur orðfærið, og
þá getur tungan mikilli fullkomnun náð.
2.
Ilerra yfirkennari Jón |>orkelsson hefuráhin-
um síðari árum bæði samið skýringar yflr vísur í
ýmsum fornsögum vorum, sem að mestu leyti eiga
að styðjast við skýringar þjóðsnillings vors Svein-
bjarnar heitins ‘Egilssonar, og einnig tínt saman
ýms dæmi úr fornritum um nokkur atriði í tungu
vorri, og látið það prenta, sumt aptan við skóia-
skýrslurnar, sumt í þjóðólfi, sumt í Norðanfara.
þessar greinir herra Jóns þorkelssonar lýsa reynd-
ar iðjusemi hans, en eigi eins vel því, að hann
hafi gjört sjer fyllilega Ijóst eðli fslenzkunnar í
heild sinni; hann virðist allt of mjög hafa fest
huga sinn við einstakleg dæmi, sem hann hefur
fundið í fornritum vorum, og gleyma ýmsu, sem
til greina verður að taka við slíkar skýringar, og
því líta heldur einstrengingslega á þau, ogafþeim
sökum virðist hann leiða út úr dæmum sínum þá
reglu, að livað eina, sem eigi sje samkvæmt þess-
um dæmum, sje rangt. llann bindur sig auðsjá-
anlega of mjög við hina fornu tunguna, og sum
dæmin, sem hann telur til, fæ jeg eigi sjeð að
hann hafi rjett skilið; að minnsta kosti fullyrðir
hann nógu mikið, að ætlanir sínar í þessu efni
sjeu einar rjettar, þar sem það þó að minnsla
kosti er næsta miklum vafa bundið, hvort ætlun
hans sje rjett í sumu hverju, ef eigi röng með
öllu. Jeg ætla að þessu sinni eigi að rekja allt
það, sem jeg get eigi fallizt á í greinum yfirkenti-
ara Jóns þorkelssonar, en að eins tala um eitt
eða tvö dæmi hans.
í Norðanfara 1870, nr. 43—44, bls. 87, kveð-
ur hann svo að orði:
»Menn segja nú alment ogrita: lýsa e-uyfír,
»og hugsa þeir sér líklega, að þágufallið stjórnist
»af sagnorðinu lýsa, og að yfír sé eigi forsetning,
»heldr atviksorð. þessu er nú eigi þannig farið,
»enda er þessi orðaskipun eigi höfð í fornum
»bókum. Fornmenn sögðu lýsa yfir e-u, og létu
»sagnorðið lýsa (þ. e. gjöra Ijóst, gjöra bjart) vera
»áhrifslaust, en þágufallið stjórnast af forsetning-
»unni yfiir. Lýsa yfir e-u er því sama sem að
»gjöra Ijóst (eða bjart) yfir e-u, þ. e. gjöra e-ð
»kunnugt«, og því næst telur hann til 7 dæmi úr
ýmsum fornritum, þar sem á eptir sögninni lýsa
fer yfir pví, og hið 8. dæmið: lýsa yfir mínu
shapi. 1 fyrsta lagi er skýring hans á merkingu
sagnarinnar lýsa, sú, að gjura bjart yfir e-u,
heldur fátækleg. í öðru iagi er hjer mjög óná-
kvæml orðað, því að eptir orðunum einum mætti
ætla, að sögnin lýsa alls eigi stjórnaði þiggjanda,
heldur skyldi þá ávallt hafa yfir með nafnorðinu;
en sú getur þó með engu móli verið tilætlun hans.
Að segja með fullri vissu, hversu eitlhvert orð hafl
fengið þá eða þá merkingu, eða hversu hún hafi verið
hugsuð upphaflega, er einatt mjög örðugt, og jafnvel
alls eigi auðið. það má telja víst, að hinar afleiddu
eða óeiginlegu merkingar margra orða sjeu svo til
komnar, að menn að upphafi hafi eigi gjört sjer það
ljóst, hvort sú merking væri hin sama og áður lá
f orðinu, eða hvorl hún væri samkvæm hinn eldri
merkingunni; orðin, eins og iíka merkingar þeirra
sumar, hafa víst að upphafi opt og einatt myndazt
ósjálfrátt á vörum manna, svo að þeir hafa eigi
hugsað um áður, og svo hafa aðrir tekið upp
þessi orð og þessar hinar nýju merkingar, uns festu
hafa náð í tungunni. Sögnin Jýsa er ein af hin-
um rnörgu sögnum í íslenzku, sem sljórna bæði
þiggjanda og þolanda. Vjer segjum enn, að lýsa
húsið, þótt sjaldhaft sje, samasem: að gjöra bjart
í húsinu, en: að lýsa einhverju 1, = skýra frá,
hvernig eitthvað sje, og 2, = gjöra hunnugt.
Sögn þessi mun að upphafi hafa stjórnað þolanda
einum, eins og að líkindum ýmsar aðrar sagnir,
sem nú stjórna bæði þolanda og þiggjanda, eða
jafnvel þiggjanda einum; en í forntungunni má
finna þess mörg dæmi, að þær stjórna þolanda, þar
sem vjer nú höfum þiggjanda. Sögnin lúha t.
a. m. hefur að upphafi líklegast sljórnað að eins