Þjóðólfur - 27.04.1871, Blaðsíða 5

109
þolanda, og má fiona ýms dœmi þess í fornmál-
mu> t. a.m. lúlca upp hurðina, Flateyjarb. II, 257;
dyrrnar, Fms. Mlí, 332; skemmuna, Fms. VI,
189, o. s. frv., en þessi sögn stjórnar einnig þiggj.
1 þessari hinni sömu merkingu, og nú ávallt. í
-\jálssögu kemur sögnin hjsa fyrir mjög opt. 36
sinnum stjórnar liún þar þiggjanda, svo að eng-
Inn vaJl getur á leikið að þiggjandi sje: lýsa
Vl9h vigínu, vígum,vigunum; sölcinni, vigsölcinni,
hnndseldri sök, sökum, sökum sinum, vígsökunum;
h°lundarsári; sárum ; brennumálunumj lögmcetu
frnmhlaupi; pessi lýsing, sem hinni fyrri ; lýsa
(þrisvar). Ellefu sinnum verður eigi sjeð af
sjalfri mynd nafnorðsins, sem lýsa stjórnar, hvort
það er þiggj. eða þol.: lýsa sölc, fesök, vígsök,
sekt, 0g getur þó varla leikið efl á, að hjer sje
þiggjandi. 7 sinnum að minnsta kosli má þar
finna: «ð hjsa löglýsing', en þar gæti öðruvísi
staðið á þiggjandanum, og gæti löghýsing verið
ama Og með löglýsingu = með löglegri lýsing,
svo að lögljsing eigi væri stjórnað af hjsa. Auk
þessa er sögnin hýsa höfð í Njálu eigi allsjaldan
sv°, að hún stjórnar eigi neinu nafnorði, svo sem:
lýsa til sólcnar og sektar, hjsa til gjalda, lýsa til
fióiðungsdóms; en lýsa yfir pvi kemur að eins
e'nu sinni fyrir í allri Njálssögu, bls. 9324. í öðr-
im fornum ritum vorum er lýsa eins haft með
‘fegjandanuni einum, svo að fyrirselningin yfvr
ei eiDi með. ^f þessu er þá auðsætt, eins og líka
iciia .oni þorkelssyni mun fullkunnugt, að enga
nau syn iei lil, a5 |)afa fyrjrsejnjngUna yfr með
sogninm ýsa> þótl þiggjan<jj farj 4 eptir, og meira
a seDja. oinmenn hafa mikln optar sögnina hjsa
rae þiggjandanum einum, heldur en nieð fyrir-
setnin0unni yfi,, öldungis eins og er í Njálu. Nú
erþa eptir að vita „ ....
. , , Ji nvort yfír gelur eigi venð sem
atviksorð 1 þessu fom-, „ », ?. -
. . . , « °rna orðtæki: að hysa yfir e-u,
þanmg að það stiórni r
... „ J0 ni e,6> pvi, sem a eptir fer,
eða oðrum nafnorðum
YHrto„ar,JÓDt,orke|,so
„„rar„ ,870 „r.28_29jb|8 55%5J , sje
uðreglan > ror„málinu, „ "
”«■' “m T *] ’ie" sel1 Vir nptan einf,
sagmr (, nnlegr, „g þMegr| „„ , verl|egri mj
framsöguhælt,, viðteoe!„e„haitlij og boðb!eUi|
frv., ogþetta er satt, þótt næsta margar megi
antekningarnar íinnafrá slíkri reglu, og liún s
orðuð sje mjög svo ónákvæm ; en jeg get bæ
við, að fornmenn setja þráfaldlega atviksorð,
fyrirsetningar, er þær eru hafðar sem atvik
,næst á eptir sögninni, á milli sagnarinnar og 1
orðsins, sem sögn þessi stjórnar, hvort heldur
nafnorðið er í þolanda eða þiggj., eða jafnvel í
eiganda, og þykir enn opt fara vel á því. Dæmi
þessa má nokkur finna í dæmum Jóns þorkels-
sonar sjálfs í Norðanfara. þannig t. a. m. I, þá
er sögnin stjórnar þolanda: »Hann setti eptir
Hákon jarl Grjótgarðsson«, Hkr. 575; «Let hann
par eptir skipin, Eg. 22., 42»; Dyrverðir Utu
pegar upp liurðina«, Eg. 62, 14324. „Njállkom
til Hliðarenda, ok kallaði Út Gunnar«, Njál. 47,
742; Gunnarr kallaði út Otkel«, Njál. 49, 7623.-—
2, þá er sögnin stjórnar þiggjanda: »Hann sárpar
niðr kominu«, Njál. 53, 82b; «Gunnarr skaut
svá fast niðr skildinum«, Njál. 54, 846. En nú
skal jeg bæta við nokkrum fleirum dæmurn, er
ljóslega sýna, hversu tamt fornmönnum var, að
skjóta atviksorðum og fyrirsetningum inn á milli
sagnarinnar og nafnorðsins, sem sögnin stjórnar,
þannig að fyrirsetningin er höfð sem atviksorð
(eða absolute).
I, þá ersögninstjórnarþol.: »gerðiámikiðregn«,
Fms.XI,35io;»J)áre7er á hvassviðri«, Laxd.082; »lögðu
peir á luti«, Fms. II, 90io; «gengr síðan yfir í Holt
olc at heygarðinum, ok brýtr á hlið«, Fms. III, 209is;
nsíðan styðr hann á höndum», Fms. III, 209is;
»búar pessir IX hafa borið á kviðinn«, Njál.
24226; »báru á kviðinn«, Njál. 243is (sbr. »kviðrinn
var hborinn«, Njál. 24320); »erpeirhöfðu af fjórð-
ung«, Dropl. 10; »sofa af nóttina«, Fms. 11,9827;
»dvclja af stundir«, Bandam. 8; »Ormr . . . tekr
reip á 10 hesta ok leysir af hagldir«, Fms. III,
20910; »her vil ek bjóða fyrir góð boð«, Njál.
772; »segja (spá) fyrir (fur) óorðna hluti«, Fms.
I, 769, 96i2 og víðar; »lagði annarr við gullhring,
en annarr höfut sitt«, Fms. II, 27Ö2o; »sltulu ver
gjalda upp helminginn gerðarmenn«, Njál. 18921;
»rengdi til augun*, Fms. II, 59ib; »losar til heyit«,
Fms. III, 209ie.
2, er sögnin stjórnar þiggjanda: »hann vildi
setjast at landi, olc letta af hernaði«, Fms. 1,
82iv; »Snorri goði preif til handarinnar Eyólfi,
ok fletti upp af errninni«, Njál. 2252o; »ryðr
af ofan torfi«, Fms. III, 20914; «nú lcast-
ar í vindi innan eptir firðinum«, Fms. II, 72?;
»sagði fyrir áðr sínum mönnum«, Njál. 2442i;
»Gunnarr skaut fyrir skildinum«, Njál. 84s;
»Rtítr . . . stefndi fyrir málinu«, Njál. 359;
»Kári brá við flötum skildinum«, Njál. 26223;
»Kári skýtr niðr við skildinum«, Njál. 26212;
»Gunnarr lýstr við atgeirinum«, Njál. 84io.
3, er sögnin stjórnar eiganda: »heiðnir menn,