Þjóðólfur - 27.04.1871, Side 6

110
er eigi höfðu bundizt u m állra orða, at sitja
á svikráðum við hann«, Fms. II, 34w; og jafnvel
skjóta þeir atviksorði inn fyrir framan nafnorð, er
lagar sig eptir undanfarandi orði í líkum setning-
um og : nhann hom fjarri niðr heslinum«, Frum-
part. ísl. tung. bls. XLVI12. Hverjum er nú eigi
auðsætt, að fyrirsetningarnar í dæmum þeim, sem
jeg nú heftalið, stjórna eigi nafnoröum þeim, sem
á eptir fara? en ef þessum fyrirsetningum, á, af,
fyrir, í, til, um, við, verður skotið inn á milli
sagnarinnar, og nafnorðs þess, sem sögnin stjórn-
ar, hvort heldur nafnorðið er í þolanda, þiggjanda,
eða eiganda, hvi skyldi þá eigi mega velja fyrir-
setningunni ypr hið sama sæti í setningunni, þá
er hún er höfð sem atviksorð? Jeg get enga á-
stæðu til þess sjeð, og vjer gætum enn svo að
orði kveðið, svo að vel færi ú, og vona jeg, að
hverjum einum sje nú Ijóst orðið af þvi, sem jeg
þegar hef sagt, að ypr gelur verið haft sem at-
viksorð í hinu forna orðatiltæki: «að hjsa ypr e-u«.
En hjer við bætist það, að jeg kannast alls eigi
við, að fyrirsetningar, er þær eru hafðar sem fyr-
irsetningar í fornmálinu, sjeu hafðar sem atviks-
orð í hinni nýrri tungunni í sömu orðtækjnm ó-
breyttum. Nú getum vjer enn haft og liöfum fyr-
irsetninguna yfir sem atviksorð á milli sagnarinn-
ar Jýsa og eptirfarandi nafnorðs. Vjer segjum t.
a. m. almennt, að lýsa einhverju ypr, og lítum
þá svo á, sem ypr sje atviksorð, og það er rjett,
því að sögnin lýsa stjórnar þiggjanda, svo sem
áður er sýnt. Vjer segjum og: «yrcsturinn lýsir
blessuninni ypr Söfnuðinum«, og þá er auðsjeð,
að blessuninni er stjórnað af sögninni iýsa\ en vjer
getum og sagt: «presturinn lýsli ypr blessuninni«,
og: «presturinn var að lýsa ypr blessuninni«, og
getur engum til hugar kornið, að ypr stjórni þiggj-
andanum btessuninni að heldur, þótt þessu orði
sje skotið fram fyrir. Vjer getum og sagt t. a.
m.: sllann fann dauðan mann, og breiddi (lagði)
ypr icápu sína«, eða: «lcast.aði ypr kápu sinni«,
0. s. frv. Vjer segjum og: «að tjúka af verki
sínu«, og þykir það miklu viðfelldnara, en : »að
Ijúka verki sínu af«, 0g stjórnast þó þiggj. verki
sínu eigi af af, heldur af sögninni tjúka. Eins
getur staðið á ypr í hinu forna orðtæki: »að lýsa
ypr pvi«, að fyrirsetningin ypr sje höfð sem at-
viksorð, og hefur fornmönnum þótt það eðlileg-
ast og fegurst, að setja hana rjett á eptir sögn-
ina, eins og önnur atviksorð, en í þessu efni hef-
ur breyting á orðið nokkur tungu vorri, að minnsta
kosti eptir því sem ráðið verður af hinu forna
j ritmáli, því að nú setjum vjer öllu optar þesskon-
ar atkviksorð á eptir nafnorðinu, sem undanfar-
andi sögn stjórnar; en bæði er það, að einatt fer
j vel á því, að setja atviksorð, og fyrirsetningar, er
þær eru hafðar sem atviksorð, á milli sagnarinn-
ar og nafnorðsins, enda mundi hægt að telja nóg
dæmi þess, að oss mundi þykja það óviðfelldið,
að velja atviksorði sæti annarstaðar í setningunni
en næst fyrir aptan sögnina, á milli hennar og
nafnorðsins, sem hún stjórnar. Vjer mundum t.
a. m. telja óviðkunnanlega að orði kveðið, ef sagt
væri: »hann lauk vel verki sinu af«, eða: »hann
hefur lokið verki sínu af«, í stað þess að segja:
»hann l.auk vel af verki sínu«, og: »hann hefur
lokið af verki sínu«. Jeg hef ávallt litið svo á,
sem ypr í orðtækinu : »týsa ypr pví«, væri atviks-
orð, og vonast til, að jeg hafi nú nægilega sýnt,
að þessi ætlun mín sje eigi ástæðulaus, og eng-
j inn sá, er eigi lítur á með of miklum einstreng-
j ingsskap, geti með vissu fullyrt, að öðruvísi sje.
I 3-
í Norðanfara 1870, nr. 43—44, bls. 87, segir
yfirkennari Jón þorkelsson, að mat og jarðamat
sjeu rangar orðmyndir og finnist eigi í fornmál-
inu; það eigi að vera met, því að meta (mat,
j mátum, rnetið) hafi hina sömu beygingu sem geta
| (gat, gátum, getið), og sitja (sat, sátum, setið), og
j samstofna nafnorð við geta og sitja sjeu get og
í set, og því eigi nafnorðið af meta að vera met,
j enda finnist orð þetta í metfd, metorð, fjármet,
j og sje því einsætt að leggja niður hið rangmynd-
aða orð mat, 0g taka upp hið rjettmyndaða met.
Hin forna orðmynd met er nú úrelt orðin í
tungu vorri í þeirri merkingunni, sem nú er í
orðmyndinni mat; það er nú haft 1, sem fyrri
hluti nokkurra samskeyltra orða, og táknar þá eitt-
hvað framúrskarandi, svo sem í metfje; 2. í þiggj.
fieirt. í ýmsum orðtækjum (hafa e-n í miklum
metum ; vera í miklum metum); 3= vog, meta-
skálar; en nú hefir mat fengið ful'la festu í tungu
vorri. í fornum ritum íslenzkum getur vel verið
að það standi eigi; en það er hal't þráfaldlega í
norskum skjölum, og það fyrst á 14. öldinni.
þannig: «eftir skflríkra manna mate (árið 1310;
Diplomat. Norveg. IV, bls. 82); ceftir fyrsogðo
mate (1324; Dipl. Norv. I, bls. 150); skutu iard-
ernar fara titl matz, og: skal Porgeir eptir mate
aura tillœggia (1329; Dipl. Norv. II, bls. 146); matz
menn, maatz manna, maatz monnum (1337; Dipl.
Norv. II, bls. 188—189), 0. s. frv.; at taka eftir
loghum eftir auerka mate (1323; Cod. Dipl.