Þjóðólfur - 27.04.1871, Side 7

111
Munkalifensis, bls. 105); eftir goðra manna mate
(1346; Cod. diplom. Munkalifensis, bls. 36). Nú
eru eigi mikil líkindi til, að Norðmenn haíi mynd-
að orð þetta fyrst á öndverðri 14. öldinni; heldur
verður svo á að líta, sem orðið sje fornt í nor-
rænu, og þótt þag værj ejgj haft í fornum íslenzk-
U.m. er það eigi næg sönnun, að orðið hafi
g> haft verið á íslandi um sömu mundir; því að
gat verið til5 þótt það eigi kæmist inn í hæk-
tel ^ær' S6m UU 6rU *'*■ ^rðið er ft,rnt) en
Jeg þó eiga meira að vega, hvort orðið sje
'jettmyndað. jeg get eigi gjört mikið úr þeirri
stæðunni, að nafnorð samstofna við geta og sitja
8 eu 9et °& seí, og af þeim sökum geti samstofna
nafnorð við meta eigi verið annað en met. Orðið
9et er fúgætt orð, og verði það cigi fundið nema
a þeim hinum eina stað, sem til er greindur í
1 orðanfara, þá má margt um það hugsa. En liitt
er vist, að þau hvorugkyns-nafnorð án allrar af-
eiðsluendingar eru að eins fá í íslenzku, er sam-
stofna sjeu við lokaðar sagnir, og sje e hljóðstaf-
Ur me§>nhluta þeirra. þcss konar nafnorð hafa
s a) á, au, i, (etj, o í rneginhlutanum, eptir því
sem stofnorðið er. þannig t. a. m. 1, a) fall,
'ald, vað, shaf, hlað, gal, hal, mal, slcap, far, o.
s- frv. (samstofna við: falta, halda, vaða, sltafa,
hlaða, aatn j, , ,
. , ’ ca“>, mala, sliapa, fara), og verður
ami hljóðstafur nafnorðsins og er í nnfnhætti
? .JeJ>n*ngarorði liðins tíma sagnarinnar. b,
jja , ta , drag (samstofua við: gjalda, taha,
° st,1|ur nafnorðsins hinn sami og í
nafnhætti sagnarinnar e f
uar. C) (,and, hvarf, varp, svarf
tsamstofna við : hinda i e ,
lua, hverfa, verpa, sverfá), og
vtríur þ«„„,g hljóftslafnr „afnorðsl„s hinn sami
•>g emtoii þa . tiðar i rramsiigu|lBlUi (6oM _ kand
’rrf’ “’l’- •“'■n samstof„a sagnar. g, m, rát
(samstofna sagmr: táta, rás \ * n--s
. „ ' raða), og verður hlioð-
stafur þessara nafnorða hinn • , P . ...
. Inn sami og 1 nafnhætti
og hluttekmngarorði lið. tinia . f .
nám, dráp (samstofna sagnir- 1 ’
verður þar hljóðstafur nafn’’ °8
lilaupa). 2. tit (viðlit),
stig, svih, bit, rið, shvið 'Z’ SlU' lmÍ9’ SÍg'
r , , -r. , ' “J' ðrtf, iáhrií), kltf,
mf Ia prtf, 9m, (Mmstofiia "
I.ta, rUa, rUa, rt.to, hn,ga, „„.
bita, ríða, shnða, smða, hrifa, Uifa, svífa, prífa,
gína, shína), og verðnr í þess kyns orðum ldjóð-
stafur meginhlutans hinn sami sem fleirt. þál tíð-
ar í framsöguhætti og hluttekningarorði liðins tíma
samstofna sagna; — heit (sögn: heita). 3, boð,
soð, gos, brot, flot, not, skot; þot (uppþot), þrot;
hrof, rof, sog, foh, roh, o. s. frv. (samstofna sagn-
ir: bjóða, sjóða, g/ósa, brjóta, ftjóta, njóta,
shjóta, þjóta, prjóta; hrjúfa, rjúfa, sjúga, fjúha,
rjúha), og verður hljóðstafur þessara nafnorða hinn
sami og í hluttekningarorði liðins tíma samstofna
sagna (boðinn, soðinn, brotinn, sholinn, krofmn,
o. s. frv.). Af þessum dæmum er auðsætt, að þótt
samstofna nafnorð við geta og sitja sjeu get Og
set, en eigi gat og sat, þá verður eigi af því leitt,
að met sje rjettmyndaðra en mat, þótt sögnin
meta beygist eins og geta; því að þá æíti líka
dráp, að vera rangmyndað, úr því að drepa beyg-
ist að öllu leyti eins og geta (og sitja); en það
hefur þó enginn sagt enn. En á hinn bóginn
verður það eigi hrakið, að þar sem hljóðstafurinn
í band, hvarf, varp, svarf, er hinn sami og í
eintölu þál. tiðar í framsöguhætti samstofna sagna,
þá verður engin ástæða sjen fyrir því, að mat geti
eigi verið rjettmyndað, þótt það hafi sama hljóð-
staf og samstofna sögn i eint. þál. tíðar í fram-
söguh., þar sem a er rótarhljóðstafur allra þess-
ara orða. Jeg skal og geta þess, að sumar eru
þær lokaðar sagnir, að tvö eru hvorugkyns nafn-
orð samstofna við þær, svo sem t. a. m. leg og
lag, drep og dráp, og er þá eigi alls kostar sama
merking í báðum þess kyns nafnorðum, og svo
er nú um met og mat; og gæli eins hafa verið í
fornöld.
í orðabók Fritzners er orð það, er hjer ræðir
um, ritað mát, og mun það að minnsta kosti ó-
víst, að svo sje rjettar ritað; en ef svo væri, þá
væri þetta orð myndað á sama hátt og nám og
dráp; og mætti þá hugsa, að á hefði grennztsíð-
ar hjer úti á Islandi, eins og í sumum öðrum
orðum, svo sem: drottinn, og, brot — burt (áð-
ur dróttinn, auh, braut). En hitt virðist einsætt,
að mat er fornt orð, rjettmyndað, og af norrænni
rót, og því einsætt að halda því; það mundi og
torvelt veita, að rýma því burt; og ef slíkt orð
skyldi niður leggja, mundu mörg þau orð í ís-
lenzku, er eigi yrðu rjetthá, sem allir vita að eru
nýkomin inn í tungu vora ; jeg vil nefna svo sem
dæmi orðið yfirhennari, sem bæði er rangmyndað
eptir merkingu sinni; því að eptir islenzku ætti
það að vera = skólastjóri; og finnst eigi heldur
í fornmálinu, en hefur slæðzt hingað frá Dan-
mörku og úr dönsku nú á þessum hinum siðustu
tímum.
Iteylijavik, í janúarmáHnfei 1871.
H, Kr. Friðrihsson.