Þjóðólfur - 16.09.1898, Síða 2

Álíti hann t. d. að 16 vikna gjöf sé í garði
handa hrossum og sauðfé og álíti að það
nægi vel í rúmlega meðalhörðum vetíi, mun
hann ekki þora að ráða til skurðar, en svo
leggst hagleysa að um jól og stendur til
loka eða lengur. Enginn kvíðir heyleysi,
menn vona að sumar komi með sumri, en
það bregst. Útifénaði þarf að gefa öllum
fulla gjöf, þangað til mánuð af sumri. Lamb-
ám þarf að gefa meira og minna fram um
farcfaga og kúm til Jónsmessu; þessa er opt
dæmi, en hver ásetningsmaður leyfir sér að
gera árlega ráð fyrir slíku? Eg held enginn,
Þessu til frekari skýringar skal eg taka
tvö dæmi, hvorugt gamalt, sem bæði eru
mér vel kunn. —
Árið 1881—82 var eg í hreppsnefnd,
og bar oddviti þá upp á almennum haust-
fundi hreppsins, hvort menn vildu ekki hafa
heyásetning, eins og vant væri, og féllust all-
ir á það, og voru ásetningsmennirnir kosnir
á fundinum. Ásetning fór fram líðandi ný-
ári, og álít eg það yfir höfuð hentugasta
tíma, og ólíkt skynsamlegri en ákvarðanir
laganna. Að eins einn bóndi var þá talinn
fremur heytæpur og ráðlagt að lóga einhverju,
sem hann og mun hafa gert. Veturinn 1881—
82 var með hinum harðari og gjaífeldari,
en þó heyrðist engin umkvörtun um hey-
skort eða vanhöld á fé. Þó skoðun þá hefði
■ verið framkvæmd síðari hluta marzmánaðar,
er enginn efi á því, að ástandið hefði verið
taiið gott, og engum ráðlagt að skera; en
líðandi sumarmálum dundi yfir harðindabálkur
sá, sem flesta mun reka minni til og stóð
langt fram á vorið fram milli fardaga og
Jónsmessu. Þá fóru menn smámsaman að
gefast upp og endirinn varð æði almennur
og mikill fellir.
Stafaeinföldunin og Réttritunarsamtökin.
(Niðurl.)
Þá tek eg reglu blaðamannafélagsins. Hún vill
ávallt láta rita einfaldan samhljóðanda á undan
öðrum samhljóð., þótt tvöfaldur sé eptir upprunan-
um í rótinni. Eptir henni á þá t. d. að rita skamt
(af skammur), grend (af grannur) o. s. frv. samkvæmt
framburði en móti uppruna og látum nú svo vera.
En eptir henni á líka að rita: mötlar (af möttull),
stöklar (af stökkull), eklar (af ekkill), dotnir (af dott-
inn), hepnir (af heppinn), soknir (af sokkinn), hygni
(af hygginn), gretni (af grettinn), steknum (af ítekk-
urinn, alveg eins og stráknum (af strákurinn), — !!
hrepnum (af hreppurinn), staknum (af stakkurinn),
lepnum (af leppurinn) og þetta fram eptir götunum,
allt saman þvert á móti uppruna og það er nú sök
sér, en einnig þvert á móti framburðinum og það
er allt verra tilvikið. Það munu nú allir, sem vilja,
geta séð, að þessi regla er með öllu óhæfileg sé
henni fylgt með fullri samkvæmni, og þótt líkur
ritháttur sé optlega hafður í fornum handritum, þá
er reglan engu betri eða réttari fyrir það. Eg get
naumast skilið, að kennarar í skólunum fari að taka
hana upp, því þeir hljóta að komast í mótsagnir
og vandræði með hana -nálega í hverjum kennslu-
tíma. Að minnsta kosti er það hart og óeðlilegt
að vera að skipa nokkrum manni að rita rangt, þeg-
ar hann veit réttan uppruna, sem Iangoptast á sér
stað, hvað þetta snertir, og þó er enn þá verra að
neyða nemendur, til að rita rangt þvert ofan í þeirra
réttan framburð. Þessi regla er heldur engu sfður en
hin næsta á undan sjálfri sér ósamkvæm, því hún
fylgir framburðinum í sumum orðum, en gengur
aptur beint á móti honum i öðrum og þau eru fleiri.
Það er auðsýnt, að hennar gallar eru fleiri og verri,
því það er háskalegra að brjóta bæði á móti upp-
runa og framburði, en á móti öðru aðeins.
Þá kemur loks til umtals fjórða reglan, það
er sú sem fylgt hefur verið í latínuskólanum af
170
Halldóri yfirkennara Friðrikssyni og hún hljóðar
svona: „Rita. skal einfaldan eða tvöfaldan sam-
hljóð á undan öðrum í sömu samstöfú, allt eptir
því sem uþpruni sýnir að vera eigi, en framburð-
urinn skal eigi tekinn til greina, sé hann þessu gagn-
stæður". Eptir henni er til dæmis ritað: fremd (af
framur), mennt (af mann), ekklar (af ekkill), drottn-
ing (af drottinn), sloppnir (af sloppinn), sekknum (af
sekkurin-n), lyklar (af lykill), prútnir (af þrútinn),
kropnif' (af kropinn), lœknum (af lækurinn) og svo
áfram alveg eptir upprunanum, hvorki einfaldaðir
stafir á undan d og t, né tvöfaldaðar á undan l og
n, á móti réttum málslögum. Þessi regla hefur
fleiri kosti, en hinar hver um sig og fæsta ókosti,
því hún er einföld og auðlærð, ruglingslaus og
skynsamleg. Hún fylgir upprunanum, en tekur þó
tillit til framburðarins. Að vísu fer hún á móti
framburðinum í því að rita t. a. m.grennd (afgrann-
ur), hollt (af hollur) og gætni (af gætinn), hnyklar
(af hnykill), o. s. frv. eptir því sem að framan hefur
fram verið tekið, en það er nærri því svo ómerkjL
anlega lítið úr áttinni,-að þess gætir eigi, enda er
uppruninn optast ljós í þessu atriði og sífelt við
höndina að gera regluna svo auðskiljanlega, að
hún virðist sjálfgefin og alveg náttúrleg. Eg tek
sem dæmi orðin gœtni (af gætinn) og %lettni (af
glettinn), bæði hafa nú tvöfallt t í framburðinum,
þó í öðru sé aðeins eitt t eptir upprunanum, en
fyrst nú þykir ótækt að elta framburðinn og aflaga
ritmálið með því að skrifa gættni, þá er greinilegt
að fylgja þar upprunanum og þar með fylgir að
rita glettni bæði eptir uppruna og framburði; rithátt-
urinn gletni er þar öfugur við hvorttveggja. En
svo er þessi regla samkvæm sjálfri sér o> því leið-
ir af henni að rita einnig tvöfaldan staf, þótt eigi
heyrist í framburði, ef uppruni sýnir, að svo beri að
gera. Það er nú vinsamleg áskorun mín til uppá-
stungumanna hinnar nýju réttritunar, að þeir felli
burt úr stefnuskrá sinni hina óheppilegu einföldun-
reglu, sem ríður í bága bæði við glöggvan upp-
runa og réttan framburð. Þar að auki afskræmir
nún allt ritað mál, sé henni fylgt svikalaust. Það
væri til að gera illt verra í ritháttarruglingi vorum
að fara að gefa út réttritunarorðabók og réttritun-
arreglubók, þar sem slíkri fjarstæðu yrði haldið
fram, sem opt gæti heitið gagnstæð heilbrigðri
skynsemi. En að öðru leyti fellst eg á réttritunartil-
lögurnar og óska félaginu til sigurs með þær. Eg
hefi verið nokkuð margorður um þetta málefni, en
það er af því, að það er svo feikilega' þýðingarmik.
ið atriði í íslenzkri réttritun. Eg vil feginn fá sam-
komulag í öllu góðu, en eigi í hinu og eg vona að
uppástungumennimir, sem sjálfir hafa sýnt að þeir
eru svo einstaklega lausir við hégómalega kreddu-
fýsi, muni geta slakað til í þessu atriði. Við það
verða tilraunir þeirra enn þá virðingarverðari. Rétt-
ritun, sem á að gilda sem almenn framvegis og ætl-
azt er til, að ávinni sér samþykki allra, þarf að vera
vandlegá skoðuð og undirbúin áður, því það ber
vel að vanda, sem stöðugt skal standa.
Kvennabrekku í ágúst 1898.
Jóhannes L. L. Jóhannsson.
* *
Þeirri athugasemd viljum vér hnýta við þessa
glöggu og skorinortu grein séra Jóhannesar, að
oss furðaði á, að hann jafn skýr og málfróður mað-
ur skyldi verða svo fljótur á sér að skrifa óskorað
undir réttritunarreglu þessa svonefnda Blaðamanna-
félags, en honum hefur eflaust farið sem fleirum, er
hafa tekið þessu tveim höndum, að hann hefur ekki
íhugað það nógu rækilega, hvaða leik hér var ver-
ið að leika. Reglan um stafaeinföldunina er ein út
af. fyrir sig næg til að gera allt þetta réttritunar-
humbug óhafandi, og það nær engri átt, að önnur
einsforsmán verði lögleidd ískólum. Ogsvoeru sumir
þessara nýju réttritunarfræðinga farnirað skrifat.d. Rús-
ár, Frakar, Grikir. o. s. frv. Það eni framfarirað tarna,
Auðvitað gliðna samtök þessi öll í sundur, eins og
náttúrlegt er, því að þau eru á sandi byggð. Vér
höfum einnig heyrt á ýmsum, er skrifað hafa undir
þessa réttritunarskuldbindingu, að þeim dytti ekki í
hug _að fylgja öllum reglunum. En hvað verður
svo úr allri samkvæmninni og einingunni, þá er hver
fer eptir sínu höfði, eptir sem áður? Hvað Þjóðólf
sérstáklega snertir, þá er ritháttur hans og hefur
verið í vorri tíð að miklu leyti samkvæmur flestum
réttritunarreglum Blaðamannafélagsins, nema að því
er einföldun samhljóða snertir, en hún er líka ærin
til þess, að Þjóðólfur gengur aldrei í þessi samtök,
meðan hann er í vorum , höndum, þótt öll önnur
blöð landsins og allir rithöfundar þess geri það.
Séra Jóhannes hefur fært svo skýr dæmi þess, hversu
þessi vanhugsaða regla afskræmir málið og afbakar,
að það er óþarft að bæta fleirum við. En eptirleið-
is verða engar stælur um mál þetta teknar í blaðið
og verða málfræðingarnir að leita sér annarsstaðar
húsaskjóls, ef þá langar til að rífast um þetta. Það
er nóg, að almenningi hefur einu sinni verið bent á
gallana með .skýrum og glöggum rökum, eins og
séra Jóhannes hefur gert. Frekara þarf eigi að sinni.
En þeir sem mestu ráða í skólamálum vorum æðri og
lægri æ.ttu að varast að hleypa annari eins rangrit-
unarreglu að í skólunum, er bæði kemur víðast
hvar í bága bæði við réttan framburð og við upp-
runa, enda er ótrúlegt, að þeir gerist svo misvitrir.
Ritstj.
Sagnir um Jón biskup Vídalín.
(Eptir hdr. á Landsbókasafninu).
(Niðurl.)
Þórður Þorkelsson, bróðir biskups Vídalíns,.
var nafnfrægur maður sökum lærdómsgáfna;
hann var frægur læknir og mikið latínuskáld.
Hann vár nokkra hríð skólameistari í Skálholti.
Var jafnan stríðlyndisrígur milli þeirra bræðra,
biskups og hans, því Þórði lék mjög öfund á.
upphefð og metorðum biskups.
Svo er frásagt, að þájón Vídalín varkirkju-
prestur í Skálholti; var Þórður þar við skólann;
það var eitt haust, að Jón (sem optar) tók við
mörgu fólki til sakramentis; Þórður bróðir hans
var í kirkju um daginn. Eptir messuna þá flest
fólk var úr kirkju gengið voru þeir biskupsbræð-
ur eptir, og ræddu um ýmislegt, og heldur f
stríði sem optar; Þórður skaut þá inn í viðtalið,
hversu hinn evangeliski lærdómur og trúarbrögð
væru tælandi og ljúgandi að einföldum almúga,
og þó einkum fyrirmæli og handtéring sakra-
mentanna, »og þú bróðir minn hefur, eins og aðr-
ir, tekið hluttekning í þessari andlegu lýgi. Lá
mér blóð í skinni í dag að sjá þig og heyraljúga
að hverjum manni, að þetta væri Jesú sannur
líkami og blóð, sem þú að þeim réttir, sem öll-
um er þó vitanlegt af hverjum toga hvorttveggja
er spunnið«. Jón (sem nærri má geta) bevísaði
hátlðlega réttferðugheit innsetningarorðanna, en
Þórður lét sér ekki segjast; kom síðan í hina
ströngustu kappræðu með þeim; loksins bauðst
Jón til að sýna Þórði undir augun sannan verð-
leika kvöldmáltíðarinnar, og skyldi drottinn
sjálfur hljóta að forsvara verk sitt og stiptun.
Síðan kallaði hann á djáknann og hina helztu
menn, er ei voru farnir, og bað þáí kirkju fara
og kveikja á altarinu. Síðan lét hann djáknann
klæða sig að nýju og syngja altarisgöngusálm,
og tónaði síðan innsetningarorðin með vanaleg-
um seremóníum, og á meðan hellti hann víni á
kaleikinn, tók eina oblátu og lét ofan í vínið á
kaleiknum, signdi og blessaði vanalega, síðan
bað hann alla að koma nær sér, og sjá hvað
í gerðist. Tók hann þá lítinn silfurgaffal og dró
með honum oblátuna upp úr víninu; sáu menn
þá með fullri sjón, að oblátan var 'að sjá sem
blóðug holdpjara á gaffalnum, en vínið á kal-
eiknum sem nýrunnið blóð. Dáðust menn mjög
að jarteikn þessari; er þá mælt. að Þórður hafi
slegið saman höndunum og mælt: »Ó. mikill trú-
maður ert þú bróðir minn, og er sem guð megi
til að láta að orðum þínum«. Síðan lét prestur
oblátuna aptur niður í kaleikinn, fékk síðan
hvorttveggja sitt náttúrlega eðli.
Það var eitt sinn á þessum tímum, að maður
andaðist í Skálholtssókn úr sjúkdómi; líkið var
flutt í kirkjuna, og grafið tilsettan dag. Jón
prestur Vídalln söng yfir manninum. Þórður bróð-
ír hans var ei heimá um daginn og kom, þá menn
voru að syngja yfir gröfinni og fylla hana með
mold. Þórður reiðí hlað og var mjög drukkinn,
sem opt bar við (því hann var maður drykkfeld-
ur). Hann heyrði líksöng í garðinum og hljóp
af hestbakí og óð út í kirkjugarð og talaði tiL