Þjóðólfur - 14.12.1900, Side 2

224
30 ár frá 1865 til 1874, eða vill hinn valtýski
greinarhöfundur, að Islendingar hefðu lögtekið
stjórnarskrá Dana 1831? En eg sleppi þessu og
ýmsu öðru engu betra, en vík mér að því, sem
höfundurinn segir um embættismennina í íslenzku
stjómardeildinni í Kaupmannahöfn. Hannsegir,
að það séu íhaldsmennirnir, sem séu á móti
stjórnarbreytingunni (o: hinni valtýsku) og segir
svo:
»Efst stendur stjórnin íslenzka í Kaupmanna-
höfn, að undanskildum ráðgjafanum, sem telur
sig litlu skipta þetta mál« (ekki gerði Rump
heitinn það). »En hin eiginlega íslenzka stjórn
í Kaupmannahöfn (íslenzka stjórnardeildin) hatar
stjórnarskrárbreytinguna (valtýskuna) jafnt og pest-
ina. Þessir ábyrgðarlausu skrifstofumenn, sem
hafa í höndum sér æztu stjórn landsins, sjá það
fullvel, að vald þeirra verður að engu, ef
Island færsérstakan ráðgjafa, sem mætir á
alþingis.1) Þeir gera því allt sem þeir geta til
að sporna á móti þessu máli, og koma á undir-
róðri kringum alltlandið*.
Þeir menn, sem hér er átt við, geta eigi
verið aðrir en þeir tveir, stjórnardeildarforstjóri
Dybdal og skrifstofustjóri Ólafur Halldórsson. Hvort
nokkur heil brú sé í þessu hjá greinarhöfundi, er
mér eigi kunnugt, en menn hljóta t. a. m. að
hafa orðið varir við undirróður þeirra á Islandi,
ef hann hefur verið eins og höfundurinn segir.
Ástæðan til alls þess segir höfundurinn að sé sú,
»að vald þeirra verður að engu, ef Island fær
sérstakan ráðgjafa, sem mætir á alþingi« eða ef
valtýskan kemst á. Skyldi vald skrifstofustjóra
verða minna en það er nú fyrir þvi, þótt hann
yrði skrifstofustjóri eða eitthvað annað, ef Val-
týskan kæmist á. Ekki hefur skrifstofustjórinn
neitt úrskurðarvald í neinu máli, sem þýðingu
hefur. Þá á þetta þvl sérstaklega við deildar-
forstjórann. Hann hefur mikil völd, en þó
er hann undir ráðgjafanum.
Nú hef eg heyrt það haft eptir dr. V. Guð-
mundssyni sjálfum, að hinn núverandi deildar-
forstjóri mundi eiga að fara úr íslenzka ráðaneyt-
inu, ef valtýskan kæmist á. En ætli að völd
hans þurfi að minnka fyrir það. Eg held eigi,
og þetta þurfa Islendingar að athuga: Deildar-
forstjórinn er sjálfsagður til þets að vera nokkurs
konarleynilegur yfirráðgjafi eðayfirráða-
nautur í íslenzkum málum,ef valtýskan
kemst á og ef hann vill. Að minnsta kosti er
valtýskunni svo vísdómlega fyrirkomið, að ómögu-
legt er að hindra það frá íslands hálfu né ráð-
gjafa íslands, ef t. a. m. deildarforstjórinn og
ríkisráðið eða dómsmálaráðherrann 1 því vill það.
(Nlðurl.).
Bogi Th. Melsteð.
,Stívelaði hötturinn'
eða ,Blaðamanna‘-stafsetningin.
Smákaflar úr firirlestri
eftir
Bj'örn M. Olsen.
III.
Rangar orðmindir (frh.). »tigul-
mór«. Svo vill B. J. rita firir deigulmór.
Jeg hef aldrei heirt þess getið, að tiglar hafi ver-
ið brendir hjer á landi úr þeirri jarðtegund; aft-
■ur á móti hefur greindur smiður sagt mjer, að
deiglur (eða diglar) sjeu oft reindar hjer til
Æveita í deigulmó með því að klessa honum ut-
an um deigluna og hita síðan alt í aflinum, þang-
að til það verði glóandi, brjóta svo deigulmóinn
ntanaf, og sje deiglan góð, ef hún þá reinist ó-
sprungin. Llka er deigulmór hafður firir lím í
smiðjuafla. Orðið deigulmór er skilt digull
og d e i g 1 a, óg líklega standa öll þessi orð í
sambandi við lísingarorðið deigur og nafnorð-
ið deig (hvk.). Deigulmórinn er deigur, þegar
hann er tekinn úr jörðu, og svo mun • vera um
allar þær leirtegundir, sem diglar hafa verið brend-
r úr frá alda öðli. Orðið tigull er afútlendri
rót (lat. tegula), lánað orð, og á ekkert skilt
við d ei gulm ór.
»köngurló«. Svo ritar B. J. (með rl). Hin
elsta mind orðsins er köngurváfa, o: sti, sem
vefur köngur (smágjörvan vef), enn af því að
menn skildu ekki k ö n g u r, — gerðu menn
snemma úr því köngul, — og kemur mindin
köngulváfa firir í fornritum. Nú breitast báð-
ar þessar mindir, þannig, að köngurváfa verð-
ur köngurófa, sem kemur firir í fornritum (sbr.
ófu firir váfu,af vefa); næsta stig: könguróa
og síðast könguró (þessar 2 mindir hef jeg þó
hvergi sjeð nje heirt); á sama hátt breitist
köngulváfa first íköngulófa svo 1 köngul-
óa, þá í könguló og loks f kðnguló, eins
og nú er sagt vanalega. Á þessu sjest, að það
er rangt að skrifa þetta orð bæði með r og /.
Annarhvor stafurinn verður að þoka, og þá held-
ur r eftir nútíðarframburði.
smeskinn « vill B. J. rita firir maski nn,
montinn, sem hann telur rangt. Jeg neita því
ekki, að m e s k i n n hafi verið til í fornu máli,
enn það hefur haft alt aðra þíðing enn mask-
inn og er alt annað orð. I Laxd. kemur firir 6-
m e s k i n n f þíðingunni ,ókærinn‘, ‘ekki sítings-
samur' (»Þorleikr frændi er jafnan ómeskinn um
beitingar«). Meskinn þíðir þá ,sítingssamur‘,
,sá sem metst um eitthvað1 (leitt af meta). Aft-
ur á móti stendur maskinn í sambandi við
norska orðið maska, »stöje, drive leg og spög«
(Ásen), og er alveg rjett mindað (sbr. líka ísl.
m a s a , m a s).
,Fróðleikssmælki‘ Jsafoldar1
Þá sex dálka af fúkirðum, sem »ísafold«
hellir ifir mig 8. þ. m., leiði jeg alveg hjá
mjer. Allur sá »tigulmór« hrín ekki á mjer,
heldur á höf. sjálfum. Aftur á móti mun jeg fara
nokkrum orðum um tilraun hans að verja sín
ástkæru »stível«. Hann segir, að jeg hafi sagt,
að »mindin »stígvél« kæmifirirí Thomassögu.
Vanalegur »ísafoldar«-sannleikur! Mín orð vóru,
að mindin s t i g v é 1 eða s t f g v é 1 « kæmi þar firir.
I handritinu stendur »stiguel«, sem getur þítt
bæði stigvél og stígvél, eins og allir vita, sem
nokkuð hafa fengist við lestur gámalla handrita,
að þau gera vanalega engan greinarmun á iog i.
Rjett á eftir stendur í Thomassögu: »Skilia sid-
an með blidum kærleik* — þar er »s/dan« —
sfðan, og »bh'dum« = bHðum«. Af þessu leiðir,
að enginn getur sagt með neinni vissu, hvort
mindin, sem kemur firir í Thomass., er stigvél
eða s t í g v é 1, og að firgreind orð mín eru ná-
kvæmlega rjett. Á hverju B. J. sjer það, að stig-
vél eða stígvél sé kvennkinsorð í setningunni:
»Thomas ber stiguel at hans fæti«, er mjer alveg
óskiljanlegt. Enn eitt hefur B. J. óneitanlega upp-
götvað, og það er, að fornmenn hafi verið komn-
ir það lengra en vjer í vjelafræðinni, að þeir háfi
haft »vjel til að stíga á hestbak«!. — Annars er
meginástæða mín gegn hneikslismindinni »stível«
ekki tekin úr Thomassögu, heldur hitt, að þetta
orð er nígjörvingur, búinn til af B. J., sem fer
í bága við bæði þau öfl, sem eiga að ráða staf-
setningu, — ritvenju og framburð.
Þau eru nokkuð götótt, »stívelin« þín, nafni
minn! Þú ættir sem first að senda þau til skó-
arans og láta gera úr þeim stígvjel.
í sísafold í dag eiðir B. J. heilum dálki til
að reina að sanna að fóvella (önd) sje erla!
Með vanalegri sannleiksást getur blaðið ekkert
um það, sem jeg hafði bent á, að sami fuglinn
heitir líka h á v e 11 a, o: sú sem vellur hátt. Orð-
mindimar filungur, hangur, Rípar, sext-
ungur og veifiskafi reinir blaðið ekki einu
sinni að verjal
Reikjavfk 12. des. 1900.
Bjórn M. Ólsen.
íslenzkir sagnaþættir.
Frá Hafnarbræðrum.
Það var eitt sinn á fyrri árum Hjörleifs í Nesi,
að hann kom að Bakka og hittir nafna sinn séra
Hjörleif; þeir yrðast á og ertast dálítið í orðum og
ber ýmislegt á góma. Naut voru þar í túni og
var þar með graðungur stór, er prestur átti, horn-
óttur og eykinn við fólk og lét jafnan illa, ef naut-
in voru hýst, Hann var hafður einn sér 1 húsi
og kýrnar sér; 2 menn eða fleiri vildu koma hon-
um inn, en réðu eigi við hann, þótt þeir fengju
tekið hann eða komið á hann bandi, Hjörleifur
segir: „Það er mikið, ao 2 menn skuli ekki ráða
við kálfinn". Prestur mælti: „Sýnist þér hann
svo lítill, að einn ráði við hann, þar sem hann er
einnig eykinn og veitir eigi af, að 3 séu með að
hýsa nautin og má þykja gott, ef allt gengur þá
vel“. Hjörleifur svarar: „Þér er þá eins gott að
láta drepa hann eða ætlar þú að láta hann lifa?“
Prestur mælti: „Já, en eg held að piltar mínir
hafi eigi áræði til þess; það er eigi eins og þú
sért með piltunum hérna; þú mundir geta haldið
í taugina". Hjörleifur mælti: „Eigi kærði eg mig
um hjálp annara, ef eg ætti að halda í kálfinn".
Prestur mælti; „Kannske þú viljir drepa fyrir mig
nautið?“ Hjörleifur þegir. Prestur mælti: „Eg
ætlast ekki til, að þú sért einn við að drepa naut-
ið, eg skal láta hjálpa þér til". Hjörleitur mælti:
„Ekki held eg að eg kærði mig um hjálp, mér
sýnist það eigi margra manna verk“. Nú féll þetta
tal niður. Þá er Hjörleifur fór á braut, þa mælti
hann við prest: „Vertu sæll, nafni minn!“ Hinn
tók því. Hjörleifur mælti: „Viltu að eg drepi
kálfinn?" Prestur mælti: „Já“. Hjörleifur mælti:
„Hvenær á eg að gera það?“. Prestur mælti: „Svo
sem að þrem dögum liönum“. Einhvern sunnu-
dagsmorgun skömmu seinna í góðu veðri kemur
Hjörleifur að Bakka snemma morguns, áður en
prestur er klæddur ; hann var í belgbempu og haf ði
band um sig miðjan; hann gerir nú boð fyrir prest,
en prestur biður hann að koma inn. Hjörleifur neit-
ar því og kveðst vilja finna hann út; prestur bið-
ur hann að koma inn, en Hjörleifur neitar því
sem áður; hann spyr þá, hvar kálfur prestsins sé,
en hinir kváðust eigi vita það. Hjörleifur fór nú
að verða kvikur á hlaðinu og gægist inn í hvern
kofa, hvort hann sjái eigi kálfinn og sér hann eigi.
Loks segir einhver, að hann sé í hesthúsi spölkorn
frá bænum. Hjörleifur skundar þangað og tekur
slagbrand frá hurðu og opnar húsið. Kusi kem-
ur þegar 1 dyrnar og rekur hornin 1 Hjörleif; hann
tók í hornin og snýr hann þegar í stað niður, tek-
ur svo sjóbreddu sína upp úr vasa sínum og sker
af kusa höfuðið. Piltar og fleiri stóðu heima á
hlaði oghorfðuá. Hjörleifur kallar heim ogsegir:
„Þið getið nú flegið hann; hann er dauður; eg
vorkenni ykkur það eigi“. Hjörleifur korn eigi
heim, en gekk heim að Nesi, og er hann kom
heim, var hann spurður tlðinda, en Hjörleifur vildi
eigi af segja, en kvað nafna sinn eigi mundubiðja
sig um þesskonar optar, enda kvaðst hann eigi
ætla sér að verða slátrunarmaður hans.
,Vísvitaradi ósannindi*.
(Aðsent). T grein í »ísafold« með yfirskript
»Vísvitandi ósannindi« ber Jón Ólafsson á móti
því, að -hann hafi sagt í Nýju Öldinni, að hann
»beri enga ábyrgð á neinu öðru í Stafsetningar-
orðbókinni en þeim örfáu bendingum, sem hann
hafi gefið«. Af því að orð þessi eptir Jón standa
ómótmælanlega í N. Ö., hlýtur yfirskript greinar-
innar að tákna, að greinin öll, sem á eptir fer
séu »vísvitandi ósannindi«. Það er nýlunda, að
blaðamenn vorir segist sjálfir fara með vísvitand*
ósannindi.
Skarlatssóttin er nú komin austur *
1) Auðkennt af mér. Höf.