Þjóðólfur - 10.01.1902, Blaðsíða 1

ÞJÓÐÓLFUR. Viðaukablað JIS 2.
Viðaukablað við Þjóðölf
10. jan. 1902.
Ban kam ál ið.
Eptir Landnema.
II.
Eins og kunnugt er, var „stóri bank-
inn“ vakinn upp aptur á þinginu í sum-
ar. Málið var borið upp í neðri deild.
og þar sett nefnd í það, 2 úr heima-
stjórnarflokknum og 3 úr liði Hafnar-
stjórnarmanna.
í fljótu bragði sýndust 3 vegir færir.
Sá var hinn fyrsti, að reyna að auka
landsbankann eptir þörfum landsmanna:
annar sá, að taka við hlutabankanum,
en láta landsbankann jafnframt standa,
og ioks sá þriðji, að leggja landsbank-
ann niður og reisa hlutabankann á rúst-
um hans.
Fyrsti kosturinn er eðlilega æskiieg-
astur. Eigi þjóðin sjálf sinn banka, hafa
fulltrúar hennar e i n i r ö 11 ráðin yfir
honum. Með því einu móti verður all-
ur auður bankans, beinn og óbeinn, kyr
1' landinu. En er nú þessi vegur fær?
Er hægt að auka landsbankann svo, að
hann fullnægi þörf landsmanna og beri
sig þó? Meiri hluti nefndarinnar, Hafn-
arstjórnarmennirnir, sagði nei, en minni
hlutinn, heimastjórnarmenn, já. Hvor-
ugir gátu sagt af eða á með fullri vissu.
Allt var undir því komið, meðhverjum
kjörum landsbankinn gæti fengið það
lán, er hann þyrfti að taka. Þá var hr.
I. E. ekki búinn að finna það út, að
einu gilti, með hve góðum kjörum lánið
fengist. Bankastjórnin hafði ekkert
grennzlast ept.ir því, með hvaða kjörum
lán mundi fást, og það var o f m i k i ð
tómlæti. Minni hlutinn sýndi þó fram
á það, að bankinn mundi geta borið
sig og fullnægt öllum sanngjörnum kröf-
um, þótt hann ekki fengi ódýrara lán
en meiri hlutinn gerði ráð fyrir, sem sé
lán gegn 4V2°/o vöxtum og 2% afborg-
un í 28 ár. En meiri hlutinn sat við
sinn keip og svo klofnaði nefndin.
Minni hlutinn, heimastjórnarmenn,
vildi láta stjórnina rannsaka, hvort ekki
væri unnt að auka landsbankann svo,
að hann yrði við hæfi landsmanna, en
tillagan var aldrei borin fram í deildinni.
Meiri hlutinn, Hafnarstjórnarmenn,
báru hinsvegar fram í deildinni frum-
varp um stofnun hlutafélagsbanka. Frum-
varpið er prentað í C deild Alþt., bls.
5 18—21. Eg tek allar tilvitnanir þaðan.
III:
Hlutabankinn var þa kominn inn í
deildina. En hvernig leit hann út,
þessi marglofaði „stóri banki"? Hvað
er banki?
Banki er búð, verzlunarbúð, að
sínu leyti eins og hver önnur búð. Mun-
urinn er bara sá, að í almennum ís-
lenzkum búðum fæst allt annað en pen-
ingar, en í bönkunum fæst ekkert ann-
að en peningar.
Ran]<ar eru peningabúðir. Þeir eru
gróðafyrirtæki, eins og hver önnur
verzlun. Þeirra lifsreglaer, að taka ineira
fyrir þá peninga, sem þeirlána öðrum, en
peninga þát sem þejr lána hjá öðrum.
Bankar, sem eru einstakra manna
eign, fara það sem þeir komast i því
efni. Þeir taka svo háa vöxtu.sem
þeir með nokkru móti geta feng-
i ð. En hve háa vöxtu þeir heimta, er
aptur komið undir því, hvort nokk-
ur er til að keppa við þá eða
e k k i. Peningaverzlun fer eptir sam-
keppni, eins og hver önnur verzlun.
Væri einstakra manna banki einn um
hituna, mætti búast við því, að hann lán-
aði peninga sína að eins til þeirra fyrir-
tækja, sern gæti svarað hárri rentu, og
af þeim tæki hann svo háa vöxtu,
sem hann fengi. Þeir atvinnuvegir,
sem ekki bæri háa vöxtu, fengju hins-
vegar ekkert.
Slíkur banki stofnaði nýja
einokun. Hans erindi út í lífið er að
fita þá, sem hann eiga. Viðskiptamenn-
irnir verða að gæta sín. Hann er ekki
til fyrir þá.
Oðtu máli er að gegna um þjóð-
b a n ka. eða banka, sem þjóðin á. Slik-
ir bankar eru til fyrir þjóðina. Vit-
anlega verða þeir að fara svo með ráð
sitt, að þeir geti botið sig. Annars
gætu þeir ekki gert þjóðinni gagn, en
gróðinn er fyrir þeim aukaatriði. Þeim
má vera nóg, ef þeir bera sig.
Hvað er nú „stóri bankinn"?
Hann er einstakra manna eign, hann
er meira að segja eign Útlendra auð-
m a n n a. Hann er eign þeirra manna,
sem eiga svo mikla peninga, að þeir
geta ekki komið þeim út heima hjá sér
fyrir nógu háa vöxtu. Þess vegna
leita þeir hingað. Að vísu er íslend-
ingum í I. gr. frumvarpsins gefinn kost-
ur á að skrifa sig, öðrum fremur, fyrir
hlutum í bankanum. En fyrst og fremst
er sá forgangsréttur hvergi til nema á
pappírnum. I. gr. bindur sem sé þenn-
an rétt við fyrstu 6 manuðina, eptir að
lögin ganga í gildi, en eptir 21. gr.
frumvarpsins þarf bankinn ekki að vera
kominn á laggirnar fyr en 12 manuð-
um eptir að lögin öðlast gildi. Þótt
einhver íslendingur því gæti og vildi
nota réttinn til að kaupa hlutabréf, fengi
hann engin. Það væri enginn til, er
gæti selt honum bréfin. Og í annan
stað þarf aldrei að búast við þvi, að
Islendingar keyptu bréfin. Annaðhvort
borgar bankinn sig vel eða ekki. Gefi
hann mikinn gróða, geta íslendingar
ekki keypt þau. Borgi hann sig ekki,
vilja íslendingar þau ekki. Þ.tð er
heldur enginn hægðarleikur, að eignast
þessi bréf fyrir íslendinga. Það hef-
ur verið séð fyrir því. Þeir geta feng-
ið bréfin, annaðhvort fyrir peninga eða
út á fasteignir sínar. Peninga höfuin
við ekki. Þess vegna viljum við la
öflugan banka. En við eigum töluverð-
ar jarðeignir, þótt landssjóður og kirkj-
ur eigi allt of margar. Þær gætum við
brúkað, ef okkur væri ekki settir aðrir
eins afarkostir og settir eru í 1. gr.
Við fáum ekki nema 20% út á virð-
ingarverð þeirra, og þó a landssjóður
að ábyrgjast, að við stöndum bankan-
um full skil á vöxtunum. Eg set svo,
að maður eigi 5000 kr. jörð. Vilji hann
eignast hlutabréf í bankanum, veðsetur
hann bankanum jörðina með 1, veðrétti
og fær 1000 kr. í hlutabréfum. Af þess-
um iOOO;kr. verðurhann að borga bankan-
um 40 kr. á ári sem vöxtu. Borgi hann
ekki vextina, tekur landssjóður jörðina
af honum og borgar vextina. Þetta eru
okurkostir. Hver vill veðsetja jörðina
sína með 1. veðrétti fyrir svo lítilli upp-
hæð. I landsbankanum og veðdeild-
inni fengi maðurinn 2500 kr. út á jörð-
ina, og þó abyrgist landssjóður þeim
ekki vöxtuna. Auk þess er svo slæg-
lega um hnútana búið; að íslendingar
geta ekki, vegna 21. gr. frumvarpsins,
notað sér þessa afarkosti, þótt þeir væru
svo vitlausir að vilja það, Þessi aðferð
sýnir ijóslega þrennt, fyrst það, að
bankanum er ætlað að græða, annað
það, að íslendingum er ekki unnt gróð-
ans og þriðja það, að Islendingar eiga
ekki að hafa ráðin yfir bankanum. Þeir,
sem eiga hlutabréfin, ráða lögum og lof-
um bankans. Eigi íslendingar lítið eða
ekkert af bréfunum, ráða þeir heldur
engu.
Hlutabankinn er víxilbanki, banki,
sem ætlað er nálega eingöngn að lána
út á víxla, lána stutt, í hæsta lagi til
6 manaða. Hann er víxilbanki af þ vf,
að víxillan eru arðvænlegust fyrir þann,
sem lánar féð út. Þau eru dýrust allra
lana.
Hlutabankinn er víxilbanki, með rétti
til að gefa út innleysanlega seðla.
Af því leiðir, að hann má ekki lána út
fé sitt til langs tfma. Hann verður alltaf
að vera við því búinn, að leysa seðl-
ana til sfn fyrir gull.
Aptur á móti á hlutabankinn engan
rétt á að heita „stóri bankinn". Þetta
yrði bankahola, lítið stærri en lands-
bankinn, að meðtöldum sparisjóði Reykja-
víkur.
Nafnið er frá 1899 Þá bar bank-
inn nafn með rentu, Nú á hann ekk-
ert í því, en nafnið út af fyrir sig á
líldega að sýna, að þar geti a 11 i r lands-
menn alltaf fengið nógaf peningum.
Það þyrfti ekki annað en láta stjórn
hlutabankans vita með línu, að mann
vantaði peninga. Þeir yrði þá strax
sendir um hæl. Formælendur bankans
kalla hann enda — þótt ekki með bein-
um orðum sé — „stóra bankann" f inn-
gangi frumvarpsins. Eðasamasem: þeir
lofa því, að bankinn skuli „greiða fyrir
og efla framfarir í verzlun, fiskiveiðum,
iðnaði og búnaði landsins".
Þessi 1 i 11 i v í x i 1 banki, sem ekki má
gefa út nema 2lh miljón í seðlum, á að
reisa alla atvinnuvegi landsins úr rústum.
Það má leita lengi að annari eins fá-
sinnu. Að vfsu yrði starfsfé bankans
nokkuð meira en seðlafúlgan. Það gæti
hæst orðið 3V4 miljón. Hlutaféð er
750 þús. hærra en það þyrfti að vera
til að tryggja seðlana. En bankinn
mætti ómögulega hafa það allt úti. Meiri
I hluti nefndarinnar gerir bankanum að
hafa úti 2 miljónir og 600 þúsund, sbr.
Alþt. C, bls 506, en samkv. verzlunar-
skýrslunum 1898, sbr. Stjt. 1899 C, bls.
204 og 206, var umsetning landsins þaðár
alls 13 miljónir 295 þúsund 700 kr.
Banki, sem ekki á nema tæpan V4
af þessari upphæð, á ekki að eins að
afnema alla(!) skuldaverzlun, heldur á
hann líka að nægja(!) til að útvega
okkur næg fiskiskip, til að koma á fót
iðtiaði, til að slétta túnin, til að rista
fram mýrarnar, til að kaupa skepnur og
tilað halda hjú. Þeim mönnum, sem halda
annari eins lokleysu fram og roðna þó
ekki, er ekki fisað saman.
Nei, bankinn getur ekkert af þessu,
þegar afþeirri ástæðu, að hann hef-
ur ekki nánda nærri nóg fé til þess.
En auk þess liggja margar aðrar ástæð-
til þess.
Féleysið er fyrsta ástæðan.
En bankinn gæti, þótt hann hefði
nægilegt fé, hvergi nærri haldið
loforðið í innganginum. Hann er
eins og eg sagði, víxilbanki með inn-
leysanlegum seðlum. Hann verður
því, samkv. eðli sínu að hafa fé sitt,
útlansféð líka, á takteinum. En nokkra
mánaða lán eru allsendis ónóg íslenzkum
atvinnuvegum, að minnsta kosti búskapn-
um. Þau yrðu í mörgum tilfellum til
glötunar. Hugsunarlausir menn tæki
lanin, en gætu ekki borgað á tilteknum
tfma. Það væri gengið að þeim og þeir
misstu allt. Við þurfurh margra
ara lán, en þau fengjust ekki í
h 1 u t a b a n k a n u m.
Það er önnur ástæðan.
En þó að bankinn hefði nægilegt fé
milli handa og mætti lána það, mundi
hann þó með engu móti geta efnt inn-
gangsloforðið. Hlutabankinn er ekki
sfður peningabúð eða g r óða fyrirtæki
en aðrir bankar, en af því leiðir, að hann
mundi ekki lána fólki upp á tómarlúk-
urnar. Gróðamenn, einkum útlendir
gróðamenn, þekkja ekki til brjóstgæða
í viðskiptum. En nú hefur almenning-
ur hér á landi litla tryggingu að bjóða,
sfzt tryggingu, sem ókunnugir og því
tortryggnir, útlendir auðmenn mundu
taka gilda. Það er ekki nóg, að pen-
ingar væru til í bankanum. Þeir
væru ekki komnir inn á heimilin
fyrir það. Það yrði að vera kleyft, að
komast yfir þá. Svangur maður fær
ekki saðning sinn af því, að sja næg-
an mat f gluggum matsölumannsins.
Hann verður að hafa eitthvað til ð
borga matinn með. Almenningur hefur
ekki fulltryggt veð til að fá peninga út
á hjá útlendum mönnum. Það sést bezt
á því, að bankamennirnir lána hluta-
brétin út á 2 o°/o af virðingarverði jarð-
eigna, því að eins, að landssjóður
abyrgist vextina. Vegna tryggingar-
skortsins fengi almennmgur ekki lan í
bankanum. — Það er þriðja ástæðan.
1898 var umsetning Reykjavikur ein 1-
ar 2,832,422 kr., eða nalega 3 miljómr
sbr. Stjt. 1899 C, bls. 92 og 170, aflt
svo töiuvert meiri en öll seðlafúlga hluta-
bankans.