Þjóðólfur - 11.04.1902, Side 2

til fulls. Hversu vegnaði Noregi undir
þeirra stjórn ? Öll velgengni, atvinnuveg-
ir og andlegt þjóðlíf í kaldakoli, — en síð-
an 1814, að þeir fengu yfirráð sinna mála,
hafa þeir leyst úr læðingi, svo að fáum hef-
ur fleygt meir fram í líkaml. og andlegum
efnum. — Eða Islandi? Beztur var hagur
þess og blómlegastur til forna á þjóðveld-
istímununi verstur, þegar einveldið hafði
náð á því tökunum. Þegar landsmenn van-
ræktu og var bægt frá að hugsa um og
sjá borgið hag sínum og landsins, þá var
þeim lakast farið, en síðan vísir fékkst til
sjálfstjórnar hafa þeir dálítið rétt við. ís-
lendingar hafa einatt fundið til þess, að
stjórnin í Danmörku hefur verið óhæf til
að ráða málum þeirra og stjórnin hefur orð-
ið að kannast við það sjálf.
Arbjarminn fyrir frelsisbaráttu Islendinga
er júlíbyltingin á Frakklandi 1830. - Vegna
breytinga þeirra, er þá kvikntiðu voru full-
trúaþingin sett i Dantnörku og embættis-
mannanefndin í Reykjavík og alþingi loks
endurreist 1843. — Enn þá ríkari afleiðing-
ar hafði febrúarbyltingin; þá var lokið ein-
veldinuí Danmörkuoggrundvallarlög Dana
sett. — Meðal þeirra hreyfinga var þjóð-
fundurinn 1851. Þar hófst eindregin bar-
átta við Danastjórn um réttindi þessa lands;
stjómin vildi innlima Isl. í Danmörku og
þá sögðu fundarmenn: „Vér mótmæl-
úm allir". Þá gekk Jón Sigurðsson frain
í öndverða fylking og lypti þeim fána, sem
Islendingar fylgdu síðan í allri hinni fyrri
stjórnarbaráttu.
Stöðulögin 1871 viðurkenna, að Island
hafi „sérstök landsréttindi" og telja upp
sérmál Islands og stjórnarskráin 1874 veit-
ir Isl. „löggjöf og stjórn" í sérmálunum.
Þar með var fengið löggjafarvald að nafn-
inu og landshöfðingjavaldið sfðan ákvarð-
að, en hvorttveggja síður en skyldi, eins
og brátt kom í ljós í hinum mörgu og ó-
þolandi lagasynjunum. Alþingi tekk jafn-
vel ekki staðfest lög um afnám Péturslamba
og margt var eptir því.
Þetta hlaut þjóðinni að svíða og því voru
frumvörp til stj.skr. borin upp á alþ. 18S1
0^1883. Þarvarapturreist sjálfsagðasta
kraían til umbóta á stjórnarfarinu, heima-
stjórnarkrafan. Hún er tengd við hjarta-
slög hinnar fsl. þjóðar. Þáreisti Benedikt
sýslum. Sveinsson merkið, hið sama er Jón
Sigurðsson hafði borið, og hélt því slðan
uppi til æfiloka með þeim þrótti og stað-
festu, sem þjóðskörung sæmdi. — Frumv.
1881 og i883ákváðu, aðlandshöfðingi skyldi
hafa ráðherravald, vera launaður aflands-
fé — og landsdómur skyldi settur á stofn.
En það fór ver en skyldi, að frumv. þessi
urðu ekki útrædd á þingunum, því að þau
voru að mörgu leyti hagkvæm,fyrirkomulag-
ið var óbrotið og kostnaðarlítið.
Á alþingi 1885 og 1886 var samþykkt hin
endurskoðaða stjórnarskrá, sem lengst
gengur og fullkomnust er allra frv. til stjórn-
arskrár Islands. — En hún var ekki aðgengi-
leg fyrir Danastjórn og reið svo mjög í
bága við ýmsar skoðanir hennar, að varla
var að vænta, að hún næði staðfestingu
óbreytt, enda þótt stjórnarskipti yrði. Þessu
var einnig lýst yfir í nóvemberauglýsing-
unni alkunnu. — Þá kom miðlunin 1889.
Hún var allsendis óhafandi fyrir Islendinga,
en aðgengileg fyrir Dani. Konungur hafði
apturköllunarrétt þeirra laga, er snerti sam-
band landanna, — en orðið „samband" er
mjög teygjanlegt og getur átt bæði við
pólitísktsamb.og viðskiptasamband.—Fleiri
voru annmarkar á frv. þessu, en einnig
hafði það kosti fram yfir fyrri frv., og voru
þau ákv. tekin upp í hina endurskoðuðu
stjórnarskrá 1893—94. -- Þjóðin reis önd-
verð gegn miðluninni og stakk hennisvefn-
þorn, svo að hún sofnaði svefninum langa.
Á alþingi 1895 var breytt um aðferð.
Þingið var orðið þreytt á þessum bláköldu
neitunum Danastjórnar og vildi nú reyna
aðra leið og skoraði á stjómina að leggja
fram frumv. til stj.skr. Þingsályktunin hélt
fram öllum aðalkröfum endurskoðunarinn-
ar og hélt því í horfinu, en nú var þingið
komið út á þá leið, sem var hættulegri við
villum og vandfarnari en frumvapsleiðin,
eins og brátt kom fram. „Tillagan" kom
valtýskunni 1897 af stað, enda þótt það
væri tilgangur fæstra flutningsmanna.
Með valtýskunni 1897 er fyrst frá því að
stjórnarbaráttan hófst söðlað um og blás-
ið ótvírætt til undanhalds.
Breytingarnar voru þær, að ráðgjafi
mátti sitja á þingi, en það var eng-
in skylda, og átti að bera ábyrgð fyrir
alþingi, en sú ábyrgð var í orði en
ekki á borði, af því að slík mál —órann-
sökuð pólitisk mál, heyra ekki undir
hæstarétt Dana og auk þess engin ábyrgð-
arlög til sem dæmt yrði eptir. I endur-
gjald fyrir þetta, sem er sama sem ekki
n e i 11 áttu ákv.f 61. grein stj.skr. um skyldu
stjórnarinnar að leysa upp þingið að falla
burt. — Þar með átti þingið að fá stjórn-
inni í hendur það eina vopn, sem það hef-
ir til þess að samþ. til fullnustu af sinni
hálfu breytingar á stjórnarskránni.
Frv. þetta féll í n. d., en var flutt aptur
á þing 1899, en þá nokkuð aukið, < þá átt,
sem gert hafði verið f e. d. 1897. — Frum-
varpið mætti sömu andmælum og áður og
féll í neðri deild þegar við fyrstu umræðu.
Nú var gengið til nýrra kosninga og
gengu þær heimastjórnarmönnum f vil,
þrátt fyrir megnasta undirróður í nálega
öllum kjördæmum. Þeir fengu 16 atkv. en
Valtýingar 14 og höfðu fallið sumir þeir,
er staðið höfðu fremstir í þeirra flokki á
fyrri þingum. Þó fór svo, að tveir töpuð-
ust úr þessum flokki, svo að Valtýingar
urðu liðsterkari, þegar á þing kom.
Nú kom valtýskan í þriðja sinn. Stefnan
var söm og áður,en 61. gr. mátti nú standa
óbreytt. Það hafði þjóðin áunnið með
staðfastri mótspyrnu gegn þeirri breytingu.
— Ennfremur var nú fleiru bætt við frv.:
þjóðkjörnum þingmönnum skyldi fjölgað,
deildaskipuninni breytt, rýmkað um kosn-
ingaréttinn og loks ákv., að þingfundir væri
lögmætir, ef fullur hélmingur væri viðstadd-
ur. Þetta hafði verið heimtað, sem skil-
yrði í sumum kjördæmum, en er annars
nokkuð varúðarvert og getur orðið „tví-
eggjað sverð" fyrir þingið. Þessar viðbæt-
ur má allar fá með einföldum lögum án
stj.skr.breytingar og eru því einungis til
uppfyllingar til þess að afla frv. fylgis^og
gera það álitlegra. Þessu er klesst í frv.
til þess að hylja galla þess, það er „fylde-
kalk“, sern Danir kalla. — Allir þessir við-
aukar og breytingar höfðu verið teknir
upp í frv. sfðan 'gy fyrir sífelda mótspyrnu
þjóðarinnar, skilyrði og viðauka. sem ýms-
ir settu. Allt af bauð forvígismaðurinn fram
það minnsta, en neyddist smátt og smátt
til þess að taka upp þessa viðauka. Og
þetta er þjóðkjörinn þingmaður, sem skil-
ur og rækir stöðu sína gegn þjóð sinni á
þennan hátt.
Að öðru leyti var frv. verra en 1899; nú
átti ráðgj. sjálfur að ákveða, hvenær for
föll sín væru gild. — Yfir höfuð má segja,
að frv. 1901, sé sniðið eptir þvf, sem ráð-
rfkt ráðgjafaefni vildi af eigin geð-
þótta láta sér í hendur búa.
Nú var það sýnt á ýmsum veðrabrigð-
um, að stjórnarskipti voru fyrir dyrurn f
Danmörku, énda barst fréttin um þau hing-
að, áður en frv. var samþ. í e. d.
Það var bráðlæti að samþ.valtýskuna
'97 og '99, en það var slys á þinginu 1901.
— Dr. Valtýr er varla svo ókunnugur í
Danmörku, að hann hafi ekki vitað, hvað
var í vændum. Flokkurinn hefði nú
annaðhvort átt að láta málið bíða
eptir vinstri mannastjóin, sem full á-
stæða var til að vænta hins bezta af —eða
fara frekara í kröfurnar, úr því séð var
fyrir, að frv. hefði ekki náð staðf. hjá
hægristjórn, hvort sem var.
En hvorugt fékkst. — Heimastjórnarmenn
báru því fram frumv. á hinum forna inn-
lenda grundvelli. Það er kallað 10 manna-
frumvarpið. —■ Þarer búseta ráðgjafans
ákveðin f Reykjavík, hann skal laun-
aður af Iandsfé og vera háður lands-
dómi, auk þess, sem teknir voru upp all-
ir sömu viðaukar, sem nýtilegir voru í hinu
frv.
í þessu frv. var gert ráð fyrir utnboðs-
manni í Höfn, með ráðgjafanafni, sem skrif-
aði undir í forföllum ráðgjafans, eptir hans
umboði. Þetta atriði var sett til þess að
gera búsetu ráðgjafans hér aðgengilegri fyr-
ir Danastjórn, og þá, sem óhugsandi töldu
að ráðgj. hefði hér aðsetur. — Það var ein-
ungis til samkomulags, en alls ekki sett af
fúsum vilja. Það var nokkurs konar þrumu-
leiðari, meðan himininn var þungbúinn og
skýjum hulinn, en var óðara tekinn ofan,
þegar birti í lopti. — Ókunnugleiki og á-
hrifaleysi stjórnarinnar eru helztu ókost-
irnir á núverandi fyrirkomulagi, en úrþeim
báðum bætti frv. heimastjórnarmanna. En
þessu vildu Valtýingar engu sinna.—Þeir
sem mestu réðu vildu ekki rneira
en frumv. Hafnarstjórnarmanna;
má því til styrkingar meðal annars benda á
orð og aðfarir dr. Va'itýs á þingi og síðan,—
Þess vegna er það mín skoðun, að aðal-
mönnunum sé ekki trúandi og sakir hins
sterka og alkunna flokksaga, sem þar rík-
ir, sé ekki hægt að eiga undir smærri
spámönnum.
Það er margt, sem bendir á, að þetta sé
það, sem þeir vilja helzt:
1- Þess vegna fór frv. Valtýs lengra en
heitið var að staðfesta, enda voru stjórn-
arskipti bersýnileg fyrir dyrum.
2. Því vildi flokkurinn í n. d. ekki heyra
að málinu væri frestað.
3. Því var frumvarpið barið blákalt gegn-
um e. d. samkv, áskorun flokksmanna í
n. d. eptir að stjórnarskiptin fréttust.
4. Því felldu þeir tillögu n. d., þar sem
þess var getið, að frv. hefði verið sam-
þykkt þar, áður en stjórnarskiptin frétt-
ust.
5. Því var beðið í ávarpi e. d. um, að sér-
stakur ráðherra yrði skipaður fyrir næsta
Þ>ng.
6. Því segja þeir í 5-mannabréfinu fræga
til ráðgjafans 6. des. f. á., að úrslit máls-
ins á síðasta þingi „verði oss hag-
felldust eptir atvikum".
7. Því sagði Valtýr á fundi 30. nóv., að
hann og sínir menn(l) gætu hindrað, að
ráðgjafabúsetan í Reykjavík yrði sam-
þykkt reglulega.
8. Því kannast dr. Valtýr við það í
„Nationaltidende" 2. des. f. á., að
frv. sitt væri miðað við vinstri
mannastjórn.
En einmitt af því að svona er í pottinn
búið, þá stendur flokkurinn nú uppi ráða-
laus, síðan þeir sáu að stjórnin féllst á að-
alkröfu heimastjórnarmanna. — Þess
vegna hringlar hanu síðan á báða bóga,
ýmist með „landstjóra", eða „nýjar tillög-
ur“, eða „hið hagfeldasta eptir atvik
um“, valtýskuna, eða „þingræði", eða
þeir þykjast þá einatt hafa beðið um það,
sem stjóinin býður: ráðgjafa búsettan í
Reykjavfk.
Enda þótt vér fáum nú loksins ráðgjaf-
ann búsettan í Reykjavík, þá má þó ekki
missa sjónar af öðru, sem í lag þarf að
kippa. Vér þurfum að fá úrslitadómsvald-
ið einnig inn í landið, -• en á næsta al-
þingi er þó ekki hættandi á að fara lengra
en frv. stjrnarinnar.
Á næsta alþingi verður skorið úr um
búsetu ráðgjafans. Þess vegna verða kjós-
endur þessa lands að velja þá fulitrúa, sem
örugglega má treysta til þess að samþ.
heimastjórnina og halda friði og satt í
þinginu".
Jón Úlafsson og Sighvatur Arnason töl-
uðu því næst og var drepið lausl. á ræð-
ur þeirra í slðasta blaði „Þjóðólfs“. Þess
má ennfr. geta, að J. Ó. vildi leggja að
jötnu framkomu beggja flokka og varð því
að draga taum Valtýinga í flestu, en stinga
hendi við hinum flokknum, auðvitað með
sem hóflegustum orðum, svo að þaðkæmi
eigi berlega fram.
Tryggvi Gunnarsson taldi frið og logn-
mollu hættulega fram að kosningum. Nú
yrði allir, sem fylgdu heimastjórn einmitt
að vera velvakandi og gæta þess að Iáta
ekki úr greipum ganga hið núverandi til-
boð stjórnarinnar. Það væri auðvilað æski-
legt að allir gætu friðsamlega fallizt á að
fylgja réttu máli á þinginu, en til þessyrði
að vanda til kosninganna. Menn hefði þá
ekki annan mælikvarða eptir að fara, held-
ur en framkomu manna á síðustu árum,
einkum á síðasta þingi og síðan. Áleitað
því atferli heíði verið beitt á síðasta þingi
að enginn er átt hefði þátt í því, mætti
koma á næsta þing. Það væri nokkuð
skrítilegt, þegarHafnarstjórnarblöðin væru
að tala um hverjum það væri að þakka,
að núbyðist heimastjórn. Það mttndi liggja
ljóst fyrir almenningi, þar sem annar
flokkurinn hefði einatt barizt fyrir
heimastjórn, en hinn á móti með oddi
og eggju, sagt hún væri i alla staði óhaf-
andi o. s. írv. Forsprakkarnir hefðu skrif-
að kjósendum og lagt til að hallazt að(l)
heimastjórn. Þeir hefðu þá hallast frá
heimastj. áður. Minntist á hraðskeyti Sk.
Th. frá Englandi til Hafnar í vetur, er hann
hefði sagt, að Valtýingar hér á landi væru
hinir glöðustti yfir boðskapnum, en heima-
stjórnarmenn óánægðtr við sorg og sút.
Það væri drengileg frásögn og sanngjarn-
leg, frá rnanni sem hefði sjálfur talað um
„mikil vonbrigði", þegar boðskapurinn
birtist.
Nú töluðu þeir Lárus H. Bjarnason, Björn
Bjarnarson, J. Ó. og Hjálmar Sigurðsson,
eins og getið var í síðasta blaði.
Hannes Þorsteinssvn svaraði J. Ó. út af
aðdróttunum hans gegn „Þjóðólfi" uni það
að hann flytti örgustu Estrupskenningu og
væri móti þingræði. — Þetta væri allt byggt
áeinni línuí aðsendri grein, sem
staðið hefði í blaðinu í vetur og kvaðst hann
síðar hafa tekið fram skoðun sína á því
atriði, sem færi í allt aðra átt. Reyndar
væri þetta tipptugga frá Páli Briem, en slfkt
hálmstrá væri varla fyrir þá tvo að hanga
á [J. Ó. tók aðdróttun sína aptur síðar á
fundinum]. Utn þingræði hefði hann svip-
aðar skoðanir og L. H. B.; vildi ekki láta
ráðgjafa hafa eptirlaun, heldur hverfa til
fyrra emb., ef þeir hefðu haftþað á hendi
eða embættis með líkunr launum (sbr.
till.) — Rakti sögu valtýskunnar frá síð-
asta þingi; leiddi rök að því, að frv. væri
miðað við vinstrim.stjórn. Sendiför H.
H. ogbréf minni hlutans til ráðgj.
hefði haft mjög mikinn árangur, eins
og fram væri komið, þar sem stjórnin byði
nú nákvæml. hið sania í aðalatriðinu, sem
lom.frv. fór frani á. Sagan mundi leggja
réttan dóm á þessa baráttu, hvað sem nú
væri þráttað. Vildi ekki láta kjósa, mann
til þings með m i s 1 i tri fortíð. Einn nnk-
ilsháttar Valtýingur hefði lýst því yfir á
fundi, að veriö gæti, að frv. stjórnarinnar
hefði agnúa, sem ekki sæist berl. nú, og þá
væri sjálfsagt að samþ. frumv. frá því í
fyrra. Samkv. orðum og allri framkomu
forsprakkans, sem hefði undravald á öll-
um flokknum, mætti allt etns búast við, að
þeir yrði móti heimastiórninni. Þess vegna
væri baráttan alls ekki úti enn.
I./irus //. Bjarnason svaraði fyrirspurnum
J. Ó. — „Þingræðið" vildi hanntryggja, sem
unnt væri. Benti á, að frv. heimastjórnar-
mannahefði haft það ákvæoi, að því að
eins gæti stjórnin gefið út bráðabirgðar-
fjárlög, að engin fjárl. hefði verið samþ.
á þinginu. Vildi láta ráðgjafa fara frá án
eptirlauna, þeir gæti aptur horfið til síns
fyrra verks. Minntist á nokkur atr., sem
nauðsynl. væri að hafa vakandi auga á,
auk ráðgjafabúsetunnar. Sýndi t. d fram
á nauðsyn á landsdómi, sem verðamundi
í lófa lagið að fá síðar. — Einnig vildi hann
láta færa æzta dómstól inn í landið og
breyta réttarganginum þannig, að kviðdóm-
ar yrði upp teknir. — Yfir höfuð yrði þjóð
og ping að láta sér annt um öll mál, sem
snerta sjálfstæði og þjóðerni, svo sem
(auk atvininimála) oankamálið og botn-
vörpumálið Isl. mætti ekki skerða rétt
sinn og fá hann í hendur ágengum út-
lendingum.
jUmræðu-ágrip þetta er samið af skrifara
fundarins, eptir því sem hann reit upp á fund-
inum, og er ítarlegra en það sem birt var í
síðasta blaði, en rúmsins vegna hefur þó orð-
ið að sleppa hér miklu úr ræðunum. Ritstj.]
Glasgow-prentsmiðjan.