Þjóðólfur - 23.12.1903, Síða 1

55. árg.
Reykjavík, miðvikudaginn 23. desember 1903.
Jfo 52.
Ofna og eldavélar
s e 1 u r
Kristján Þorgrímsson.
Heimsmál.
VII.
(Síðasti kafli).
Tvö mánaðarrit eru gefin út, sem ein-
göngu eru rituð á esperanto. Annaðþeirra
er gefið út í Bæheimi, en hitt í Ungverja-
landi, en rítstjórinn býr þó í Parísarborg.
Það heitir »Lingvo internacia«. I
því hafa birzt tvö kvæði, þýdd úr íslenzku,
»Islands lag« eptir Grím Thomsen, og
»Svanasöngur á heiði« eptir Stgr. Thor-
steinsson. Þau eru þýdd af tveim mönn-
um í félagi, dr. Rolf Nordenstreng, finnsk-
um manni, er var á ferð hér á landi
síðastl. sumar, og dr. A. Kofman, rúss-
neskum manni, er býr í Odessa. Enn-
fremur eru víða gefin út blöð, til þess að
efla útbreiðslu málsins; þau eru ekki ein-
göngu rituð á esperanto, heldur einnig að
nokkru leyti á máli þess lands, sem þau
eru gefin út í. Sl(k blöð eru gefin út í
Frakklandi, Búlgaríu, Kanada, Spápi, Hol-
landi, Belgfu, Bæheimi, Þýzkalandi, Italíu
og Sviss, og ef til vill víðar. Auk þess
hafa ýms blöð á Frakklandi, Belgíu, Búlg-
aríu, Svlþjóð, Spáni og víðar reglulega
sérstakan dálk á esperanto.
Fjöldi manna um allan heim notar
esperanto í bréfaviðskiptum við útlend-
inga, ýmist sér til gagns eða skemmtunar,
eða hvorttveggja. Frímerkjasafnarar, og
yfirleitt allskonar safnarar, hafa mikið
notað það til þess að auka söfn sín. Hafa
því sumir, sem málinu eru andstæðir,
sagt, að það gæti verið gott fyrir slíkan
hégóma sem frímerkjasöfnun, en til nokk-
urs verulegs gagns yrði það ekki. Reynd-
ar verður það ekki sagt, að frímerkja-
söfnun sé tómur hégómi, þegar þess er
gætt, hve mikil verzlunarvara frímerkin
ertt orðin, en það fer líka fjarri því, að
esperanto sé eingöngu riotað af söfnur-
ttm og frfmerkjamönnum. Það er notað
í ýmsttm verzlunarvíðskiptum, og þykir
því mörgttm kaupmöi'num það kostur, ef
þjónar þeirra kunna það. Yrns verzlunar-
hús nota það sem verzlunarmál. T. d.
má nefna Deering Harvaster Co. í Kan-
ad.t, er selur sláttuvélar og önnur jarð-
yrkjttverkfæri. Það notar esperanto sem
verzlunarmál jafnhliða þeim málum, er
það áðttr hefur notað, enda hefttr það
fyrir bragðið þegar gert verzlun við Rúss-
land á garðyrkjuverkfærum fyrir mörg
þústind dollara, og náð fttllri fótfestu þar
í landi, og t Austurríki hefur það af sömu
ástæðu komizt fram úr keppinaut sínum.
Yntsir menn, sem fást við einhverja starf-
setni eða viðleitni, er snertir allan heim-
inn, hafa einnig veitt esperanto eptirtekt,
pg notað það til þess að útbreiða hug-
myndir sínar. Svo er t. d. um friðar-
mennina (er vilja vinna að því, að koma
friði á meðal allra þjóða). Ennfremurer
allmikill áhugi á esperanto meðal Good-
templara í Svíþjóð. Fyrir slík allsherjar-
félög ætti esperanto einnig að geta orðið
að miklu gagni. Katólskir menn í Frakk-
landi hafa stofnað félag, er þeir nefna
»Espero katolika«, og á að vinna að því,
að útbreiða esperanto meðal katólskra
manna, og jafnframt nota málið sem sam-
bandslið milli þeirra, og til þess að út-
breiða hugmyndir þeirra. Læknar í ýms-
um löndum, er kunna esperanto, hafa í
hyggju að stofna læknfræðislegt tímarit á
því, svo fljótt sem auðið er. Ferðamenn
hafa einnig notað esperanto í ferðalögum
víðsvegar um Norðurálfuna. Þaðerujafn-
vel dæmi til, að menn hafa ferðazt um
Rússland og Svíþjóð, og einungis notað
esperanto. Ferðamannafélögin í Frakk-
landi og Svíþjóð styðja því mál þetta á
ýmsan veg. Sumir hafa verið hræddir um,
að slíkt tilbúið tungumál, sem esperanto,
yrði ekki notað munnlega vegna þess, að
hver þjóð mundi bera það fram með
sfnum hætti. En reynslan hefur sýnt, að
þetta á ekki við nægileg rök að styðjast.
Það hefur opt komið fyrir, að rússneskir,
finnskir, sænskir, tékkneskir, þýzkir, fransk-
ir og enskir menn, sem lært hafa esper-
anto hver í sínu lagi í mörg httndruð
mflna fjarlægð, hafa talazt við á esper-
anto og skilið hver annan mætavel, þrátt
fyrir mismun á móðurmáli þeirra, ^enda
er framburður á esperanto einfaldari og
fastákveðnari en í öðrum málum.
Af þessu má sjá, að esperanto er
lifandi mál, þó að það sé skapað af
einttm manni, og að það lifir jafnvel all-
góðu lffi, þegar þess er gætt, að það er
einungis 16 ára gamalt.
Þ. Þ.
Óspektirnar í lærða skólanum
hafa næstl. mánaðartfma verið aðalum-
talsefni bæjarbúa. Hingað til hafaþóöll
Reykjavíkurblöðin (nerna eitt) látið þeirra
ógetið, af því að menn htigðu, að þetta
mundi að eins verða augnabliksuppþot,
og hjaðna skjótt niður, eins og opt hefur
áður reynzt, þá er bólað hefur á einhverj-
um unggæðis-strákapörum í skólanum,
sem hætt er við meðal svo margra
ttngra drengja, og ástæðulítið er að gera
að blaðamáli. En þá er fargan þetta
keyrir svo úr hófi, að jafnvel lífi manna
getur orðið hætta búin af tiltektunum,
þá fer skorin* heldur að færast upp f bekk-
inp, og þá er athæfið öldttngis komið út
yfir það svið, sem skólaaginn getur náð
yfir. Þá er svo langt er komid, að at-
hæfið verður glæpsamlegt, er það í raun
réttri lögreglan, sem á að skerast í leik-
inn. En þessar síðustu tiltektir, sem ekki
verða eignaðar öðrum en einhverjum skóla-
piltum, voru fólgnar í þvf, að á stinnu-
daginn var, 20. þ. m., var tundurhylki, fyllt
með púðri, komið inn í ofninn í 2. bekk,
en sá bekkur er látinn opinn standa fyrir
pilta á sttnnudögum. Lfkttr þykja fyrir,
að kveikt hafi verið í púðrinu á tundur-
þræði, eins og títt er við dýnamitspreng-
ingar, en unt það er «amt ekkert hægt að
segja rneð visstt. En tttn kl. 5*/., ásttnnu-
dagskveldið sprakk hylkið, og þeyttist þá
ofnhurðin við sprenginguna yfir endi-
langan bekkinn og út unt tvöfaldan glttgga,
og lenti á skúrnum f portinu, með svo
miklu afli, að hún markaði stórt spor í
tréð, þar sem hún skall á. Mundi það
högg hafa orðið ærið til bana hverjum
manni, er fyrir hefði orðið. Við spreng-
ingu þessa brotnuðu 6 rúður í 2 gluggum
á bekknttm, en ofninn gerskemmdist all-
ur að innan, en ofnhettan féll niður á
gólfið. Til allrar hamingju voru engir
inni í bekknum um þetta leyti, en um-
sjónarmaður skólans (Pálmi Pálsson kenn-
ari) var í skólanum inni í herbergjum sín-
um í öðrum enda hans og heyrði brest-
inn, enda hristist allt skólahúsið til muna,
eins og eðlilegt var. Tvisvar áður (um
11. og 12. þ. m.) höfðu sprengingar með
púðri verið gerðar í skólanum, og heyrð-
ust þá hvellirnir langar leiðir, en engin
veruleg spjöjl tirðu við þær. Þessi sfðasta
var langmest.
Eins og eðlilegt er, mælast þessar og
þvílíkar tiltektir pilta mjög illa fyrir í
bænttm, svo að þeir, sem áður hafa lagt
þeirn liðsyrði í erjum þeirra við skólastjórn-
ina, eru nú alveg hættir að halda taum
þeirra, enda verðttr svona löguðu atferli
engin bót mæld, og undarlegt, að menn,
sem nokkurnveginn eru komnir til vits
og ára, skuli ekki blygðast sín fyrir jafn
óhæfilegt atferli. Og hver er svo ástæðan
fyrir öllu þessu vandræðafargani ? Engin
önnur en óánægja við skólastjórnina út
af því, að hún tók nokkuð hart á því,
að skorin voru 4—5 blöð upp úr eink-
unnarbók 2. bekkjar, meðan kennarinn
var þar í tíma, og að 17 piltum í bekkn-
um (öllum, er vortt viðstaddir) var vísað
burtu úr skólanum, af þvf ekki vitnaðist
hver þeirra eða hverjir hefðu verkið framið.
Þessttm úrskurði skólastiórnarinnar (stipts-
yfirvaldanna) var svo breytt af L. E. Svein-
björnsson háyfirdómara, er kvað hann upp
í stað landshöfðtngja, að einungis 4 pilt-
ar skyldu reknir, að sögn byggt á óviður-
kvæmilegri framkomu þeirra eptir að
brotið var framið, þótt ekki sannaðist á
þessa 4, að þeir hefðu drýgt það. En
þessi meðalvegur, sem farinn var til að
sýna hlffð gagnvart heilum bekk, varð
einmitt til þess að espa pilta enn meir,
og þá hófust ærslin fyrir alvöru, en allur
bekkurinn, nema 5 piltar, stökk út úr
kennslustund m. fl. sem óþarft er að telja.
Þetta ástand í skólanum er öldungis
óþolandi, og lagast naumast með vægð og
tilslökunum frá yfirvaldanna hálfu. Pilt-
unum verður að skiljast, að þeir eru ekki
komnir í skólann skólans vegna, heldttr sjálfs
sín vegna, settir þangað af foreidrum og
vandamönnum, til að búa sig undir fram-
tíðina, og styrktir af landsfé. Þeir hafa
þvf margfaldar skyldur að rækja við sjálfa
sig og aðra, og tnega vita, að það kem-
ur þyngst niður á þeim og þeirra, efþeir
stuðla að þvf af öllum mætti, að auka
vandræðin, í stað þess að vinna að því
með hægð og stillingu, að fá það lagað,
sem ábótavant kann að vera í fyrirkomu-
lagi skólans. En með svona löguðum
óspektum geta þeir ekki áunnið neitt, ef
röggsamleg, réttlát stjórn stendur við
stýrið. Það hefur verið sagt, að ærsl
þessi beindust mest gegn rektor skólans,
og væru jafnvel til þess gerð, að gera
honum óvært við skólann. Er það
mjög undarlegt, ef svo er,- jafnmikill
sæmdarmaðttr sem rektor er, jafnágætur
kennari sem hann er viðurkenndur af
öllum, og jafnannt sem hann lætur sér
nm veg og virðingu skólans. Er það
skammsýni mikil og sorgleg af piltum,
að geta ekki sætt sig við það, þótt rektor
vilji halda góðri reglu í skólanum, og
þótt þeim finnist hann stundum ef tií
vill fullstrangur. Það er erfitt verk
og ekki vandalaust, að stjórna hundrað
óstýrilátum drengjum, og hafa flestir feng-
ið sig fttllsadda á þvl. Þar þarf ekki
nema örfáa í þeim hóp til að koma öllu
í uppnám, en það er erfiðara að kippa
því 1 lag aptur. Það eru hinir gætnari
og hyggnari piltar, sem verða að stuðla
að þvf, að óeirðarseggjunum haldist ekki
uppi að eitra loptið í skólanum, svo að þar
verði óvært siðprúðum drengjum. Er þá
illa farið, er skólaloptið er orðið svo spillt.
En hvers er að vænta, þá er jafnvel póli-
tiskur æsingur og ærslagangur bætist ofan
á, og margir bæjarbúar hafa gaman af
ósómanum og æsa piltana til frekari ó-
spekta, attk þess sem skólafyrirkomulagið
er ekki sem heppilegast í sjálfu sér, og
sumir kennararnir ekki sem heppilegastir
leiðtogar ungramanna. Kennararnir eiga
t. d. að hafa sem mest sjálfstætt vald
gagnvart piltum, gera sjálfir út um hitt
og þetta, er fyrir kann að korna í við-
skiptum við pilta, en hlaupa ekki með
hvern hégómann til skólastjóra, eins og
mömmu sinnar, og biðja hann að laga
það, sem þeir sjálfir eiga að laga. Af-
leiðingin af því verður, að skólastjóri
verðttr »tutor« (verndari)kennaranna gegn
piltum í hverju smáatriði, sem ekki á að
koma til hans kasta. Hann á ekki að
þttrfa að taka í taumana, nema þá er
eitthvað alvarlegt ber að höndum. En
þessu ólagi er ekki svo gott að kippa f
liðinn, þá er óvenjan er kotnin á. En
piltar verða að sjá það, að skólastjóra
er ekki gefand sök á, þótt einhverjir kenn-
ararnir séu ekki fyllilega stöðu sinni
vaxnir.
Allar óspektir þær, erframdar hafa ver-
ið f skólanum næstl. 4 vikur, ekki slzt
púðttrsprengingarnar og svipuð óhæfa, geta
ekki leitt til neinna góðra úrslita fyrir
pilta, þvert á móti. Að vísu hafa þeir
fengið »jólafrí« 3 dögum fyr en ella, þvf
að skólanum er nú lokað. Vilji piltarnir
ekki fá leyfi þetta lengt til vors eða leng-
ur, og vilji þeir ekki tefla framtfð sinni
í tvfsýni og voða, foreldrum og vanda-
mönnum til mæðu og hryggðar, þá er
sjálfsagt hyggilegra að endurnýja ekki
tiltektirnar frá 20. þ. m., eða aðrar af
llktt tagi. Hinir skynsamari og gætnari
piltar ættu að geta komið 1 veg fyrir ann-
að eins athæfi, og það er skylda þeirra
sjálfs síns vegna, virðingar skólans vegna
og vegna þeirra, sem kosta þá til námsins.
HéraOslæknirinn
í Kjósarhéraði, hr. Þórður Edilonsson
í Meðalfellskoti, hefursagt af sér því em-
bætti, og ætlar að setjast að f Hafnar-
firði nú frá næstkomandi nýári, sem að-
stoðarlæknir héraðslæknisins í Reykjavík,
Guðmundar Björnssonar, með 800 kr. árs-
launum, er þingið f sumar veitti aðstoð-
arlækni í Hafnarfirði.
Slys
varð hér í bænum á laugardagskveldið
var. Datt stúlka á hálku svo hroðalega,
að hún andaðist kl. 5 á sunnudagsmorg-
uninn. Hún hét Rósa Pálsdóttir og var
vinnukona hjá amtmanni. Fleiri meidd-
ust meira og minna á hálku þá dagana.
Sandurinn, sem bæjarstjórnin er að láta
ýra á göturnar í hálku, virðist vera nokk-
uð af skornum skammti optast nær.