Þjóðólfur - 17.10.1907, Blaðsíða 1

59. árg.
Reykjavík, fimmtudaginn 17. október 1907.
Xs 45.
cTlifir Raupanöur
að nœsta (00.) árgangi Þjódólfs 1008,
fá ókeypis
það sem út kemur af þessum árgangi frá l.október til árs-
loka og þar að auki, ,,
um leið og þeir borga nœsta drgang,
eitt hepti af hinu síðasta sérprentaða sögusafni blaðsins,
(128 bls.) meðan upplagið hrekkur.
í haust verður fullprentað 2. hepti af íslenzkum sagna-
þáttum, og geta allii* kaupendur Pjóðólfs, sem skuld-
lausir eru við blaðið, fengið það hepti, ef þess er vitjað
hingað á skrifstofuna, eða greitt burðargjald undir það með
pósti, með 20 aurum (í frímerkjum), þeir sem ekki geta
nálgazt það á annan hátt.
Með sömu kjörum geta allir kaupendur blaðsins á
sínum tima eignazt sérprentun af hinni ágætu neðanmáls-
sögu blaösins »Rodney Stone«, er verður sérprentuð, þá er
henni er lokið í blaðinu, en það verðnr að líkindum ekki
fyr en á næstkomandi hausti, og verður þá auglýst nánar
um það. Hún verður alls um 12 arkir að stærð í stóru broti,
mjög þétt prentuð.
Pjóðólfur þarfnast engra sérstakra meðmæla frá ritstjórans
hálfu. Hann hefur hingað til mælt bezt með sér sjálfur með allri
framkomu sinni, og mun eins gera það hér eptir, enda muru önnur
blöð naumast vera víðlesnari eða vinsælli, að þeim ólöstuðum.
Munið eptir að panta Þjóðólf í tíma.
3slanð fyrir 3slenðinga.
Á síðari árum hefur töluvert bólað á
því, að útlendingar hafi viljað klófesta
hér ýmsar verðmætar jarðnytjar, sér-
staklega veiðirétl jarða, og munu slikar
nytjar ekki óvíða þegar komnar í Iiend-
ur útlendinga, lil fullrar eignar. F*að
var í rauninni sala Elliðaánna, er veru-
lega vakti athygli hérlendra manna á
því, að hér gæti verið hætta á ferðuin,
enda var liér að ræða um veiðiá með
allmiklu fossafli undir handarjaðrinum
á höfuðstaðnum. Bæjarstjórninni var
þá allmjög legið á liálsi fyrir, að
hún hefði ekki keypt árnar, er hún
átti kost á því hjá eigandanum fyrir
nokkrum árum, og það fyrir miklu
minna verð, en Englendingurinn keypti
þær. En í það skipti, er árnar voru
seldar, mun hæjarstjórnin ekki hafa
verið látin vita af sölunni. Siðar fór
svo, eins og kunnugt er, að Reykjavíkur-
bær keypti árnar af enska eigandanum
fyrir nálega þrefalt hærra verð, en hann
hafði gefið fyrir þær, og ámælti þó eng-
inn bæjarstjórninni íyrir þau kaup. Sýn-
ir það ljósast, hve ríkt það var orðið í
hugum manna, hvílík ósvinna það væri,
að útlendingar ættu hér á landi mikils-
verð hlunnindi, og gætu síðar meir stað-
ið sem þrándar í götu, ef landsmenn
sjálíir þyrftu að nota lilunnindi þessí
(t. d. vatnsaílið) i sínar þarfir. Rcss
vegna gladdi það vist flesta, að Elliða-
árnar náðust aptur úr erlendu greip-
unum, þótt dýrkeypt yrði. Mun það
hafa meðal annars ýtt undir kaupin, að
ráðgert var að nota vatnið í ánum til
vatnsveitu i hæinn, en sagt er að horfið
sé nú frá því ráði, að taka vatnið úr
þeim, og er það eilt dæmi þcss, hversu
sú vísa bæjarstjórn gcrir flest af handa-
hófi, undirbúnings- og fyrirhyggjulitið.
En hvað sem því líður, og þótt vatnið i
Elliðaánum verði aldrei notað í bæjar-
ins þarfir, þá var samt gott, að þær voru
keyptar. Það hefði ekki að cins verið
bæjarsmán, lieldur landsmán, að hafa
ár þessar i höndum útlendinga um ald-
ur og æfi.
Pótt nokkuð öðru máli sé að gegna
um Gevsi, þá var það hreinasta þjóðar-
minnkun, að hann skyldi komast í eign
útiendinga. Ogverðurþó ekki eigandan-
um, sem seldi hann (Sigurði heit. Páls-
syni í Haukadal) um það kennt, því að
hann bauð hverinn landinu til kaups
1893, en þvi var að engu sinnl á þing-
inu þá. Sigurður heit. var svo þjóð-
rækinn maður, að lionum var mjög
þvert um geð, að selja Gcysi útlendum
manni. En úr þvi að þingið skipti sér
ekkert af þessu, þá getur enginn láð
efnalitlum, gömluin manni, þótt hann
þverneitaði ekki þessum útlending um
kaupin. Að vísu mun ekkert hafa spurzt
til þessa kaupanda síðan, svo að enn
sem komið er hafa menn lítið orðið
varir við illar afleiðingar af sölu þessari.
En það er ei að síður minnkun fyrir
oss og lítt frægilegt afspurnar, ef margir
vissu, að þetta víðfræga náttúrufurðu-
verk skuli vera eign útlendinga. Pess
skal þó getið þinginu til málsbóta, að
þá er að þvi var komið, að jörðin Laug
við Geysi yrði seld útlendingum, þá
keypti þó landið hana 1901. Salan á
Geysi hafði þó gert það að verkum, að
þingið vildi ekki láta landeignina um-
hverfis hann lenda í höndum útlend-
inga, enda hefði það verið að bæta gráu
ofan á svart, og sjálfsagt haft í för með
sér ýmsar miður þægilegar ráðstafanir
af hálfu eigandans gagnvart ferðamönn-
um, enda hefði sá útlendi maður, er
keypt hefði jörðina, þá jafnframt orðið
eigandi annara hvera þar en Geysis, og
þá átt hægra með að beita ýmiskonar
meinsemi.
Pað verður ekki nógsamlega brýnt
fyrir mönnum, þá er útlendingar eiga í
hlut, að selja þeim aldrei hvorki fossa,
veiðirétt eða aðrar Iandsnytjar, heldur
leigja þær að eins, og þá ekki um
langan tíma, enda gerist þess engin þörf,
sérstaklega þá er um veiðirétt er að
ræða. Menn verða og að gjalda var-
huga við innlendum leppum, sem ætla
má, að séu að eins umhoðsmenn út-
lendinga, og láta þá ekki gabba sig til
að láta af hendi fyrir fullt og alll dýr-
mætar landsnytjar. Pessvegna er reglan
bczt og öruggust, hvort sem innlendir
menn eða útlendir eiga hlut að máli,
að eigendur selji aldrei hlunnindi
undan jörðum sinum, heldur leigi þau
að eins. En þá er vitanlega opt það
ráð tekið, að kaupa jarðirnar með öllu
saman, og svo skilja nýju eigendurnir
veiðiréttinn frá á eptir, og hagnýta sér
hann eins og þeim þóknast. A þessu
er auðvitað síður hægt og opt alls ekki
liægt að vara sig. Enn sem komið er
munu þó útlendingar hafa lítið að þvi
gert, að kaupa hlunnindajarðir hér. En
ýmsir innlendir menn hafa »spekúlerað«
í því að eins hlunnindanna vegna (t. d.
laxveiöi) og keypt' t. d. margar jarðir
beggja vegna veiðiár langa vegu, og selt
síðan jarðirnar sjálfar án veiðiréttarins,
og eignast þannig þvi nær alla ána. Fer
þá eptir því sem þeir eru menn til, hvað
um slik hlunnindi verður, og þá ávallt
hætta á, ef nógu mikið er í þau boðið,
að þau lendi i höndum útlendinga. En
við þessu er ekki svo auðvelt að sporna.
Að útlendingar fari að ágirnast hér
hlunnindalitlar eða hlunnindalausar
jarðir, þótt stórjarðir séu, mun ekki
vera mikil hætta á. Siðasta dæmi þess
eru kaupin á Bræðratungu i Biskups-
tungum, en sízt er þó fyrir að synja,
að þeim dæmum fjölgi. Við slíkri sölu
er og ekki auðvelt að sporna, því að
þeir sem ná kaupum á slikum jörðum til
að hafa sem mcst upp úr þeim, hafa auð-
vitað heimild til að selja þær hverjum.sem
bczt býður, meðan engin lög eru til um
að útlendingar megi ekki eiga fasteignir
hér á landi. En slikra laga væri full
þörf, enda er þegar fyrsta sporið í þeirri
löggjöf stigið með fossalögunum frá síð-
asta þingi 1. gr. Par eru Danir búsettir
í Danmörku, jafnt sem aðrir, útilokaðir
frá að eiga fossa hér. Eigendurnir,
hverrar þjóðar sem þeir eru, verða að
vera heimilisfastir hér á landi, og er
það algerlega rétt regla, og ætti að ná
til allra fasteignaumráða hér á landi.
Með því að það eru einkum fossarnir,
sem útlendingar á síðustu árum eru
farnir að veita sérstaka eptirtekt og
teygja angalýjurnar í, þykir rétt að birta
hér í heild sinni frumvarp síðasta þings
um takmörkun á eignar- og umráðarétti
á fossum á Islandi, um eignarnám
fossa o. fi.
I. Kafli.
Vm eignar- og umráðarétt á fossum.
1. gr. Engir aðrir en þeir menn, sem
heimilisfastir eru á Islandi, eða félög, er
hafa þar heimilisfang, enda sé meiri hluti
félagsstjórnar skipaður mönnum, sem þar
eru heimilisfastir, mega héðan af án sér-
staks leyfis, ná að eignast fossa ííslandi,
hvorki eina né með löndum þeim, sem
þeir eru í, eða notkunarrétt á fossum,
hvort sem er fyrir frjálsa afhending eða
nauðungarráðstöfun að rnanni lifanda, eða
með hjónabandi, eða að erfðum. Talinn
er notkunarréttur í lögum þessum hvers-
konar réttur til að nota fossa.
Konungur veitir leyfið, þar sem þess
er þörf, héðan af, eða sá, er hann fær
umboð til þess; leyfið skal veita um á-
kveðinn tíma og skilyrði skal setja um
notkun vatnsaflsins.
2. gr, Leyfi til að eignast fossa eða
notkunarrétt á fossum, samkvæmt i. gr.,
skal bundið þeim skilyrðum, er hérsegir:
a. að leyfið gildi að eins um tiltekið
tímabil, í lengsta lagi ioo ár. Að
þeim tíma liðnum skal fossinn og afl-
stöðin verða eign landsjóðs án endur-
gjalds.
b. að landsjóður eigi rétt á að káupa
fossinn og aflstöðina, ásamt landi því
og réttindum, er henni fylgir, eptir
50 ár frá því, er leyfið var veitt, þó
svo, að sagt sé til kaupanna með 5
ára fyrirvara. Kaupverð skal miða
við, hvað leyfishafi hefur borgað fyrir
fossinn og hvers virði aflstöðin er.
c. að leyfishafi sé skyldur, ef landstjórnin
krefst þess, að láta af hendi allt að
io°/0 af starfsaflinu, 5°/o við landið
og 5% við sveitina, hvorttveggja fyrir
endurgjald, er sé miðað við fram-
leiðslukostnað, að viðbættum 10%
ágóða.
d. að byrjað sé að hagnýta fossinn inn-
an ákveðins tíma, og að fyrirgert sé
rétti þeim, er leyfið veitir, ef starfinu
er hætt eða það minnkar úr því, er
leyfisbréf tiltekur minnst.
3. gr. Eigi verður krafizt fullnaðar-
gerðar á neinni ráðstöfun til afhendingar,
sem leyfls þarf til samkvæmt 1. gr., nema
leyfið sé áður fengið. Ef það fæst eigi,
er ráðstöfunin ógild, og andvirði það, er
kaupandi hefur af hendi greitt, getur hann
þegar fengið endurgoldið.
4, gr. Ef krafizt er innritunar fyrir
fram í afsals- og veðmálabækur eða þing-
lýsingar á skjali um afhending, sem leyfis
þarf til samkvæmt 1. gr., og eigi er um
leið sannað fyrir valdsmanni, að leyfið sé
þegar fengið, þá skal hann skrá athuga-
semd um þetta og því næst tafarlaust
skýra stjórnarráðinu frá málavöxtum.