Þjóðólfur - 03.04.1908, Blaðsíða 1

60. árg.
iReykjavík, föstudaginn 3. apríl 1908.
Ríkisréttinði Dslanðs.
Skjöl og- skrif.
II.
Höfundarnir hafa skipt þannig verkum
tneð sér, að dr. Jón Þorkelsson hefur
safnað skjölunum og samið skjringar og
athugasemdir í sambandi við þau, en
Einar Arnórsson hefur ritað yfirlit yfir
stjórn landsins eptir 1262 frá réttarfars-
iegu og lagalegu sjónarmiði og byggt á
fornum heimildum. Skjöl þau, sem prent-
uð eru í bókinni í heilu lagi, eru 1. Sátt-
máli af hendi Norðlendinga og Sunnlend-
inga um skattgjald til Hákonar konungs
gamla og Magnúsar konungs lagabætis
1262. 2. Gamli sáttmáli samþykktur á
alþingi 1263 (og 1264 og endurnýjaður
síðan). 3. Bréi Magnúsar konungs laga-
bætis með Jónsbók 1280. 4. Samþykkt
íslendinga um endurnýjun á gamla sátt-
mála við Hákon konung hálegg 1302. 5.
Bréf íslendinga til ríkisráðsins í Noregi
1320 um skilmála eða hollustu við Magn-
us konung minniskjöld. 6. Árnesingaskrá
(hin eldri) frá 20. júlí 1375. 7- Hyllingar-
bréf íslendinga til Eiríks konungs af
Pommern frá 1. júlí 1419. 8. Áshildar-
mýrarsamþykkt (Árnesingaslcrá hin yngri)
bá 1496. 9. Bréf bænda og lögréttu-
manna fyrir sunnan land tii Kristjáns
konungs 2. 14. júlí 1520 um íslenzka
hirðstjóra samkvæmt gamla sáttmála. 10.
Eiðatökurnar 1551. 11. Alþingissam-
þykkt frá 1588 um íslenzk lög og mót-
mæh gegn löggjöf konungs upp á eigin
hönd. 12. Alþingissamþykkt frá 1606, er
mótmælir gildi »Garðsréttarins« frá 9. maí
1562 á Islandi. 13. Eiðarnir 1649. 14.
Kópavogseiðarnir 1662.
Við flestöll þessi skjöl hefur dr. J. Þ.
,gert lengri eða styttri skýringar og at-
hugasemdir, en ítarlegastar eru þær um
gamla sáttmála, aðdragandann að eiða-
tökunum 1551» urn eiðana 1649 og 11 m
alþingi 0g Kópavogseiðana 1662, Það
hefur verið reynt að sanna það af sUm-
um, þar á meðal einkum af Konráð
jdaurer, ag ]xjnn SVo nefndi gamli sátt-
máh- sem árfærður er til 1263—64, sé
ekki hinn rétti, upphaflegi sáttmáli, er
gerður hafi verig þessi ár, heldur væri
það endurnýjux, fians við Háken konung
hálegg frá r302. Ártalið i263 viðgamla
sáttmála finnst að eins í einu handriti —
skinnbók frá c jggg —. En dr. J. Þ.
fserir góð rök íyr;r j,ví> ag ekkert sé því
t'l fyrirstöðu, ag sáttmáli þessi sé hinn
rétt sáttmáli millj íslendinga og Noregs-
konungs trá I2&3 og 1264, og að það sé
ékrekjanlegt- í sáttmálanum frá 1263
°g 1302 standi allt þag, er standa hafi
°g staðið hafi 1 hinum eiginlega gamla
sáttrnáia, og einmitt ekkert meira né ann-
að’ og það sé aðalatriðjg. Má sjá það
ijósast af samanburði á samþykktarbréfi
Korðlendjnga °S ■'lunnlendinga frá 1262
V'ð samþykktarbréf Hndsmanna 1302
Það
hinn
er þvl lítiH vafi á, að vér höfum
rHta gamla sáttmála, eins og hann
%ar 1 hinnj upprunaiegu mynd 1263 og
T2Ó4> °g verður því pýðingarlítið ag reyna
að hnekkja gildi hans með þeirri stað-
hæfingu, að hann sé yngri samsteypa.
Því næst getur höf. þess, að í raun
réttri hafi Islendingar verið að lögum
lausir allra mála við Hákon konung há-
legg, er rofið hafi gamla sáttmála með
réttarbótinni 17. júní 1308, er tók af
jarlsnafn og lendra manna í öllu »Noregs-
konungsríki«, nema 1 Orkneyjum, og bauð
að í þeirra stað skyldu koma hirðstjórar,
því að þótt réttarbót þessi væri norsk og
aldrei samþykkt af íslendingum, snerti
þetta ofríki ísland ei að síður og svipti
það jarlsdæminu, sem ekki var til fulls
afnumið fyr en þá, þótt. konungur van-
rækti áður að skipa jarl yfir landið, og
virti að því leyti að vettugi kröfur lands-
manna 1 gamla sáttmála, eða það höfuð-
skilyrði, að jarl skyldi æzti valdsmaður
nefnast. Síðar færðu konungarnir sig
betur upp á skaptið, er flestir hirðstjór-
arnir voru útlendir, alveg gagnstætt ósk-
um landsmanna, t. d. í bréfinu til norska
rlkisráðsins 1320, þar sem heimtað er, að
allir valdsmenn á landinu séu islenzkir.
Hafa og Islendingar aldrei lögtekið, að
hafa hirðstjóra yfir sér í stað jarls.
Þá færir nöf. rök fyrir því, að konungs-
I erfðir hafi ekki staðið 1 Jónsbók frá upp-
hafi, samkvæmt Skálholtsbók, bezta hand-
ritinu af Jónsbók, heldur sé þeim skipað
þar aptan við lögbókina.
Frásögn höf. um aðdraganda siðbreyt-
ingarinnar á 16. öld er mjög ítarleg, og
frá sögulegu sjónarmiði sá kafli í bókinni,
sem einna mestur veigur er í og flest nýtt
hetur til brunns að bera. Er þar rakið
í samfelldu máli syndaregistur Noregs-
konunga og Danakonunga gagnvart Is-
landi allar götur ofan frá leiðangurs-
útboði Eiríks konungs Magnússonar 1286
til herskipasendingarinnar til landsins 1551,
kúgunareiðanna á Oddeyri og ránskapar
Dana á munum klaustra og kirkna. Er
það alllöng skrá og ekki ófróðleg, ekki
sízt um tilraunir þeirra Kristjáns 2., Frið-
] riks 1. og Kristjáns 3. að veðsetja ísland
Englandskonungi fyrir peningaláni. Má
það kalla hendingu eina, segir höf., að
Islendingar eru ekki fyrir langa löngn
orðnir þegnar Englandskonungs, því að
eflaust hefði veðið aldrei innleyst verið,
og farið um það eins og fór um Orkn-
eyjar og Hjaltland, er Kristján konungur
fyrsti veðsetti Skotakonungi, og hurfu
undir Skotlandsríki, er innlausnin fórst
fyrir.
Höf. skýrir allítarlega frá yfirgangi
konungsvaldsins f siðaskiptakúguninni og
andófi biskupanna Ögmundar og Jóns
gegn hinum nýja sið. Til skýringar prent-
ar hann kafla úr ýmsum bréfum, t. d. úr
umburðarbréfi Ögmundar biskups i2.marz
r539 til allra manna í Skálholtsbiskups-
dæmi gegn kenningu Lúters og úr bréfi
almúgans ds. á Öxarárþingi 30. júní 1540,
er Jón biskup sendi konungi, en í því
bréfi er það ljóslega tekið fram, að menn
neyðist til að flýja landið, ef þeir verði
kúgaðir til að taka þennan nýja átrúnað.
Þá var það, að konungur sendi Kristófer
Hvítfeld með tveimur herskipum til ís-
lands 1541) enda var alþingi það ár háð
undir vopnnm danskra hermanna, eins og
Kópavogseiðarnir síðar, en konungur fékk
vilja sfnum framgengt og »ordinanziuna«
samþykkta fyrir vikið. Var þá og Ög-
mundur biskup tekinn og fé hans hrifsað
undir konung, alltsaman með ofrfki og
hervaldi, enda hafa þau vopn dugað
Dönum bezt til að þröngva kosti Islend-
inga fyr á tímum; það er einnig svo
handhægt og hættulítið, að beita þeim
gegn algerlega varnarlausri þjóð.
Um Jón biskup Arason og aðdragand-
ann að aftöku þeirra feðga ritar höf.
skýrt og skorinort, og ber Jón biskup og
syni hans eindregið undan því ámæli
um landráð og meinsæri, er bæði Finnur
biskup og aðrir rithöfundar hafa talið þá
seka í, einkum biskup. lekur höf. það
fram, að dómur Finns biskups og annara,
er skrifað hafa um siðabreytinguna hér á
landi, hafi um þetta efni og annað, er
þar að hnígur, lítið að merkja, þvl að
þeir hafi flestir skrifað hneyksianlega hlut-
drægt, fegrað í öllu siðaskiptamenn og
og hallað greypilega á Jón biskup og
og hans menn, og mun það naumast of-
mælt. Hrekur höf. lið fyrir lið höfuð-
sakir þær, er á Jón biskup voru bornar
í Oddeyrardómi 1551, en þar stóðu vopn-
aðir hermenn yfir dómendunum, eins og
yfir þeim, er eiðana unnu' daginn áður.
Má því nærri geta, hverjar hefðu orðið
farar þeirra, er dirfzt hefðu að verja þá
feðga. Um sjálfa eiðana ferst höf. þannig
orð, að þær skuldbindingar, jafn gífur-
legar sem þær voru, hafi í sjálfu sér verið
nlðingsverk og markleysa, er enginn hafi
verið skyldugur til að halda lengur en
hann var neyddur til, enda hafi þær verið
ósamrýmanlsgar hinnm forna sáttmála og
óbrjáluðum lögum landsins. Markleysan
verður og enn áþreifanlegri við það, að
hirðstjórinn (Otti Stfgsson) sver eið,
sem beinlínis skírskotar til hinna fornu
sáttmála við Noregskonung, sver með
öðrttm orðum að halda þá sáttmála, sem
hann sjálfur er að rjúfa. Höf. kemst því
að þeirri niðurstöðu, sem er alveg rétt,
að með eiðunum og skuldbindingunum
frá 1551 hafi íslendingar að engu leyti
sleppt neinu af hinum fornu ríkisréttind-
um landsins. En Kristján konungur 3.
verður alls enginn dýrðarmaður eptir
gagnrýni höf. á gerðum hans og öllu
hátterni við Islendinga, ránið og grip-
deildirnar á munum kirkna og klaustra
o. fl. ófagurt athæfi í skjóli hins nýja
siðs, enda víkur höf. því að lokum undir
dóm lesendanna, hver maður Kristján
konungur 3. hefði verið, efyfirhann hefði
átt að ganga íslenzk lög og dómur hér
á landi.
Um hyllingareiðana til Friðriks kon-
ungs 3. á alþingi 1649 prentar höf. frá-
sögn Vatnsfjarðarannáls hins eldra, Fitja-
annáls og Vallholtsannáls, ásamt ágripi
úr riti Runólfs skólameistara Jónssonar
»Norrigia illustrata Khöfn 1651, er greini-
legast iýsir eiðatöku þessari, og eru þar
meðal annars talin nöfn allra þeirra, er
eiðana unnu, eða voru »viðstaddir« á al-
þingi 1649, °g er su slcrá hyergi annar-
staðar í öðrum heimildarritum. Við hyll-
ingareiða þessa er það helzt markvert, að
Friðrik lconungur 3. heitir landsmönnum
í bréfi 18. marz 1649 að láta þá njóta
laga og réttar og fá að halda öllum vel

15.
fengnum einkaréttindum og frelsi, sem
þeir hingað til hafi haft, og við þetta er
hyllingin miðuð í mörgum bréfum almúg-
ans í sambandi við eiðana. Á þessu
sama þingi (1649) voru og afboðnir út-
lendir sýslumenn hér á landi »eptir göml-
um Islendinga sáttmála«.
Þá kemur frásögnin um alþingi og Kópa-
vogseiðana 1662 og aðdragandann að
þeim, og er það alllangt mál og ítarlegt
að vonum, því að sú saga er merkileg,
en ekki er hér rúm til að skýra nákvæm-
lega frá því, enda nægilegt að skírskota
til sjálfrar bókarinnar. Er það nú og
komið á daginn, eptir nýfundnum heim-
ildum, að sömu kúguninni með hfervaldi
hefur verið beitt við Kópavogseiðana,
eins og 1541 og 1551 og optar, og að
bæði Brynjólfur biskup Sveinsson og sér-
staklega Árni lögmaður Oddsson hafa
harðlega mótmælt þessum skuldbinding-
um, þótt þeir loks væru kúgaðir til að
láta undan með ógnunum. Sést það ekki
að eins af þessu, heldur ýmsu fleiru, að
Árni lögmaður hefur verið hinn ágætasti
og mætasti maður, er þá var uppi á iandi
hér, en það hefur hingað til hvorki verið
nægilega kunnugt eða fyllilega viðurkennt,
eins og vera ætti. En héðan í frá hyggj-
um vér, að minningu hans sé borgið frá
gleymsku hjá þjóð vorri. Og fer það að
maklegleikum. Vér eigum ekki svo marga
ágætismenn meðal þjóðar vorrar síðan á
þjóðveldistímanum, að vér höfum ráð á að
glata minningu þeirra. Brynjólfur biskup
á og allan heiður skilið fyrir framkomu
sína gagnvart konungsvaldinu, en hann
átti við ramman reip að draga. En eng-
inn efi er á því, að hann hefur verið
einhver hinn mikilhæfasti biskup þessa
lands að fornu og nýju fyrir margra hluta
sakir. Átti hann meðal annars mikinn
þátt í því, að hrinda af landsmönnum
skatti eða fjárframlögum til að kosta hlut-
fallslega við Dani gæzluskip til varnar
gegn Tyrkjum og öðrum erlendum ráns-
mönnum, þótt það væri skylda konungs að
kosta það að öllu leyti, úr því að hann
tók allar tekjur af landinu. Þessi her-
varnarkostnaður, er demba átti á lanuið,
var síðasta tillagan, en Bjekke bar upp á
Kópavogsfundinum, og var þar allt á
sömu bókina iært. En líklega hefurBjelke
tundið, að byr hans mundi ekki mikill
verða hér í landi upp þaðan, og kom hann
aldrei til Islands síðan, þótt hann væri
höfuðsmaður landsins full 20 ár eptir
kúgunareiðana í Kópavogi.
I sambandi við þessar eiðatökur hefur
dr. J. Þ. látið prenta minnisgreinar eptir
Árna Magnússon um höfuðsmennina, fó-
getana og aðra umboðsmenn konungs á
Bessastöðum frá því um 1633' og fram
um 1700. Nefnist það »Bessastadensia«
og er allfróðlegt. Hafa minnisblöð þessi
ekki verið áður prentuð 1 heilu lagi. Og
þótt þau snerti ekki beiniínis efni það,
er bók þessi fjallar um, þá er það þó
óbeinlínis, með því að þar eru ýmsar frá-
sagnir um yfirgang og óþokkaskap Bessa-
staðavaldsmannanna á 17. öld, og miðar
það allt til að skýra betur, hvernig stjórn
Dana á landinu var háttað á þeim tfmum.
Er og margt í þessum minnisgreinum, er
ekki þekkist annarstaðar frá, þótt um
ýmislegt sé annarstaðar frekar kunnugt.