Þjóðólfur - 10.03.1911, Blaðsíða 1

63, árg
Reykjavík, Föstudaginn
10. Marz 1911.
JtS ÍO.
N efndar álit
um innsetning: gæslustjóra Ed. við Landsbanhann,
Frá rannsóknarnefnd Ed. um ifcrðir landstjórnar-
innar í Laudsbankainálinu.
Með bréfi, dags. 15. f. m., hefir Kristján Jónsson háyfirdómari borið
sig upp undan því við háttv. efri deild, að ráðherra hafi 22. Nóv. 1909
vikið sér úr gæzlustjórasæti þvi við Landsbankann, er deildin hafði
hvað eftir annað kosið hann í, allar götur frá 1. Júlí 1898 til 30. Júni
1914, sem og yfir því að ráðherra haldi því sæti enri ólöglega undir ann-
an mann. Jafnframl hefir hr. Kr. J. skorað á deildina, að gera ráðstöfun
til þess, að tekið verði við honum sem gæzlustjóra í bankanum, að hon-
um verði greidd gæzlustjóralaun hans óskert, og að honum verði endur-
goldinn kostnaður sá, er hann hefir lagt fram til að halda uppi rétti sín-
Mm og deildarinnar gagnvart landsstjórninni.
Eins og kunnugt er orðið, innan lands og utan, vék ráðherra
eigi að eins hinun^ s//órnkjörna framkvæmdarstjóra Landsbankans úr
sýslan hans áðurnefndan dag, 22. Nóvbr. 1909, heldur og báðum hinum
/nngkjörnu gæzlustjórum.
Bankastjórunum var vikið frá fyrirvaralanst. Þeim var ekki
gefið til kynna, hvað þeir hefðu unnið til saka, og því siður veittur kost-
ur á að verja sig. Ráðherra bannaði jafnvel útsendingamanni stjómar-
tíðindanna, er tók við öllu upplaginu af Landsbankarannsóknarnefndar-
skýrslunni, að Iáta nokkuð eintak af henni til bæarmanna, fyr en hann
befði sent hana með landpóstum út um landið, enda fengu hjnir afsettu
bankastjórar skýrsluna ekki fyr en hún hafði verið send með póstum út
um land, og urðu þá að kaupa hana sjálfir. Bankanum var lokað, að
ráðstöfun landsstjórnarinnar, i raiðjum starfstfma og bankastjórnin sam-
stnndis Iátin skila sjóðum bankans, bókum og lyklum í hendur banka-
stjórn þeirri.er ráðherra hafði skipað um leið og hann vék hinni frá.
Ráðherra lét birta ráðstöfun þessa með götuauglýsingum víðsveg-
ar um bœinn og lét auk þess 8Íma hana bæði til útlanda og víðsvegar
innan/unds, þar á meðal til stjórnarþingmanna og heldri ritsímastöðva,
er aflur voru látnar birla hana með uppfestum auglýsingum. Stjórnar-
blaðið »ísafold«, XXXVI. árg. 77. tölublað, er, eitt meðal margra annara
gagna, sönnun þess, að þann veg var þessari minnisstæðu stjórnarráð-
stöfun háttað.
Ráðherra gaf gæzlustjórunum að sök, að þeir hefðu sýnt af sér »marg-
víslega, megna og óafsakanlega óreglu . . . og frámunalega lélegt eftirlit«
með bankanum, og skaut sér jafnframt undir heimild 20. gr. bankalaganna
frá 18. Sept. 1885.
Áður en ráðherra vék bankastjórninni frá, hafði hann látið 3 manna
nefnd »rannsaka allan hag Landsbankans«. Nefndin var skipuð 26. Apríl
1909 2 mönnum úr stjórnarráðinu og 1 reikningslærðum kandídat, en allir
voru nefndarinennirnir ófróðir menn um bankastarfsemi. Það er sannað
með framburði bæði hins stjórnkjörna og þingkjörna endurskoðara, að
ráðherra hafði ekki leitað upplýsinga hjá þeim ,um hag bankans, áður en
hann skipaði nefndina. Og enn er það sannað með framburði landritara
og skrifstofustjóra þess í stjórnarráðinu, er bankinn heyrir undir, að
landsstjórninni hafi ekki borist neinar kærur yfir bankastjórninni, áður
en nefndin var skipuð, enda er þvi óbeinlínis játað í bréfi ráðherra til
nefndarinnar 3. þ. m. —
Loks er það sannað með framburði landritara og fyrnefnds skrifstofu-
stjóra, að ráðherra hafi eigi borið nefndarskipunina undir þá, enda
hafði skipunarbréf nefndarmannanna ekki verið samið i stjórnarráðinu.
Landritari hefir auk þess borið það fyrir nefndinni, »að hann hafi minst
á það við ráðherra, að sér fyndist undarlegt, að gengið væri fram hjá
stjórnarráðinu í slíku máli, og hefði þá ráðherra sagt eitthvað á þá leið,
að það væri samþykt á llokksfundi og væri því pólitík1) og þvi stjórnar-
ráðinu óviðkomandi«. Landritari kveðst og »hafa lagt á móti einum
nefndarnianni, og kvaðst vita til, að ráðherra hefði viljað taka tillögu
hans til greina, þótt ekki hefði úr því orðið«. En það má telja sannað,
að engin slík samþykt hafi verið gerð á flokksfundi og landritaii hefir
eftir ráðherra. Um mánaðamótin Sept. og Okt. 1909 gengu 2 af nefnd-
armönnum úr nefndinni og skipaði ráðherra þá í þeirra stað 2 nýa
menn, er jafnvel munu hafa verið enn ófróðari um bankamál, en þeir
er úr gengu. Fyrri formaður Landsbankarannsóknarnefndarinnar liefir
þó borið »að þeir (a: hann og meðnefndarmenn hans) hafi mikið til verið
búnir með endurskoðunina, þegar hann lét af starfinu, 2. Okt. 1909«,
eða »að rannsókninni hafi aðaliega verið lokið, þegar hann vék úr
nefndinni«, eins og bókað er eftir honum í öðru sambandi.
Um frávikningarbréiið 22. Nóv 1909 gegnir líku máli og um
nefndar skipunarbréfið, að því leyli til, að vitni landritara og skrifstofu-
stjóra, að það var undir hvorugan borið og hafði ekki verið samið
i stjórnarráðinu. Hvorugur vissi um þá ráðstöfun fyr en nokkrum
mínútum áður en þeir voru sendir ofan í Landsbankann til að fullnægja
frávikningunni. Landritari kvaðst »hafa gert sitt ýtrasta til, að fá breytt
orðalaginu á bréfunum til gæzlustjóra, en ekki fengið því framgengt, því
að ráðherra hefði sagt, að þau væru nákvæmlega yfirveguð«. — Og
hvorugur þeirra, landritari eða skrifstofustjóri, vissi til, að landsbanka-
stjórnin hefði verið kærð á undan afsetningunni af öðrum en rannsóknar-
nefndinni, enda er því óbeinlínis játað i fyrnhfndu bréfi ráðherra til nefnd-
arinnar 3. þ. m., að honum hafi eigi borist aðrar kærur, en frá rann-
sóknarnefndinni.
Rannsóknarnefndin lauk ekki starfi sínu fyr en 21. Janúar 1910.
F*ann dag sendi hún, samkvæmt eftirriti úr stjórnarráðinu af bréfi
nefndarinnar, stjórnarráðinu skýrslu um starf sitt, en hins vegar
sendi hún því hvorki gjörðabók sína eða bók þá um mat á útistand-
andi skuldum bankans, er nefnd er á bls. 17 í hinni prentuðu nefndar-
skýrslu, enda voru þær bækur hvorki til í stjórnarráðinu né í bankan-
um i byrjun þessa mánaðar.
Eins og tekið er fram að framan, bar ráðherra 20. gr. bankalag-
anna frá 1885 fyrir sig, sem heimild til frávikningarinnar. Því verður
nú og að játa, að ráðherra hafði að forminu til heimild til að víkja
bankastjórninni frá, en gœzZustjórunum gat hann þó að eins vikið frá »um
stundarsakir«.
En nú, þó að nefnd lagagrein hafi heimilað ráðherra vald þetta í
orði kveðnu, þá er það sjálfgefið, að önnur eins ráðstöfun og frávikning
allrar bankastjórnarinnar getur því að eins talist forsvaranleg, að mjög
ríkar ástæður hafi verið fyrir hendi. Og er þá á þær að líta. Hér
verða þær ástæður þó ekki krufðar til fullnaðar, sérstaklega vegna þess,
að nefndin hefir afráðið að gera að svo stöddu að eins tiiiögu ura inn-
setningn hr. Kr. J. sem gæzlustjóra Ed. við Landsbankann, enda hefir
e. d. og n. d. nefndin skipt svo verkum með sér, að hin síðarnefnda
rannsaki sérstaklega hag bankans, þar á meðal hið svokallaða mat á
tapi hans. F*ó skal þess getið, að ckki getur verið að ræða ura aðrar
bréffestar skýrslur frávikningunni til stuðnings, en þær sem komu frá
rannsóknarnefndinni og prentaðar eru í skýrslu ncfndarinnar. F’etta er
sannað bæði með framburði landritara og margnefnds skrifstofustjóra. F*vi
er játað af nefndarmönnum þeim 2, sem náðst hefir til, og því er loks
óbeinlínis játað af ráðherra sjálfum í oftnefndu bréfi hans 3. þ. m. En
sakir þær, sem nefndin sérftaklega skýrði ráðherra frá, má sjá af bréfi
nefndarinnar til ráðherra frá 21. Júní 1909, Rannsóknarnefndarskýrslan
bls. 71—73, og af bréfi frá 16. Nóv. samæris Rsnsk. bls. 54—57.
Með fyrra bréfinu er bankastjórninni fundið það til foráttu, að hún
hafi eigi haldið gjörðabók. í lögum bankans er hvergi gert ráð fyrir
gjörðabók, en í 8. gr. reglugjörðar bankans frá 8. Apr. 1894 er svo ákveðið,
að hver bankastjóranna geti heimtað »ágreiningsatkvæði sitt ritað í gjörða-
bók«. Bankastjórarnir hafa skýrt svo frá, að slík krafa hafi aldrei komið
frarn af hendi nokkurs þeirra, og hafi því gjörðabók sú, er reglugjörðar-
greinin ein gerir ráð fyrir, aldrei verið haldin af þeim. En þó að skip-
un stjórnarráðsins í bréfi til bankastjórnarinnar 1. Okt. 1909, Rannsókn-
arnefndarskýrslan bls. 73 neðst, um að halda gjörðabók frá þeim degi
væri talin lögleg, þá gæti það atvik, að bankastjórnin mæltist um
stund undan fyrirskipuðu gjörðabókarhaldi með engu móti réttiætt ann-
að eins örþrifaráð og frávikninguna 22. Nóv. 1909, enda sést það á bréli
stjórnarráðsins til bankastjórnarinnar 13. Okt. 1909, Rannsóknarnefndar-
skýrslan bls. 76—77, að bankastjórnin hefir sent sljórnarráðinu gjörða-
bókareftirrit frá 7. Okt. Hér má og geta þess, að ráðherra félst á það 15.
Nóv. 1909, að við svo búið mætti standa um gjörðabókarhaldið, að því ei
þeir Kristján Jónsson og Eiríkur Briem hafa haft eftir honum, enda
ininnist ráðherra ekki á gjörðabókarhaldið eftir þann dag.
Og víkur þá máli að hinni ástæðunni, ndalástœðunni, sem virðist
hafa verið til frávikningarinnar í augum ráðherra, wvíxlakaupura starfs-
manna Landsbankans«, er nefndin kallaði hana og Iagði svo mikið upp
úr, að hún þóttist tilneydd að gefa ráðherra sérstaka skýrslu um það áðui
en rannsókninni var lokið, sbr. áður nefnt bréf 16. Nóv. Þar er banka-
stjórninni gefið það að sök, að vantað hafi »skriflega útgjaldaskipun«. al
hennar hendj fyrir rúmum 250 víxlum, alls að upphæð yfir 140,000 kr
Bankastarfsmennirnir eru i skýrslunni taldir hafa »keypt« þessa vixla, sum-
part samkvæmt fyrirframgefnu sérstöku leyfi þáverandi framkvæmdarstjóra
og sumpart í heimildarlej-si bankastjórnarinnar. Og er þelta kallað bæði
»ríða í bága við lög og reglugerð bankans og hættulegt fyrir bankann«.
Það er nú að vísu svo, að tíðkast hefir í bankanum lengst af, síðan hann
komst á fót, að láta skriflega útgjaldaskipun fylgja tilkynning um kaup
eða framlenging á víxli, eftir því sem fram hefir verið borið fyrir nefnd-
inni, bæði vegna herbergjaskipunar í bankabúsinu og til tryggingar því,
1) Auðkent af oss.