Norðanfari - 19.04.1865, Blaðsíða 2

lengi voru lineigSarl til af bæla þá nifur og
aufvirba, en efla þá og hvelja til diignafcar
í vfsindaibkun og kenningn. þab virfist því
einkum hafa verib vísinda ástin, scm hvatti
presta ab kenna undir skóia og koma upp
Iærbum mönnum, og annab hitt ab vísinda-
vegurinn var þá svo aubveldur og kostnabar-
lítill. þessi heimakennzia prestanna stóð hjer
nú nief) ailgófu iagi þangað til „privatdimis-
sionin“ var af tekin og stjórninni vildi síban
til þau afgiijp a& Ióta flytja skóiann aptur f
Reykjavík. þab ráb hefir byrlað skólanum og
menntuninni í landinu þab ólyfjan, sem heíir
þegar færzt ót um allan þjóBiíkaman og
komib uppdrætti í menntalíflb, eba iöngnnina
til vísindanna þá hætíu fíestir, sern áfur
kennd.i heirr.a og hafa fáir byrjat) apíur. Enda
eru nærri aiiir hinir gömlu prestar, sem áður
kenndu mest og bezt um nortur og austur-
land, svo jeg mtini, fallnir frá eba orfnir ör-
vasa, nen a hinn góðfrægi og lærbi presta-
öldungur sjera Einar í Sanrbæ, og er ekki
Milegt iiann byrji aptur heima kennziu, þó
hanu virðist alla tíb vera ungur í anda.
þegar skólinn var kotninn í Reykjavík,
fóru ab berast ljólar sögur þaban_um hátt-
semi piltanna; margir komust þar seint fram
og ekki vei, þó þelr þætti eíniicgir heima.
Skólaiögiu nyju skipubu nyar vfsindagreinir,
sem fáir gátu kennt út um iandib, bundu inn=
töku aidurinn í akólann meira en ábur og
buðu iuntökuprdf í öllu, sern kenna skildi
undir skóla. Ofan á þetta bættist ab skóla-
kostnaðurinn varð margfalt meiri enáfurbaffei
vcrib, og gjörbu rnenn sízt ráf) fyrir af) þab
rnundi lagast mefan skólinn vtéri í Reykjavík.
Allt þetta tirrti menn svo fáir þorbu af) Iáta
ttiha byrja skólulærdóm og prestarnir, sem
fmr til þess og kenndu, hættu flestir
.orut.eggju. Jeg segl íyrir mig, þá fjefl
rnjer allur ketiil í eld. Áfur bafði jeg mynd-
ast vif) afi kcnna 11 eba 12 piltum eitthvað
undir skóia 8 veíur epiir af> jeg fórfráBessa-
stöfiuin, og vildi haida áfram en þoiði ckki og
fjekk engan pilt til skólalærdóms. þaf) dróg
líka úr áhuga roínum að piltum, sem jeg liaí&i
kennt og lentu í Reykjavíkurskóla, gekk iiálfu
vevr en jcg gat vænt, og sumir af þeim, sera
beztar höfbu gáfurnar komust aldrei áfram.
þegar sjáifræfá piita í Iíeykjvík, óíilýfni
og skortur á virfingu fyrir kennurunum, efa
hvaf þaf var, þótti komif í övænt horf, var
fenginn nýr rector, til af laga aiit aptur. Ekki
bætti þaf þegar oifróminn. þá frjettist af
hann væri svo mikill og ónærgætinn harf-
stjóvi, af piltum væri varla vifvært og svo
óþjófiegur af iiann hirti ekki ttin mófurmál
vort efa þjóferni. Fáir, sem fjærri voru
skólanuin og þekktu ekki kosti þessa nýa
skólastjóra, munu hafa gætt þe33, af spilling-
in, sem kominn var inn í skólann, varf ekki
upprætt ncma mef mikilli roggscmi, alvariegu
eptirliti og stjórnsemi. Og ekki var þaf fyrr
en eptir nokkur ár af þaf var vifurkennt op-
inberiega og mef þakklæti, hversu mikif gott
þessi' nýi skólas'jóri heffi gjövt skólanum mef
Stjórn sinni. |>ó höffu margir í fjariægfinni
álitið fyrr af ýmsu, sem frjettist af mafurinn
mundi vcra mikiimenni og fær um af laga
skólann og stýra honum vel. Eptir þvf, sem
lcngur hefir lifif og skólinn hefir batnaf, hafa
nienn sannfærzt betur og betur um af Bjarni
rector, sje einn hiun merkaíti skólastjóri sem
vif gátum fengif og bezti kennari, scm tlskar
skólann einlæglega og vill lærisveinuntim ailt hif
bezta. Eptir því sem andinn í skólanum hefir
lagast, hlýfnin aukizt og virfingin fyrir kenn-
endunum, af sama hófi hefir og ntannorf hans
aukizt út um iandif, þ\í þaf hafa einkum
verif piltarnir úr skóia, sem hafa fært þaf út.
Alia þessa tíf hafa him'r afrir kennendur skól-
ans verif afbragfsmenn af mörgu efa ílestu
leyti og flestir fcngif bezta orfstýr. Fyrir
skólastjórninni og kennendunum, bcfir því mátt
telja skólann næsta afgengilegan á þessurn ár-
um. þó hafa svo fáir þoraf, af nota hann
efa getaf. Veldur því einkum skólastafurinn,
og kostnafurinn.
Nú á seinustu árum heíir skólastjórnin f
Reykjavík og alþingi gjört lofsverfar tilraunir
af gjöra vísindaveginn greiffærari mef því af
stinga upp á breytingum á skólalögunum til
batnafar, rýmka um inntöku-alduiinn, gjöra
inntökuprófif sem ijettast og útvega hjá stjórn-
inni ölrausurnar sem liiín liaffi dregif inn í
skólasjófinn sífan Hóla skóli lagfist nifur.
þetta Iiefir nú vakif nýjan lífsneista í Iand-
inu. Skóianum er af aukast álit og þokki,
eins og vert er og íælir nú ekki frá honum
nema skólastafurinn, kostnafurinn og inntöku-
prófif, þá sem fjærri búa, j>ó pvófif sje
gjört yfrif Ijett á þessum árum—jafnvel of-
Ijett — niefan skólinn er svo fámennur, verfur
þaf vandasamara þegar fjölgar, eins og lioll-
ara mundi vera. {>á verfur Iiælt vif af sumir
yrfi aptur reka, sem færi suf.ur, en þaf yifi
meinlegt fyrir rnenntunina og skólann, einkum
f fjarlægfinni. Ef piltar eru sendir sufur
um langan veg mef talsverfum kostnafi og
rekast lieim aptur mef skömm og fjc-
rnissu, þá gjörir slíkt menn deigari af láta
drengi byrja herdóm og kennendur í sveitum
fiábitnari kennzlu. {>ó álít jeg afgönguprófif
naufsynicgt; en mjer viríist þaf mætti hald-
ast lieirna í sveitum. Skólastjórnin gæti kosif
einiivern hinn lærfasta og merkasta embættis-
mann í hverri sýslu, efa á stærra svifi, tii af
prófa heima piltana, sem menn vildi koma í
skóla. Frófanðirin'skytdi taka sjer þróVUöm-
endtir og senda skólastjórninni eptir prófif,
vitnisburfina fyrir þaf sem piltarnir voru
reyndir í og þeir áttu af vera búnir mef af
læra, um leif og sótt væri uni skólann. Eptir
þessu finnst mjer skólastjórnimii mundi veifa
óliætt af fara af öllum jafnafi, þegar veita
ætti skóla.
{>á cr skólakostnafminn annaf, scm fælir
menn frá skólanum, þrí hann er ofvaxinn efna-
litlum landsmönnum; en svo eru flestir þeirra.
{>af er skaflegt jiegar óhóílegur skólakostn-
af.ur sviptir landif efnilcgustu lærdóms mönn-
um, af þvf.þeir cru fátækir. Enn er skóla-
kostnafui'inn þrefalt meiri en á Bessastöfum,
ef ekki fæst öimnsa, en fjórl'alt efa fimmfalt
ef ölmusa er vciy. Á Bessastöfura mátti vel
konrast af mef 20 rd. (fyrir utan 60 rd. öl-
musn) til af kaupa fyrir bækur og smávegis,
en í Reykjavík mun varla veita af 80 til 100
rd. fyrir utan 100 rd. ölmusu. þetta.ageta
menn varla vænt af iagist meðan skóiinn er
í Reykjavík. þar ab auki áiítum vjer sveita-
menn að Reykjavík sje ekki hentugur upp-
eldisstafur ungra manna úr sveit.
Jeg sný nú frá þessu máli um sinn og
vitja þess seinna, því jeg vildi tala fleira um
lieima kennzlu.
f>ó iatínu skólinn sje gófur, þarf meira
til af koma upp lærfum mönnum í landinu, svo
nógir sje og heldur megi velja úr en taka allt
hvaf fyrir verftir. Ileimakennzluna þarf líka
til af búa piita undir skóiann. Sá veldur
jafnan miklu scm upphafinu vcldur og er þaf
ekki sízt í skóla lærdómi þar sem byrjunin
er allra ervifnst. Fáist ekki hcimakcnnzian
fellur iatínu skólinn og mef iionum lands- og
iagastjórn. Iljer þyrfti því af vera til stöf-
ugir heimaskólar af minnsta kosti cinn íhverju
amti. {>af er mcinif af til þcss vantar fje,
kennendur og stjórn. Nú sem etendur verf-
ur af snúa sjer til þeirra, sem optast hafa
kcnnt undir skóla lieima í sveitum, nefnilega
prestanna. þeir verfa af takast á hendur af
kenna piltum efa halda kennara til þess, ef
sá fæst. Og þcir vcrfa ckki einasta af kenna^
heldur veija jafnframt og úívega pillana til af
læra, þá sem efnilegir eru af gáfum og sif-
prýbi. {>af getur verif af kostir latínu skól-
ans syfra og viifing fyrir vísindunuin hvetji
nægilega hina yngri presta til af kenna undir
skóla. l>ó efast jeg heldur um af þaf verfi
til hlítar svo fljótt eem þarf nema þeir fengi
einhverjar mciri hvatir til þess, en nú eru.
Mjer virfist nú kviknafnr sá andi í skólanum,
sífan hann kom f Reykjavík af margir læii
vegna embættanna efa launanna, sem þeim
fylgja, en síður af vísiridalöngun. {>essa varf
jeg aldrei var á Bessastöfuin. þar fannst
mjer piltar læra af hlýfni og löngun til fram-
fara. þeir sem hafa einkum lært vegna em-
bætta, vilja varla nýta þau hin launalitlu og
varia nninu þeir lialda heimaskó'a af virfingu
fyrir lærdóminum jregar þeir koma í embætti.
(Framliald síöur).
SNÍDDU I5JER STAIÍK EPTIR VEXTL
{>af virfist, sem alþing vort liafi ekki
haft í hnga heiiræfi þetta, þegar þaf var af
þvæia Vcgbótamálif, því þegar þaf 6—8 ár
haffi gengif þungaf mef þaf, fæddist loks, ntcf
strífri sótt og harmkvælum vofan, vegabóta
tilskipunin 15. marz 18G1 , s.ein flestir lands-
menn nú fæiast og stuggar vif, og for þaf af
vouum, því þegar hún er nákvæmlega afgætt
og lesin, gæti mafur æt.iaf af luín væri smífuf
út í Ásgarii, en ekki hjer á landi og þaf af
sjálfum landsmönninn, svo lítib virfist hún
eiga skylt \i5 "þarfir og ásigkomulag þessa y
lands; af vísu könnufust menn vif af meira
fyigi þyrfti vif af hafa vif vegabætur og
ýmsu af breyta frá því, sem verif hafói, og
þessvegna voru bænarskrár úr ýmsum hjcr-
ufum sendar þinginu árif 1855; cn cngum
mun hafa dottif í liug af þingif mtindi tegja
þær, eins og hrátt skinn út í allar æsir, og
loks komast af þeirri nifurstöfu, af ætiast til
og heimta: af 5 al. breifur þjófvogur værl
lagfnr þvert og endilangt kringum allt land;
þaf er eins og þingif bafi einblýnt á vega-
gjö'rf útiendra þjófa, en ekki nógu nákvæm-
lega tekifc þaf í reikningin, af land vort ersvo
miklu uimnáls meira, en mörg Örinnr, en á
liinn bóginn skortir svo mikifc á vifc þau af
fjárstyrk og vinnukrapti; erlendar þjófcir Iáta
sjer ekki dctta í hug af taka upp bjá tán-
utn á sjer efnif til vegagjörfa, beldur leggja
einlægar járnbrautir mef æinnm tilkostnafi,
sem oss Islendingum er ekki fært af leggja
út í.
{>egarliin áminnsta tiiskipun nna vegabæturnar
kom út, atafi hún af vísu eklri saur lærfa og
ólærfa, cn allir sáu þd galla liennar og töldu
sjer í skap af bún mundi fella sig sjálf
mef því af enginn fengist til af vinna af
vegabótum eptir því fyriikomuiagi, sem til cr
tekif, mef hlifsjón af því, af engin föng væru
á af vinna af þeim svo stórkostiega, sem á
er skilif, en sjál þegar búif var af kreista dt
peningana lijá búendum og gjaldif klingdi í
vösunuin, gáfu sig fram nógu niörg girining-
arl'ífl, og sannafist, sem optar: af „flestir láta
sig af gullinu ginna“,
pegar tilrætt var um vegabætur á þing-
um vorum, varf sú skofun ofan á: af hif
iorna fyrirkomníág á vegabótum væri, meb öilu^
óhafandi, einkum skall á skylduvinnuna þyngsti
útlegfardómurinn, en vjer skulurn líka leifa