Norðanfari - 16.06.1875, Blaðsíða 3

79 —;
p á sk a v i k a, er byrjar S páskadaginn, (er skóia-
kennari II. Kr Friíriksson artlar ab vera vik-
una fyrir páska, í nialfrælinni þeiiri íslenzku),
Helgavika, er hefst á hvítasnnnudag, og
gagndagavika cr Iiefst 5. sninndag eptir
páska ; og m a r k a bu r í Re y k j a v ík í 3 daga
10. 11. og 12. maf, og aptur frá 27. septembr.
til 2. októbr. í 6 daea, en þó var eigi von ab
F. Magnússon, gæti þessara Reykjavíkur matk-
aba í sínu almanaki, því þeir eiu eigi tilsettir
fyrr en 1849. ab auglýsing Rósen'drns stiptamis-
manns, og tilskipun lögstjórnarráfgjafans fyrst
10. júli 1848, og voru slíkir markátir allra
fyrst haldnir í Reykjavík 1851; enda finnst eigi
páskavika nje Ilelgavika talin í almanaki Jóns
riddara fyrr en eptir 1862, en Einmánabarsam-
koma eba Heitdagur Eyfiifcinga, er aldrei finnst
f almanaki lierra Finns etalzrábs, er frá upp-
bafi talin í almanaki Jóns, og bátir þeir telja
jafnt Gang- eba gagndaginn eina, (er
hjer á um aí> ræba) á 25 aprílsdag, óhrærandi;
en gangdagaviku telur aíeins Jón (en aldrei
Finnur).
Síban jeg las ritgjörb Jón3 Gizurssonar
um sibaskiptin, er pren!u& finnst me& frób-
legum formála, og fræfcandi skýringum Jóns
riddara, í 1. bindi af „8afni til sögu Islands“,
útgefna af Bókmenntafjelaginu, og prentaba í
Kaupmannahöfn 1856; og þab sem Eiríkur
Jónsson ritabi í orbabók sinni vife nafnib „gagn-
dag“ hef eg ætla&, a& hann mundi vera mi&-
vikudaginn fyrir nppstigningardag, en ekki ó-
hrærandi á 25. apríldag, eins og bá&ir þessir
raun-fornfró&u rímmeistarar þó kenna; því í
fyrijefri ritgjöi& sinni, ritar Jón Gizurarson á
þessa lei& bis. 667. „A gagndaginn eina
sem var mi&vikudaginn fyrir uppstigningardag,
var haft þa& embætti er aldrei var haft endr-
arnær, var þá gengib kringum túngar&a, fyrst
frá kirkjudyrum, í þá átt sem mi&s morgtins
átt er, svo um kring allt í náttmálaátt, þa&an
rjettaýnis til kirkju aptur, var bori& vígt vatn
undan, og upphaldsstika, en í engum var prest-
ur messuklæíuin, utan litlar stólur á hálsi, og
bera handbók síria; stó& sinn kross í hverri
átt á túngörfum, í mi&smorguns, dagmála, iiá-
degis, mi&múnda, nóns mi&aptans og náttmála-
sta&, ekki var þá sungife utan þa& sem prestur
las sjálfur, cn allt fólki& gekk me& honum; og
þetta var gjört á liverju byggfu bóli, þó prest-
nr væri ekki, því prestur bauf hann, og skip-
a&i fólki surinudaginn fyrir svo a& gjöra, og lesa
sín fræ&i og bænir sem þa& kynni, og befala
sig Gu&i“.
I Eiríks orfabók finnst þatinig rita&: „Gang-
„dagur og gagndagnr, a) f s. g. gangdagurinn eini,
„den 25. apríl — b) í pl. gangdagar el. gagn-
„dagar, Ðagen för Kristi Himmelfartsdag med
„8de foregaaende Dage for hvilke Dage særegne
„Bönner' og Processiuner vare besiemie) Litanie-
„Dage; gangdaea vika Himmelfarts Ugen“.
Svonaer orfrjett þetta í Eiriks ortabók. þannig
ber þeim Jóni Gizurssyni og Eiríki saman, urn a&
gangdagurinn eini sje dagurinn fyrir uppstign-
ingardag, en þá getur hann ekki heldur bori&
uppá 25. apríl, því uppstigningardagur ber sitt
ári& á hvern mána&ardag, og getur þa& muna&
bvo miklu a& á sumarpáskum er 25. apríl 2.
dagnr páska, en gangdagurinn eini : mi&viku-
daginn fyrir uppsiigningardag 31.maí = 6 vik-
ur af sumri, en í góu páskum, er 1 dagur a&
eins milli 25. apríl og mitvikndagsins fyrir
uppstigningar dag. Sömu meiningar og þeir Jón
ogEiríkur finnst mjer Egeert Olafsson líka vera,
þepar hann kve&ur svo í búna&arb. 20. versi :
„Viti& þjer ekki a& vorir áar, vi& slíkt til
kæti fundu rnargt, Gangdaga jurtir grænar
bláar, gular og rau&ar kirkna skart“; þar um
segir lrann f skýringargrein, a& þa& liafi veri&
Bi&ur í þá daga, helzt á Vestfjörfcum, a& prý&a
þá kirkjur me& ný sprottnum jurtuni og blómstr-
um en þeirra er sjaldnast kostur hjer, á sum-
armálutn, sem er um 25. apiíl; en öllu fremur
fyrir uppstigningar dag scm opt er f 4 og 5
sumarviku, ef eigi eru góu páskar sem sjald-
an er. þess má ug hjer geta er rita& finnst í
Hovedberetning , fra det Nordiske Oldskrift
Selskab, for Aarene 1825—6—7, bls. 37-8;
hvar sagt er frá a& gamail Grænlendingur hefi
1823, fundif á ey&i eyju (Lyngis tóaisuch nefndri)
4 mílur nor&vestur frá Upernavík, fyrir norfcan
73 mæiistig; grjótvar&a og þar í lítin sljettan
rúnastein sem sendur var hinu danska forn
(fræ&a) gripa Museo í Kauprnannahöfn, er fengu
Prófess. R. Rask, og Ðr. Gfsla Brinjúlfsson ti!
afc lesa rúnirnar, og bar þeim saman um án
þess liver vissi af öfcrum (því Gísla voru send-
ar þær hjer til lands) a& þær segfcu þetta : „Ell-
ingur Sighvatsson, og Bjarni þdr&arson ok índ-
rifci Oddsson, latigardaginn fyrir gagndag hlóíu
var&a þeunan 1136“. Embættismenn fjelagsins,
og útgefendur þessarar Uoved beretningar ,
Major Abrabamsson, Próf. Finnur Magnússon,
próf. K. Kr. Rafn, og fl. gera þar þessa skýrslu
vi& gagndag: „Gagndag" er en Katolsk
Festdag, eller Bededag, i April eller Mai Maaned,
þessi or&, sýna a& þessir menn, hafa verifc sam-
dóma um a& þessi gagndagur sje lieldur fyrir
uppstigningardag, en 25. apríl, enda er eigi
lieldur líklegt a& menn úr bygg& væri um sum-
armál seztir a& á eyju þessari fyrir nor&an 7 3
mælistig Allt iijer tilfært virfcist sýna og sanna
a& gangdagurinn eini, öllu heldur liljóli a& vera
í gangdagavikunni, e&a uppstigningardagsviku,
og a& bún dragi nafni& gangdagavika af hon-
um og iiiniim 3 fyrridögum vikunnar en geti
eigi átt sta& 25 apríl. A& Jón riddari sje
allra manna færastur og fró&astur, í hvívetna er
snertir sögu lands vors, a& fornu og nýju, heí ur
liann á&ur sýnt og sannafc me& gildum rökutn og
gó&um. eins og ertt rit bans, Om Islands stats-
retslige Forhold (mót Etazrá&s I E. Larsens Skrift;
Om Islands iiidtil værende statretslige Siil-
ling, er of fáir þekkja, þó íslenzkab sje f Ný-
um Fjelagsritum 12 ár, og uni lögsögumenn
og lögmenn, í öfcru bindi af safni til sögu Is-
lands, og svo margt ainafc fleira. Mjer lá því
vi& a& æfla a& ver&a bró&ugur, e>r þóttist fund-
i& bafa þessa yfirsjón (urn gangdaginn eina 25.
apríl), í hans svo afbragfs fullkomna Almanaki ;
en þá kom mjer í hog. a& ailiuga, hvafc sagt
væri um gangdaginn eina, í Kristinna lagaþætti
(a: Kristin rjetti forna þorláks og Ketills, lög-
leiddum hjer 1123) prentu&um framan vi& Gtá-
gás Vilh. Finsen (bls. 36), og kornst jeg þá a&
raun um, a& þegar talifc er frá jólum hve
margar nætur sjeu frá einni messu tii annarar,
þá ber gangdaginn eina þar eptir beint á 25. dag
aprílis, svo a& almanaks frumsmi&ir vorir: Finn-
ur og Jón liafa alveg rjeit, a& setja hann á
25. aprílsdag; því í hinni su&rænu katólsku
kirkju á Italiu; hvar þessi dagur mun fyrst
hafa heilagur haldin verifc; mun optast á þann
dag, hafa komin verifc, svo mikill jar&argró&i,
a& hægt mundi a& finna og fá þar „gangdaga-
jurtir, grænar bláar, gular og raufcar, kirknaskart“,
(sem Eggert lýsir) til a& skreyta og prýfca kirkj-
ur me&; og eins í þar nærri og kringumliggj-
andi kristnum löndum. En svo þeir Jón Giz-
ursson og Eiríkur og hinir er þeim fylgja, geti
|ika haft satt og rjett a& mæla, þá vil jeg til-
geta og ætla, a& þessi gangdagur eini
er fyrst kom tipp sufcur í páfalöndum, jeg veit
eigi hvafc snemrna, hafi sifcar, a& undirlagi bisk-
upa, og erkibiskupa, hjer og í Noregi, vegna
þess hve opt hjer og þar, var engin gró&nr komin
á 25. apríl, verib færfur og fluttur á mi&viku-
daginn fyrir uppstigningardag; en hve nær
þessi uppstigningardags vika hafi fyrst verið
nefnd gangdagavika, fæ jeg eigi iieldur sagt,
fremur en liitt hvenær gangdagurinn eini á
25 apríl, væri fyrst lögtekinn í hinni katólsku
kirkju. A& því er Jón Gizursson lýsir gangdags
atfeili manna, vir&ist þessi dagur hjer á Nor&ur-
löndum, hafa verifc mjög lfkur og ambarvale
sacrum, e&a ambarvalio sacra su&ur f Italíu,
og í Róm ; því þar var títt afc ganga me& krossa
og merkjablæjur um akra og tún, og vígja þá
og þau til a& bera fllótan ávöxt, því nafnifc:
ambarvale og ambarvalia (Sacrificia) hygg jeg
sltapafc af latínuorfcinu ambio: jeg umgiríi um-
kringi, og arvum tún e&a rækta& slægjuiand, líka
er Iiug8andi a& ambarvale, sje samsett af sögn-
inni ambulo=jeg geng um, og arvutn, enda
var&ar litlu hvort heldtir væri. En rjettara
beld jeg a& nefna gangdag en gagndag, vegna
göngulags þess, er þá tí&ka&ist, a& frásögn Jóns
Gizurssonar, en eigi getur hann neitt — afc jeg
rouni — livafc gert bafi veri& venjtt framar,
bina 3 fyrstu daga þessarar gangdagaviku. Af
því ýmsir — þó eigi allmargir — hafa sífcan
bin íslenzku almanök komu á gang, spurt mig
um bvafc væri gangdagurinn eini? e&a hvar af
hann dragi nafn ? hefi jeg me& framanritufcum
línuni leitast vi& a& eera nokkra skýrslu þarum ;
og tek þó me& mestu þökkum, ef afcrir gera
mjer betri grein þar á.
Loks má gela þess, afc hinir heiínu Róm-
verjar heldti sitt ambarvale sacrum, efca Ceres
helgi, á þann hátt, 11. dag maí mán. afc grís-
ufc gylta, var leidd þrisvar um tún eiganda; og
sífcan fórnafc til lofs og dýr&ar ávaxtagy&junni,
Ceresi, til árs og fri&ar, og rnætti vera a& þaö
væri hinn fyrsti fornvfsir. til gangdagsins eina,
í hinni katólsku kiikju; þvf Ceres ár-gró&adýs-
in, var í viMika áliii og alhaldi í fornöld, su&-
ur þar, eins og Freyr átgró&agu&inn hjer á Norfc-
urlöndum.
En þeir sem heldur kjósa, nafnifc „gagn-
dag“, ættu afc láta rentu fylgja nafni hans nú,
mefc afc halda þá fund, (eins og var Einmán-
afcarsamkoma e&a heitdagur Eyfir&inga.) til aö
stofna þá me& ráfci og dá&, eitthvafc, er til verulegs
gagns og gófca ver&a mætti öldum og óbornum
Islands sonum, á nú byrjafcri þúsundáraöld ætt-
jar&ar vorrar, Eldgömlu Isafoldar.
Jón Yngvaldsson.
— Eins og auglýst var í 20 bfafci Norfcanfara
þessa árs, iiófst sundkennsla á Sy&ra-Laugalandi
25. apríl og stófc yfir lil hins 15. maf e&a Ilvíta-
sunnu. Voru nýsveinar 9 a& tölu, sem meira
og minna nutu tilsagnar 1 sundfræf inni; þar efc
kringumstæ&ur og a&rir óhentugleikar þeirra er
a& þeim stó&u ekki leyffu þeim a& geta notib
kennslutímans í fullum mæli. Líka sottu hinir
eldri sundsveinar rækilega þangafc sjer til æf-
ingar, og fór þeim vel fram, svo a& tala svein-
anna varfc stundum frá 14 til 18 vi& siindstæfc-
ifc. þ>á er þeim varfc á milli me& sundifc, æl&u
þeir glímur og a&ra fimleika, og var þar tífcast
glatt á hjalla. Sundpróf var haldi& 2. í hvíta-
suunu í vi&urvist meira en 100 áhorfenda, og
reyndu piltar þar kappsund, kafsund og a&ra
sundfimi, var þafc all gó& skemmtun, og mátti
kalla. a& þeim tækist vel prófifc.
Svo vildi til, a& morgni þessa dags, a& ann-
ar veggurinn er lijelt sundstæ&inu sprakk fram,
og tæmdist þá vatnifc, en þótt þetta væru stór
spjóll og töluver&ur erfi&leiki a& færa þa& í
samtlag aptur, en lielgidagur yfirstandandi, var
þó á lifugum hálfum kl. tíma búi& atveg aö
bæta tjón þetta eptir fyrirsögn og vegleifcslu
liins alkunna framkvæmdar- og atorkumanns
Jóns bónda Olafssonar á Rifkellsstöfcum, og
sanna&ist þar sem ætí&, a& „margar höndur
vinna Ijett verk“. þegar binn öruggi vilji ræfc-
ur sameiginnlegum athöfnum mamia.
'Jeg vll því enn, afcur jeg skilst vi& þetta
mál, alvarlega vekja athygli manna á því, —
einkum þeirra er sjósókn rækja — a& leggja
meiri stund á þessa hina afargömlu þjó&frægu í-
þrótt okkar, en verifc liefir hingafc til, og hlynna
svo a& þessu fagra frækorni, sem legi& hefir i
djúpum dau&advala nú um nokkrar aldir, a& þaö
geti þióast hjá okkur, og borifc heillavæna á-
vexti. Jeg þarf ekki hjer afc brýna fyrir
inönnum nytsemi og naufcsyn sundsins, því þaö
sjá allir sem sjá vilja, hve aufcvirfcilegt þafc er
fyrir manninn, sem skynsama veru, aö standa
á baki mállausum skepnum í þessu efni , auk
þess, sem sundifc eykur þor og áræfci , styrkir
og æfir taugakeififc, þá er þafc svo fögur og
skemmtileg íþrótt, og svo eirikar sarnbo&in ís-
ienzku þjóferni, a& hún ætti a& vera almenn
hjá okkur, og þa& því lieldur setn nú eru þeg-
ar farnar a& kvikna all miklar framfara hreif-
ingar í þjó&líkama vorum. Vjer getunr a& vísu
ekki miklu afkastufc; en ef.eindregin sambeldni
og hinn járnefldi vilji, — sem er lffs- og a&-
dráttarafl allra mannlegra fyriitækja og fram-
fara, — festir fastar raitur lijá okkur, þá ry&j-
um vjer fleúnm. tálmunum úr vegi.
Jeg hefi nú í 3 vor fcngist viö sundkennslu
á sama sta&, — eptir tilbvötum og forstöfcu
Jóns bónda á Rifkellsstöfcum, sem mestann og
bestann þátt á í athöfn þessari, og á víst
sannarlega verfcugt iof skilifc fyrir frammi-
8tö&u sína, — og er jeg nú búinn a& kenna
8und meir en 30 piltum, og mun enn, ef jeg
liti, leitast vi& a& auka og útbreifca íþrótt þessa
eptir sem ntjer endist heilsa og kraptar til. En
þessi vifcleitni mín, og þeirra sem a& því standa,
lilýtur a& falla um sjálfa sig, ef a& þjer hin
uppvaxatidi kynsló&l leggist ekki á eitt meö
okkur afc nema sundíþrótiina; og því skora jeg
á yfctir, afc þjer sýniö yfcur afc vera verfcuga
nifcja hiuna frægu forfefra f þessari grein, um
leifc og jeg óska y&ur allra mcnntunar framfara
í þarfir hinni eldgömlu Isafold.
Jónas Jónsson.
ÚR BRJEFI FR.4 AMERIKU.
(Nifcurlag).
þ>etta hjálpar oss því hjer til afc geta bjarg-
afc oss sjálfum fiemur en vífcast itvar annar-
slafcar, setn ekki er hægt afc fá vinnu og vinnu-
latin á þessu tímabili; og þvi sí&ur aö menn