Baldur - 27.03.1869, Side 1

Reykjavík,
27. dag marz-mánaðar.
©‘fT Aunað ár, 1869.
fj Jfi 6.
Verb árgangs er 4 mrk 8 sk., og borgist fyrir lok september-
mána&ar. Kanpendnr borga engan burfeareyri.
Efni: Jiörf á alþýíjuskdla. — Fundur í Bvík. — Prentsmi%jan á
Akureyri. — Um kosningar. — Auglýsing. — Embætti. — Kornverí).
— Fiskiafli.
Þörf á alÞýðuskóla.
I siíiuíium löndmu, þar sem mentun er vel á veg komin, þykirþjóí-
nnum aldrei nógn rnikib fje lagt til lærdóras og sízt til almennrar þjót)-
menntnnar, því þær eru bi'irtar aí) reyna þab, at) engin ónnur leit) liggur
til frelsis og velmegunar, en þekking og þarfleg knnnátta. Jiat) sem
þjótlirnar eru komnar, þat) eru þær komnar á þessari leií). Jiekking er
undirrót frelsisins og viþhald þess. Sú þjót), sem þekkir réttindi sín,
hættir ekki fyr, en hdn nær þeim, ef hún endist til, hvat) fast sem þeim
or haldif), þvr' rjettindi ogfrelsi ern partar af etili hennar, sem hún getur
ekki áu lifat); en þati er næsta áríhandi, aí) hún haíi þá líka kunnáttu
til þess, af) færa sjer rjettindin £ nyt, tii þess at> láta frelsit) bera alia
hina gófm ávexti, sem felast £ frækorni þess, og sem geta tekií) óendan-
legum þroska. þat) er trje frelsisins, sem þjótirnar leggja meiri alút) á
at) rækta on allt anuat, en þat) vertlur eigi gjört met) ötiru eu þekking
og þarflegri kunnáttu.
Vjer erum þjóf), en fámennþjót), fátæk og langsamlega kúgut) bætii
af völdum manna og náttúrunnar. Oss langar til ab vera frjáls þjót.
Jiaí) getum vjer ekki verií), nema vjer megum ráta landstjórn vorri eptir
þórfum vorum og rjettindum. Vjer viljum taka vit sjálfsforræti voru,
og sýna, at vjer höfum met þat at gjöra. Vjer höfum til þess veika
krapta, en veikari krapta höfum vjer til þess, at kanpa stjórn og úiskurt
allra mála vorra í 300 mílna fjarlægt. En ef vjer viljum taka vit sjálfs-
forræti voru og sýna, at vjer getum haft gott af því, þá er þat eitt som
yjer líka allir hljótum at vilja: knnnáttu til at nota þat, kunnáttu til
at nnta land og sjó, svo sem bezt má verta. Frelsi og þjótmenntun
verta at fylgjast at, og ef svo er, þá ber þat hvorttvoggja margfaldan
ávöxt, í hversu köldu landi sem vera skal. Jiat er óþarfl at fjölyrta
nm þetta. þó get jeg eigi stillt mig nm at taka eitt dæmi, af þvi at
þat er svo nærri og getur í mörgu átt vel vit; þat er af Norvegi. Fyrir
aldamó.tin voru Nortmenn at tiltölu lftit lengra á veg komnir en vjer
erum nú. Jveir áttu vit fátækt og ófrelsi at búa £ köldu og strjálbyggtn
iandi. Arit 1814 losutust þeir vit Dani, nátu frelsi sínu og fengu iun-
lenda stjórn, er þeir sjálflr settu. J>á kviknati nýtt lif í þjótinni og
framfara löngun. En þat sáu menn, at lítit mundi þó ágengt verta
Og sjálfsforrætit koraa at lítlu haldi, nema menntun og kunnátta væri
efld sem bezt metal alþýtu. Jjat hafa Nortmenn líka trúlega gjört, og
þeim heflr ortit þat til æ meiri og meiri uppgangs. Fyrir 6 árum sít-
an gengu yflr 70 þús. spesiur til alþýtuskóla, og er þó gjört ort á þvf,
at þeir hafl aukizt töluvert á þessum árum. J>at er nú sjálfBagt, at
mikill hluti skóla þessara eru hinir lægri alþýtuskólar, þar sem börnum
er kennt, eins og í Rvk., lestur, skript, kristindómur, saga, landafræti (í
stuttu ágripi) nokkut i reikniugi og söugur, eu svo eru líka ætri al-
þýtnskólar1 og gagnfrætisskólar víta komnir á £ landinu, þar sem nokk-
ut af þessu er kennt á mikiu fullkomnara stigi auk annara mikilvægra
frætigreina t. a. m. útlend tungumál, einkanlega enska, reiknirigor,
iandmæling, hagfræti o s. frv. A þingi Nortmanna (Storthinget) er
þat einmitt bændaflokknrinn, er mestar byrtirnar heflr jafnan at bera,
sem fastast stytur at þvf, at þessum stofuonum sje fjölgat sem mest,
1) Slíkir skólar voru um 1860 ortnir yflr 40. Kennsluskólar (se-
minaria) 6 og teikniskólar 9.
Borgun fyrir auglýsingar er 1 sk. fyrir hverja 15 smáletursstafl
etur jafnstórt rúm. Kaupendur fá helmings-afslátt.
og er autsætt, at þflim þykir þær borga sig, því ekki er þat lítit, sem
til þeirra er kostat met ýmsu móti. Mönnum er launat úr ríkissjóti
tll at semja hentugar bækur fyrir skólana, og er Siegvart Petorsen nafn-
getinn fyrir slík ritstörf1 ; ank þess er skólakennurnm veittur mikill styrk-
ur á ári hverjn til at fertast til útlanda og kynna sjer þar ýmislegt og
menntast betur. Minna sýnist oss, Islendingum, mega gagn gjöra, sem
von er, þar sem vjer þekkjum okkert af þessn ilandi voru. En þetta er
nú samt þat, sem gjörir ganginn hjá Nortmönnum, gjörir þá at dug-
andismönnum f öllum atvinnuvegum, ekki sizt hvat verzlun og sigliugar
snertir, enda eru Nortmenn nú ortnir hin mesta siglinga þjót £ heimi,
næst Englendingum og Hollendingum. þeim heflr verit vel vit sjóinn
alla æfl og mun þeim víst þykja rjett þat sem Björn fóstbrótir Frit-
þjófs sogir:
Sjórinn er gótnr og sízt má hann lasta,
á sænum æ frelsit met gleti bjó;
þar á ei heima hin þreklausa ró,
þróttnrinn lifnar vit hádunnr rasta. —
En ef vjor viljum nú hafa á oss hokknrt þat atferli, sem líklegt er
til árangurs f framfara tilraunum vorum, þá vertum vjer at leita oss
þeirrar þekkiugar og knnnáttu, sem þarf til þess at nota sjÓ og land
eins og atrar þjótir. Undirbúningsskóli i þeim frætigreinum, sem lúta
£ þessa stefnu, er þvi einhvor hin brýnasta þörf lands vors, sem ortit
getnr, eins og merkustu menn landsins álíta2. þat er því mjög heppi-
legt fyrirtæki, sem nokkrir menn i Stranda- og Húnavatnssýslu vilja
koma á stofn, þat or undirbúningsskóli. En þat er nú eins og vant er
at vera hjer á Islandi. Allt sem er nýtt, hvat gott og gagnlegt sem þat
er, á misjöfnu at mæta. Heldri menn i Reykjav. hafa geflt stofnun
þessari gótan gaum, og þat £ upphafl. Og þat er næsta hrósvert,
hversu bændor og allur þorri alþýtu í næstu hjerutnm vit Bkólastofnunina
hafa verit henni 6Ínnandi, og er víst eptirtektavert fyrir þá sem fjær búa,
og sem unna þess konar fyrirtækjom. þannig hafa Mýramenn, þó nokk-
ut sje þeir frá, sýnt áhtiga sinn á þessu máli, met því þat vart eitt af
sýslufuudarályktuuum þeirra í fyrra, at stytja skólann eptir föngnm.
Ekki getur mjer getjast hins vegar at ortum sumra og þat sumra heldri
manna, sem kallast, er halda móti þossu fyrirtæki. Heyrt hefl jeg, ab á
1) Mjög væri þat æskilegt, at einhverjir af fræti- og listamönuum
vorum tækjn sig saman um, at búa til laglega lestrarbók fyrir alþýtn,
er gæfl henni stutt, ljóst og líflegt yflriityflr mannkynssöguna og lands-
sögu vora og yflr þjótmegoriarfræti (hag holztu þjóta og sjálfra vor),
og svo yflr hit helzta í náttiíruvísindum met sjerstakri hlitsjón af Is-
laudi (nm dýr, grös og steina, hræríngaraf! og efnasamsetning, og um
himintungl), og svo ætti ab fylgja met lítib eitt af gótum íslerizknm
skáldskap, sem ætti vit efriit. I ötrum löndum er nóg af slíkum rit-
nin, og mega allir, sem nokkra tilflnuing hafa, geta því uærri, hversu
þess konar rit, ágætiega samin, geta menntat marga námfúsa pilta og
stúlknr á æskualdri, og lypt huga þeirra á æbra stig, þegar þeim er
bent á framfarir tímans og dásemdir náttiírnnnar í stóru og smán.
þab er ólíklegt, at alþingi eta stjórnin væri alveg mótfallin, at styrkja
útgáfu slíkrar bókar, ef hiín væri þjótlega og vel samin. Slikt væri
og heldur eigi fjarri tiigangi landspreutsmitjunriar.
2) Opt heflr verib talat um nautsyn afþýtnskóla í N. F41. þannig II.
og IX), og nú seinast í haust lýsti herra J. S. yflr því i ritdeilu sinni
móti Döntim í „Fædrel.*'' at þat væri mot fyrstu og fremstu þörfum
vorum, at fá „æðri alþýtnskóla eta menntastofnanir, sem efldi þekking
í verklega stefnu". „Fædrel." nr. 251. (?)

21