Skuld - 21.07.1880, Side 4

IV., 115.—116. J
S K L L D.
[21/7 1880.
_________________ 1-12___________________
mótiverða paulausari, mjölefnis-minni
og vatns-meiri, en pó máske nokkuð
stærri, í moldarríkri 'og sandlítilli jörð.
Næpur verða reyndar ekki eius stór-
ar í sendinni mold, en hafa meiri nær-
ingarefni; pó virðist eins og að heldr
deiglend jörð eigi hctr við pær, en
mjög purr, ef hún er ekki of blaut
og frí af sýru.
Nokkrum dögum áðr en sáð er,
verðr að stinga garðinn upp að nýju,
svo að áburðrinn, sem var herfaðr
saman við moldina, og liggr ofan á,
lendi undir, pví pá geta plönturnar
pví hetr greinað rætr sinar í honum,
og hann hetr notazt peim.
Jafnvel pó jarðeplin séuuppruna-
lega frá Suðrameríku1), hafa pau pó
náð talsverðum prifum alstaðar par,
sem pau hafa verið ræktuð, og pað
jafnvel í Norvegi alt norðr á Finn-
mörk; má segja að pau séu ein af
auðsuppsprettum Norðmanna. J>egar
ég varíNoregi, átti ég einu sinni tal
við hónda, sem bjó skamt frá bún-
aðarskólanum „Stend“; sagðist hann
heldr vilja að hrygðist vöxtr á ein-
hverju öðru en jarðeplum sínum, og
kvað hann sér mikið pykja vanta á
borðið, ef pau vantaði; enda sagði
hann, að pað væri mjög sjaldan, og
mundu fiestir hændr par í kring passa
pað, að peir hefðu nóg jarðepli, pang-
að til að peir fengju önnur ný á sum-
arin. Ég veit að hann sagði petta
satt, pví par, sem ég pekti til i Nor-
vegi, er petta tilfellið; ættum vér að
breyta að dæmi Norðmanna og stunda
hetr jarðeplarækt, en vér höfum gjört
1) Jarðepli (Solanum tuberosum) uxu upp.
runalega vilt í Cbili og Peru, ásamt á nokkr-
um eyjum i Kyrrahafmu, fyrir vestrströnd
Suðr-Ameríku. pegar á 16. ö)d voru ftau flutt
til Spánar og Englands, en vóru yrkt eins
og nokkurs konar fágæti, að eins á stöku stöð-
um, og svo seint fektust alment þeirra góðu
eiginlegleikar til manneldis, að þau höfðu varla
að kalla neina útbreiðslu i fiessum löndum í
byrjun 17. aldar, en fóru að verða smátt og
smátt meira þekt þá á pýzkalandi og öðrum
löndum Evrópu. í Svíaríki vóru þau fyrst
ræktuð og almennt þekkt inn fyrri hluta 18.
aldar, en voru af alþýðunni og vinnufólki
þar í litlu afhaldi, vildi það í fyrstu ekki
leggja sér slíkt ódæði, sem það kallaði þau,
sér til munns, vegna þess að jarðeplin vóru
þar nýr og óþektr ávöxtr. í vestanverð-
um Noregi vóru jarðepli ræktuð fyrst þar 4
landi, en ekki fyr en i byrjun 19. aldar voru
þau ræktuð yfir alt landið, þegar ófriðrinn við
England 1808—1814 stanzaði innflutning á
útlendu komi, og neyðin þvingaði bændr til
að gefa þeim meira rúm í akryrkjunni. Upp
frá þeim tima lærðu þeir að þekkja hagsmuni
þá, sem þau færðu þeim inn í búið, brúkuðu
þau til brennivínsbrenslu, og lögðu svo mikla
stund á ræktun þeirra, að árið 1855 fengust
árlega að meðaltali næst undanfarin 5 ár
3759408 tunnur í öllu landinu, hefir það síð-
an aukizt ár frá ári og það jafnvel norðr á
Finnmörk, þar sem bygg ekki getr vaxið fyrir
kulda. Munum vér þá ekki geta látið jarð-
epli þrífast alment hér lrjá oss í flestum ár-
um, þegar þau þrífast í kaidari landsblutum,
en ísland er, liji öðrum þjóðum?
143
hingað til, pví pað gæti orðið til pess,
að vér gætum máske ekki svo litið
minkað kornkaupin.
J>au jarðepli, sem eiga að vera
til útsæðis, verða að vera óskemd
og hafa verið vel geymd yfir vetr-
inn; ómissandi er, að pau sé heldr í
stærra lagi, pví pess lengr fær in unga
planta næringu frá móðurinni, verðr
stærri og hraustari og gefr von um
ríkulegri uppskeru. J>að 'er nauðsyn-
légt áðr en sáð er. að láta jarðeplin
spíra 6—8 daga í heitu húsi og hafa
ekki meira í hverju íláti, sem pau eru
höfð 1, en að pau ekki liggi hvert ofan
á öðru, með heymoði undir og ofan á.
Spírurnar verða pá gildari og proska-
meiri; ekki er gott aðpærverði meira
en 1 puml. á lengd.
j>ann dag, sem jarðeplin eru sett
niðr, sem ætti ekki að vera seinna en
6 vikur af sumri, verðr að vera hiti
og purrviðri, moldin í garðinum laus,
purr og vel mulin, hlönduð góðum á-
burði. Til pess að moldin troðist síðr,
á meðan verið er að setja jarð-
eplin, er bezt að hafa horð til að
ganga á og moka eða draga upp rás-
arnar meðfrað pví, liérum hil 5 puml.
djúpar, í beina línu eftir hallanum og
hafa ekki minna en 28—30 puml. milli
peirra; að pví búnu stráir maðr purru
muldu kúataði í hverja rás, hér um
bil einum pumlung á pykt, eftir pví,
sem verkið færist fram, og setr jarð-
eplin par ofan á, með ekki skemra
en 12 og sjaldnast lengra en 18 puml.
millibili. Hafa skal einlægt eina rás
opna, til að fara eftir, og setja jarð-
eplin í næstu rás pannig, að pau beri
mitt á milli peirra jarðepla, sem búið
er að setja i hina, svo að pau stand-
ist ekki á pvert yfir rásarnar nema í
annari hveri rás, pví slíkt er bctra í
tiliti til verkana sólarinnar á plönt-
urnar og jarðveginn. J>að hefir reynzt
vel, að sá úr hnefa sínum moði undan
heyi á hvert jarðepli, er pað líklega
af pví, að pað eins og heldr moldinni
dálítið frá spírunum og plantan kemr
fljótara upp.
Ekki skal jafna moldina alveg
slétt yfir rásarnar, heldr hafa dálítinn
ávalan hrigg, svo sem 1 puml. háan
upp af hverri rás, og pjappa honum
dálítið saman með rekublaði eða ein-
hverju verkfæri, sem til pess brúks er
hæfilegt, svo að hann fjúki síðr.
Gangi purviðra og hitatíð, eftir
að búið er að sá, pá sjá menn inar
ungu plöntur gægjast upp úr moldinni
eftir 2'/2—3 vikur, með dökkgrænum,
pykkum og hrukkóttum smáblöðum,
digrum og proskamiklum leggjum.
Haldi in góða tíð áfram, pá vaxa
pær óðum, breiða blöð sín og greina
sig allavega út í loftið, til pess að
hagnýta sér efni pau, er pað gefr og
til að njóta verkana sólarinnar. 1
stuttu máli, inar ungu uppvaxandi
_________________144 ____________
plöntur gefa oss góða von um að sjá
góðan árangr af erfiði voru.
Oðru máli er að gegna pegar garðr-
inn er illa undirbúinn, hallast máske
undan sól, með súrri, blautri, magrri
og illa mulinni mold, lágri og niðr-
hruninni girðingu, svo allar skepnur
geta gengið par inn, troðið og spark-
að alt út. J>á sjást ekki plöntur fyrr
en eftir 5—6 vikur, einkum ef jarð-
eplin hafa nú kannske verið sett 8—10
pumlunga djúpt, jafnvel pó einlægt sé
æskilegasta tíð, og pá loksins að plönt-
urnar koma upp, pá eru blöðin bleik,
punn og linpíuleg, leggirnir mjóir og
langir. Stutt frá að segja, vér getum
ekki haft neina von, eftir útliti plant-
anna að dæma, að sjá neinn árangr
af erfiði voru, annan en s k a ð a.
Enda verðr sú raunin á, pegar upp-
skeran kemr, að pá fáum vér jarðepli
engu stærri en krækiber og óskum af
hjarta, að hafa eigi eytt verki voru á
svo óarðsaman hátt og segjum, „að
pað sé ekki von, pví að enginn mat-
jurtarávöxtr geti prifizt almennilega
hér á Islandi, pað sé svo fjarskalega
kalt og stutt sumarið11, og svo frv.
J>egar jarðeplaplönturnar eru orðn-
ar4—5 þuml. háar, verðr að „hyppa“
moldinni upp að peim; pess ber að
gæta, að öll efstu og stærstu blöðin
lendi ekki undir moldina. „Hyppa“
skal svo mikið, að hver hryggr verði
góðum prem puml. hærri en áðr. Alt
illgresi, arfi og pess konar, verðr áðr
nákvæmlega að hreinsast burtu, gjör-
ist pað með engu verkfæri betr en
með tómum höndunum, pví rætr arfans
dragast frekar upp. Til pessa verks er
í Noregi og víðar brúkað verkfæri nokk-
urt, sem kallast „Handhögg11 (Haand-
hakke) og má með pví leysa verkið
polanlega af lieudi, ef sá kann, sem
með fer; aðgætandi er, að skaða eigi
rætr jarðeplanna, sem draga til sín
næringuna. Aðal-kostir við hyppning-
una eru: að moldin verðr lausari og
tekr betr móti áhrifum náttúrunnar.
Ut úr plöntuleggnum vaxa nýir frjó-
angar, sem mynda jarðepli á endum
sínum. Hryggirnir verða hærri og
blotna síðr i rigningum og porna fyr
i gegn, sem 4 svo vei vjg jarðeplin.
1 Noregi par, sem jarðeplin eru
ræktuð á stórum ökrum, pá eru peir
plægðir upp i hryggi (Driller) nokkrum
dögum áðr, en jarðeplin eiga að setjast,
er haft sem oftast 28—30 puml. milli
peirra, pví er sætt helzt pegar purkar
ganga, svo moldin porni betr. Dag-
inn, sem á að setja jarðeplin, er áburð-
inum ekið út á akrinn pannig, að 2
hryggir verða milli kerruhjólanna, en
hestrinn gengr rásina milli peirra,
svo er áburðinum jafnað jafnt með
mykjukvísl í pær rásir, sem hestrinn
og hjólin ganga, og hestrinn færðr
smátt og smátt ófram, pannig er hald-
[Framh. á 148. dálki].