Fróði - 04.12.1880, Side 2

27. bl.
F R Ó Ð I.
1880.
316 317 318
hver bóndi parf að rjettu lagi að eiga handa sjer og sínum, ef hann á að.geta heitið sjálfbjarga, en fá ekki að láni hjá öði'unx; pað er enginn stór munur á pví, ef vel er athugað og rjett er á- litið, að ganga í leigðum klæðum og að bxia í leigðu húsi, pað er að segja, eiga inenn fara að hugsa sig um, sjá menn fljótt, að pessir matarpottar skipta mil- hónum, og að pað yrði stórfje sem spar- aðist samtals í landimi. Xú er pað víst og satt, að pennan sparnað er hægt að hafa, ef dálítið önnur aðferð, enn sú sem tíðkast, er ar að skipta sjer neitt af honum fyrri enn á matnum parf að halda. Með pessu lagi sparast mikill eldiviður og unxsvif, maturinn verður betur soðinn, að minnsta kosti brennur ekki við pott- inn nje setjast skófir innan í hann; vatnið parf talsvert ininna, pví pað guf-
ekki sjálfur pað sem maður parf sjer
til skjóls, keldur verða að lifa á bónbjörg
og vera kominn upp á hjálj) og náð
annara. Eigi er heldur neinn stór mun-
ur á pví að framfærast á lánuðum mat
og á lánaðri jörð: í hvorugu tilfellinu
er bóndinn sjálfbjanga. ]pess heyrist
stundum getið, að einstakir kaupmenn
haíi pað verzlunarlag, að bendla við sig
fátæka bændur með pví að lána peim
efni til matar, fata o. s. frv. og halda
peim svo í skuldum ár frá ári til pess
að eiga pessa ósjálfbjarga menn vísa til
að skijita við og græða á. J>etta lasta
menn, sem ekki er heldur ástæðulaust,
pegar pað á sjer stað, með pví skuldu-
nautarnir verða fyrir petta miður frjáls-
ir og sjálfbjarga. En mundi pað eigi
vera jafn lastvert af alpingi, pegar pað
á svipaðan hátt meinar bændum að
verða frjálsum og sjálfbjarga með pví
að lána peim jarðarskekkla og húsakófa,
en lofar peim eigi að leysa pessar eign-
ir til sín fyrir fullkomið verð, sem gefur
af sjer jafnvel talsvert mehi vöxtu enn
eignirnar sjálfar, pótt bændurnir geti
og vilji kaupa og biðji og grátbæni ár
eptir ár um að fá pær keyptar. f>ess
em pó \'íst trauðlega dæmi, að kaup-
maðurínn hafi zneinað skuldunaut sínum
að borga skuld sína, pegar hann hafði
mannskap til að losa sig úr pessn á-
nauðar og ófrelsis bandi. En alpingi
hefir að undanförnu látið, sjer farast
peim mun miður, að pað hefh' neitað
góðum leiguliðum um að eignast ábýl-
isjarðir peirra, sem landsjóðurinn heitir
að eiga, pótt hann sje að flestum peirra
illa kominn, og pær hafi með ólögum
veriö dregnar undir hans yfirráð frá
rjettum eigendum. Svo lítiu- út, sem
sá meirí hluti, sem verið hefir á piug-
inu í pessu máh, geti ekki vitað, að
bændur verði svo frjálsir og öðrum óháð-
ir að eiga sjálfir jarðarhorn undir sig
og hús yfir sig og sína, eins og pó er
eðlilegast að hver einn eigi, sem á með
sjálfan sig og ekki er öðrum áhangandi
s-em barn eða hjú. En pað er vonanda,
að pessi meiri hluti pingsins verði nú
framvegis minni hluti, og pingið stuðli
til pess fyi'ir sitt leyti, að allar jarðir
landsins verði með tímanum eigu bænd-
anna sjálfra, er á peim búa, svo sem
pær eiga að vera. (Framh. síðar.)
Ný aðí'erð að sjóða mat.
p>að er auðsætt, hversu mikill sparn-
aður pað væri fyrir iandið, ef hálfu
rninni eldivið og hálfu niinni tímatöf
pyrfti til að sjóða hveru matarpott, sem
setfcur er yfir eld á hverjum bæ í land-
inu hveru einasta dag í árinu. Jþegar
höfð við matsuðuna. Menn hafa raunar
lengi vitað, að pottur, sem tekinn er af'
eldinum með suðunni og settur í hey,
eða eitthvað pess konar, helzt mjög lengi
heitui', og að jafnvel sýður í honum um
hríð. J>etta hafa ekki svo fáir notað
sjer tii sparnaðar og hægðar í öðrum
lönduur, og jafnvel nokkrir hjer á landi
á síðustu árum. Margur verkamaður
erlendis, sem hefir purft að vinna allan
daginn fjærri hehnili sínu, hefir t. d.
sett upp miðdegismatinn sínn í pottgrýtu,
uudir eins og hanu vaknaði að morgni,
látið suðuna koma upp, stungið svo
pottinum niður í fötu með lieyji í og
borið síðan með sjer pangað sem hann
vann dagsverk sitt, til pess að geta haft
matinn íullsoðinn og heitan í hæfilegan
tíma.
J>egar matur er soðiun, verður í
honum efnabreyting, sem hitinn veldur.
|>að er optar hitinn. einn meirennvatn-
ið, sem gerír pá breytingu, ér parf til
pess að maturinn verði ætilegur, og all-
margar matartegundir, t. a. m. kjöt,
verða betri, ef' vatnið er ekki látið koin-
ast að peim meðan pær eru soðuar,
t. d. ef pær eru látnar í vatnsheldar
pjáturdósir, og dósirnar síðan soðnar
með öllu saman í vatni. Margar matar-
tegundir purfa líka talsvert minni hita
til að verða fullsoðnar, heldur enn vatn-
ið pai'f til að sjöða eða vella. jpað er
heimska ein, pegar eldakonur kynda
meira enn svo, að að eins sjóði í pottin-
um, af pví pær ímynda sjer, að pað flýti
matsuðunni, að veilan sje sem áköfust.
Vatnið getur ekki orðið heitara í ólukt-
um katli eða potti enn 80 stig á hita-
mæli Reaumurs, eða 100 stig á Celsius-
rnæli, hversu ákaflega sem kynt er;
munurinn verður að eins sá, aó xneira
gufar upp úr pottinum eða meira sýðst
niður í honum. Annað mál er pað, ef
svq er unx búið, að gufan komist eigi
hæglega upp í loptið, eins og gert er á
pottum peim, sem kenndir eru \dð Pepin,
eða á kötlunum við gufuvjelarnar.
Xorskur hermannalæknir, Finne að
naf'ni, hefir hugsað upp mjög hentugan
umbúning til aö sjóða mat með langt
um minni kostnaði og tímaeyðslu enn
almennt gerist. Potturinn er fyrst sett-
ur yfir eld, og suða látiix koxna upp í
honum, en síðan er hann tekinn ofan
og látinn niður í trjekassa eða kistil
nxeð loki yfir. Kistill pessi er fóðraður
innan nxeð korki, hárdýnu eða einhverju
pess kontxr, sem er lakur hitaleiðir, og
| lokiö slíkt hið sama. llúmið innan í
kistlinum er að stærð og lögun svo, að
I potturinn einnxitt fyllir pað út. í pess-
i um umbúðum heldur áfranx að sjóða í
! pottinum langa hríð, og parf ekki fram-
ar ekki burt eða sýðst niður, sem með
kinni venjulegu aðferð.
Finne læknir hefir nýlega gefið út dálitla
bók um pessa nýju matsuðu, og er titill
kennar: „Anvisning til billig Madkogn-
ing ved Brug af Isolerings Apparater“.
Feilberg og Landmark í Kristjaníu hafa
bókina til sölu, og er par skýrt nákvæm-
i lega frá nxörgu, sem að pessu efni lýtur.
l J>ar eru og nxargar frásögnr um tilraun-
i ir, er gerðar hafa verið með pessunx á-
köldum.
J>að eru raunar ekki svo fá ár síð-
an svipuð áhöld voru fundin til pessa,
en engin hafa reynzt svo hentug sem
pessi eptir Finne lækni. A allsherjar-
1 sýningunni í Parísarborg 1867 var eitt
i af pessum áhöldum eptir Dahler, norsk-
an mann, seixx hafði fengið einkaleyfi að
búa pað til um 10 ár. í hinni norsku
deild sýningarinnar var sjerstakt eldhús
til að sýna pennan umbúning, og mikill
fjöldi fólks af öllum pjóðum og tungu-
málum streymdi í „la cuisine antoma-
tique norvegienne11 (sjálfsuðu eldhúsið
norska) til að sjá og smakka matinn,
er soðinn var með svo undarlegum hætti
í trjekistlum á eldhúsbekknum. Um
petta xnál var pá mikið ritað í blöðun-
um á Englandi, og eitt blaðið sagði til
sannindamerkis um ágæti pessarar sjálf-
suðu dálitla smásögu: Einn daginn var
biiinn til matur í potti á Píirisarsýning-
unixi, Ixleypt upp suðunni, og potturinn
svo látinn niður í umbúðirnar á venju-
legan liútt. Svo var pessi böggull inn-
siglaður af einhverjum embættismanni
nxeð embættisinnsigli hans og síðan
fluttur með ferðamönnum til Lundúna.
|>ar var hann opnaður daginn eptir í
samkvæmi og maturinn borinn á borð,
heitur af eldiixum í Parísarborg síðan
daginn fyrir. J>ó reýndist pessi umbún-
ingur Dahlers eigi svo fullkonxinn í alla
staði, að hann næði að breiðast xit svo
teljandi væri; en sem áður er sagt, hefir
Finne eptir ymsar tilraunir getað lagað
missmíðin, sem á voru hjá hiixum.
Finne hefir nxörgum sinnunx reynt
pessi áhöld sín á ferðum liermanna í
Koregi og hafa pau gefizt vel. Kistl-
arnir með pottunum haf'a pá verið lag-
aðir til að hengja pá á klyfsöðul og flytja
á hesti. í eitt skipti bar svo við á
pessum ferðum, að hennennirnir gátu
ekki fyrir einhver atvik tekið til matar
síns fyrri enn um náttmál, pó lagt væri
upp snenxma um xnorguninn. Engu að
síður voru pottarnir enn svo heifcir, að
menn poldu eigi að taka pá upp úr
kistlunum með berum höndum. J>að er
álitið sjálfsagt, að fiskimenn í Koregi,
sem sitja úti á opnum bátunx liðlangan
vetrardaginn, inuni nú taka upp pann