Fróði - 22.08.1882, Blaðsíða 2

81. bl
F R Ó Ð 1.
1882.
244
up Finnsson, um mannfækkun af hall-
ærum; en af því pessi ágæta ritgjörð
mun eigi vera nægilega kunnug búend-
um á Islandi, þá vantar pá svo marga
næga fyrirhyggju og undirbúning undir
pá vetrar- og vorveðurátt, sem allt af
má búast hjer við, ekki sízt á hinum
4. eða 5. síðasta hluta hverrar aldar.
A eptir þessari ritgjörð setur Hannes
biskup nokkrar athugasemdir, sem eru
liklegar, en hann kallar pó eigi vissar,
og vil jeg setja hjer pær helztu:
„1. Island fær tíðum hallæri, en ekk-
ert land í Norðurálfunni er svo fijótt
að fjölga á ný manneskjum og bústofni
sem pað, og er pví eigi óbyggjanda.
3. það hefir svo hitzt á, aðsvolangt
sem sögur ná um landsins ástand, hefir
seinasti fjórðungur hverrar aldar verið
harðærasamur.
4. Yandi er að segja, hvort hallærin
fari í vöxt á hverri öld eptir aðra eður
eigi. J>au ganga upp og niður, og pað\
er víst, að eigi parf nærverandi öld (18.
öldin) að álíta sig hina hörðustu. J>ó
oss sviði pau harðindin, sem nú seinast
yfir fjellu, er náttúrlegt, pví pau eru ný-
lega um garð gengin, og öllum enn í
fersku minni; par að auki er pað ann-
marki manna á öllum öldum, að allt
hafi betur og lukkulegar til gengið í fyrnd-
inni enn á þeirra tíð. J>ó tel jeg eigi
ólíklegt, að óskæðari og ótíðari hafi hall-
æri verið fyrir 1280 enn eptir pá tíð,
pegar kauphöndlun versnaði, vergangur
var leyfður, jarðarrækt lagðist fyrir óð-
al, landið gekk af sjer með skriðum,
vindsuppblásningu, vikurs,- hrauna- og
vatnaágangi, en landbúss- og hússstjórn
slaknaði vegna opt áfallandi mannmissis
af ymsuxn tilfellum.
5. Jafnvel í bezta ári, sem almenni-
lega yfir landið gengur, getur í einu eða
ölru hjeraði verið undir eins hallæri og
raannfell; aptur á móti mun varla pað
hallæri finnast að jafnt hafi gengið yfir
allt landið í einu.
6. Opt getur verið hallæri á vissum
stöðum, einkum á útkjálkum landsins,
en pó eigi neitt almennt hallæri.
7. Mestur mannfellir vei'ður við sjáv-
arsíðu í hallærum, par næst í þeim sveit-
um, sem mikinn part lifa á sauðfje og
ætla uppá útigang, og líka í mýrlendis-
sveitum, en minnstur par sem kjarna-
gott fóður til nautpenings fellur.
8. Svo sem pær sýslur. er hafa mest
bjargræði af sjó, og parnæst sauðfje,
falla fljótast, svo reisa pær sig fyrst apt-
ur á fætur, þegar í ári batnar. Af
sveita plázum liðu Mýra- og Hnappa-
dalssýslur, einnig aðrar fjársveitir, t. d.
Noi'ðurárdalur í Mýrasýslu, J>ingvalla-
sveit í Amessýslu og fl. í seinustu hai'ð-
indum (-ptir 1780) mest.
9. Harðindi byi’jast opt 1 eða 2 ár-
um fyrr norðaustan á landinu enn ann-
arstaðar, og enda par fyrr.
10. Norðaustan á landinu er sauð-
245
fje mestur bústofn, og par mest ætlað
uppá útigang. J>ar koma optast harð-
indi. Á Vestfjörðum er minnst ætlað
uppá útigang, þar koma harðindi sjaldn-
ast.
11. Enginn partur landsins hefir fleiri
purrabúðamenn enn Snæfellsness- og
Gí-ullbringusýslur, hverjir engan bústofn
hafa nema sjávarafla; par fellur og opt-
ast flest fólk í harðindum.
12. Opt hefir bærilegur eður góður
fiskiafli verið, og pó hallæri með mann-
dauða. Aldrei manndauði af hallæri
með bærilegum heyskap og hans góðri
nýtingu.
13. Heyskaparleysi er sú bráðasta
og óumflýjanlegasta orsök til hallæris,
ef harður vetur kemur á eptir; pó er
nýtingarleysi heys miklu háskalegra enn
grasleysi.
14. Hollur er haustskurður.
15. Blotavetur með óstöðugum skak-
viðrum eru háskalegri enn frosta- og
snjóavetrar; pó er lakast, þegar jörð er
áfreðasöm og undir eins óhrein. Óhag-
kvæmni veðráttunnar gerir oss pess vegna
meiri skaða enn veðraharkan.
16. Fyrir eldsuppkomu og land-
skjálfta eru opt blíðviðri með hitum; en
með eldsútbrotum snýst veðrátta til fjúka
og langvarandi kidda á vetrar- og vor-
tímum, en til sífeldrar úrkomu og stór-
rigninga á surnrum. J>ar af hafa stund-
um óvenjulega góðir vetrar gengið und-
an hallærum.
17. Eptir eldsuppkomur úr jörðu og
peiri’a siðvanalega fylgendur, sandmistur
og landskjálfta, er harðæra von, og pau
haust varlega peningur á vetur setjandi.
18. J>ó eitt ár sje hart í senn, verð-
ur trauðlega hallæri, nema mjög bágt ár
hafi áður burttekið bústofninn. 3 ár hörð
hafa hjer í landi opt fylgzt að, afhverj-
um pað í miðið hefir verið linast, hið
seinasta harðast. Stundum hafa stór
harðæri varað 7 ár, pað seinasta mann-
skæðast, en nokkur ár milli peirra 7 ára
bærileg eða góð, pó þeirra viðkoma hafi
eigi náð sjer til að verða bústofn og
meðal til að mæta seinasta harðinda-
kleppinum.
19. J>egar hallæri er, þykir af engu
svo mikið um of sem manneskjum; pví
pá er mönnum eigi neitt svo hugfast,
sem eyðslan á fæðunni; en raunar er
pó enginn skaðinn meiri enn mannfækk-
Unin.
20. I harðindatíð, og að peim nýaf-'
stöðnum er mjög bágt og stundum ó-
mögulegt að fá málnytu keypta, hvar
fyrir margir búendur verða á bjarni, og
jarðir eyðileggjast, einkum ef lands-
drottnar geta eigi sett innstæðu öreig-
um til ibjargar og bústofns. Aptur á
móti í liallærum hafa sumir landsdrottn-
ar lagt jarðir sínar í eyði með því, að
láta reka heim til sín kúgildin, hvar
þeir hafa um stund haft rnikið meira
gagn af peim, enn leigu peirra og land-
skuldinni af jörðunni til samans svarar.
246
21. J>að er til lítils, að lækna á-
fallna fátækt, nema undir eins sje kom-
ið í veg fyrir pá áfallandi. Yið upp-
sprettu skal á stemma, en eigi að ósi;
svo kostar rniklu minna að hjálpa fá-
tækum fyrst, pá þeir komast á knjen
til falls, enn reisa pá á fætur eptir að
þeir eru dottnir um koll. J>egar peir
fyrst eru komnir á vergang verða peir
úr pví sjaldan til nota, en draga marga
aðra með sjer, og pá parf miklu meira
þeim til bjargar enn áður.
22. J>eir sem hafa atorku, hirðusemi
og sómatilfinningu, fara sjaldnast á ver-
gang, en hinir výla pað eigi lengi fyrir
sjer, — pegar landbústjórnin setur eigi
skorður við pví, — sem álita pá sælu
bezta að lifa á annara sveita; pó eykst
hallæri og mannfall af engu meir, enn
pá fátækum er leyft að fara að sjó e&ur
á vergang eptir peirra eigin vild. |>eg-
ar slíkurn pykir bústofninn orðinn kljen,
selja peir pær kindur sem eptir eru, því
þeir fá pær vel borgaðar, fara síðan með
pann málsverð í þurrabúðir við sjó, og
finna í húsmennskunni, pegar eigi fiskast
pess betur, bráðan bana............Með
jöfnu mataræði, sem fæst á sjálfs heim-
ili, má lifa af litlu. J>ar af kernur, að
hvergi og aldrei deyr fleira fólk í harð-
indatíð enn við sjó, þegar nýfarið er að
fiskast eptir langvarandi fiskiieysi, pví
þá getur ekki soltinn magi tamið lyst
sína eptir veikum meltingarkröptum . .“
Margar af pessum athugasemdum
eru pess verðar, að þeim sje gaumur
gefinn, pó sumar kunni nú að pykja
miður við eigandi. J>ví verður varla með
sanngirni neitað, að skepnuhöld og
skepnufellir sjeu framsýni eða óframsýni
eigandanna að pakka eða kenna. Setj-
um svo, að þeir sem hefðu á seinast-
liðnu hausti skorið Ve hluta afpví búfje,
sem peir settu á vetur, en komust nú
í heyprot fyrir páska, hversu sælli hefðu
þeir verið utan bæjar og innan enn þeir
nú eru? Eða hefðu hinir, sem komust
í fóðurþrot um sumarmál slátrað 7io hluta
pess, sem peir settu á, pá mundu peir
hingað til, hvorki hafa purft að auka
stórum verzlunarskuldir sínar , nje rnjög
mikið eyða lífsbjargarundirstöðu hinna
framsýnni manna, og látið pá pannig
gjalda hjálpfýsi sinnar. J>að mun
sjaldan vera um of hjer í Húnavatns-
sýslu, pó 6 ám sje ætlaður heyfaðmur
af meðal sígnu heyi óskemmdu, og við-
líka mikið 8 lömbum og frá 12 til 15
eldri sauðum, en frá 5 til 10 hesta heys
hverjum áburðarhesti, auk rekju og rnoða.
Eiestir búendur munu bera skyn á, að
ætla kúpeningi sínum nægilegt fóður, og
að betra er að hafa kúnni færi'a og
geta gert hinum svo vel til að pær geri
svo mikið gagn, sem þeim er frekast
lagið; pví að fóðra gagnslitla kú er átu-
mein í búi, eins og góð kýr er hin mesta
og bezta búbót. J>að ætti ætíð að vera
föst regla allra þeirra. sem fjenað purfa
að fóðra, að setja aldrei fleira á vetur>