Fróði - 09.10.1883, Page 2

116. bl.
F R Ó Ð 1.
1885
304
pví fram alvarlega. Tilvitnanir pær
til annara rithöfunda, sem eru i
kirkjutíðindunum. segir hann að taki ekki
til þessa máls, af pví að peir sem, par
eru nefndir, Dr. H. v. Muhler,
Ileinriek Tiersch dr. og Geffken, eigi
við pað ástand, pegar kristinni trú
sje hafnað, en ekki við aðskilnað
ríkis og kirkju! fetta lýsir ærinni
dirfsku í pví, að tala um pað, sem mað-
ur ber ekkert skyn á. Dr. Muhler hefir
ritað bók, sem er 209 bls., um riki og
kirkju eptir evangeliskum hug-
myndum (Berlín, 1873), Dr. Thiersch
hefir ritað bók, sem er 264 bls., um
kristið ríki (Ueber den christlichen Staat,
Basel, 1875) og Geffken hefir ritað bók,
sem er 673 bls., um riki og kirkju og
samband peirra (Berlín, 1875). Eptir
menn pessa, sem allir era mjög merkir
rithöfundar, eru einmitt pau merkustu
rit á síðari timum um aðskilnað á riki
og kirkju, og vita peir allir mjög vel
kvað peir segja, og pess vegna hefi jeg
vitnað til peirra í Kirkjutiðind-
u n u m. — Með allri peirri virðingu,
sem jeg ber fyrir Benidikt Kristjáns-
syni, pingmanni Norður-þingeyinga, get
jeg ekki betur sjeð, onn að hann sje
rammviltur i pessu máli og viti í raun-
inni ekki hvað hann meinar. Jeg gæti
imyndað mjer, að hann meinti, að ríki
og kirkja ættu að aðskiijast að pví leyti,
að kirkjan ætti að hafa sem mest stjórn
út af fyrir sig. Yæri petta meining
höf., pá getur hann ekki verið meira á-
fram um pað enn jeg. Jeg hefi á syno-
dus og alpingi komið með pær uppá-
stungur, sem mjer hafa komið til hugar
í pá átt, að söfnuðirnir og kirkjan fengi
rneiri hluttöku í stjórn kirkjulegra mála.
Síðast kom jeg fram með tillögu um
breytingu á valdi og verksviði syno-
dusar. Get jeg ekki betnr sjeð, enn
pað sje sá eini vegur til pess, að kirkj-
an fái meiri hluttöku í stjórn sinna
mála, að synodus fái vald til að útkljá
öll pau mál, sem eru beinlínis kirkju-
leg. En sumar tillögur mínar í pessa
átt hafa orðið árangurslausar enn sem
komið er. Ef að höf. meinti pað sama
og jeg, pá ættum við sízt að deila um
pað. En hann brúkar pá orðið „að-
skilnaður" alveg rangt og ritgjörð hans
er yfir höfuð á móti pví. Jeg verð
pess vegna að álíta að hann meini pað
sem orðin segja: „aðskiinað“, en ekki
rjett samband milli ríkis og kirkju.
Að hinn leytinu virðist mjer að hann
hafi óljósa hugmynd um, hvað í pessu
orði liggur og hvað pað er, að aðskilja
ríki ög kiskju. Jeg skal reyna að leið-
teina honum í pessu og sem mest greina
orð peii ra, seni ritað hafa um petta mál-
efni í öðrum lönduin af peim mönnum,
stm ahailega hafa rannsakað petta.
(Fraiuliald).
305
Vatnid.
Yatnið pekkja allir og vita að pað
er ómissanlegt skilyrði fyrir lífi og blómg-
un dýra og jurta. Flestir munu pekkja
hringrás pess í náttúrunni. J>að guf'ar
upp við ljós og hita sólarinnar, breytist
í pokur, ský, dögg, regn og snjó og fell-
ur síðan niður aptur, sem dögg, regn og
snær, og gufar svo upp af nýju. |>essi
hringrás pess er eins nauðsynleg fvrir
dýra- og jurtalff allrar jarðarinnar, sem
hringrás blóðsins fyrir líkama mannsins.
Af pví að vatnið er svo algengur
hlutur, mun mörgum virðast, sera peir
pekki pað fullkomlega af eiginni reynslu
og eptirtekt og purfi pví eigi neitt fram-
ar að fræðast um pað. ítaunar gætu
peir með nákvæmri athugun komizt að
flestum eiginlegleikum pess; en peir munu
fleiri, er vantar hana. Jeg ætla pví
peim til fróðleiks, sem eigi vita pað áð-
ur, að fara nokkrum orðum um samsetn-
ingu vatnsins og helztu eiginlegleika
pess. Fái einhver peirra rjettari og full-
komnari hugmynd um vatnið, sem eigi
að eins er pýðingarmikið fyrir lífið, held-
ur og fyrir verklegar framfarir, pá hefi
jeg náð tilgangi mínum. Fornir heim-
spekingar og visindamenn höfðu pá skoð-
un að frumefnin væru fjögur, pað er að
segja: eldur vatn, lopt, jörð. J>ótt pessi
villuskoðun sje nú fallin fyrir sverði vís-
indalegra rannsókna, ruddi hún sjer pó
til rúms um langan aldur hjá flestuin
vísindamönnum í Evrópu. Frumefni er
pað efni er eigi verður leyst sundur með
neinum öðrum efnum. Loptið og jörðin
eru pví eigi eitt írumefni hvort fyrir sig,
heldur samsetning margra frumefna.
Eldurinn i sjálfu sér er ekkert efni, held-
ur kemur hann fram við ymsar efna-
breytingar í náttúrunni, og veldur peim.
Vatnið er samband af tveimur ólíkum
frumefnum er heita súrefni og vatnsefni.
Hinn ágæti enski efnafræðingur
Cavendisli fann fyrstur 1781 rjetta sam-
setning vatnsins; fann hann pað með pví
að sameina súrefni og vatnsefni. Áður
höfðu efnafræðingar fylgt peirri skoðun
Aristotéles (-{- 322 f. Kr.), að vatnið væri
eitt frumefni*. |>á er efnafræðingar
reyna að komast að rjettri samsetningu
einhvers hlutar, hafa peir tvær aðferðir,
sem eru hver annari gagnstæðan’: sam-
setning (Jna (Synthese) og sundurliöun
efna (Analyse). Sje t. d. hreint vatn
liðað sundur, pá koma fram tvö frum-
efni, súrefni og vatnsefni ; en aptur á
móti sje pau sett sanian, kemur fram
vatn.
Vatnsefni og súrefni eru undir
vanalegum kringumstæðum lopttegundir.
bragðlausar og litarlausar, alveg eins og
andrúmsloptið, sje pær hreinar. Vatns-
*) Náttúrufræðis-rit Aristoteless voru á
miðöldunum álitin algildur fróðleikur
og sannur; sá er dirfðist að vefengja
rit hans var eigi álitinn með öllu
ráðinu. En nú er annað orðið of-
an á.
3U6
efnið er miklu Ijettara enn vanalegt lopt,
og ljettast allra pekktra efna. Súrefnið
er aptur á móti tiltölulega pungt. Víst
rúmtak súrefnis Vegur 16 sinnum ineira
enn jafn mikið af vatnsefni. Ef pytígd
vatnsefnis er kölluð 1 má kalla pýtigd
súrefnisins 16. Helzta eðli lopttegunda
pessara má hæglega sýna með pví, að
stinga logandi eldspítu inn í pær. Á
vatnsefninu kviknar skjótt, og pótt slokkni
á eldspítunni sjálfri, logar samt á pví, petta
sýnir að lopttegundin sjálf getur brunnið;
en hún getur eigi við haldið bruna sumra
annara efna. |>að getur t. d. eigi látið
spýtuna brenna út, pótt logi á pví sjálfu.
Súrefnið aptur á móti brennur eigi, en
pað getur flýtt fyrir og haldið við bruna
annara efna, er brunnið geta i andrúms-
loptinu. Til að sannfærast um petta
parf eigi annað enn að stinga glóandi
eldspitu, er nýlega hefir verið slokkið á,
inn i súrefnisloptið; pá tekur að loga af
nýju á spitunni, og loginn ermikluskær-
ari pá, eDn pegarspitan brann í vanalegu
lopti. Súrefnið finnst sjálfstætt í lopt-
inu; undir pvi er kominn andardráttur
dýra og jurta; eldurinn gæti eigi logað
án pess, en af pvi að pað er í loptinu
blandað ferföldu köfnunarefni, logar eld-
urinn eigi eins ákaflega njo skært eins
og hann mjndi gera ef andrúmsloptið
væri tómt súrefnislopt. Samsetning vatns-
ins hefir mörgu sinni verið rannsakað,
siðan Cavendish gerði sínar tilraunir. En
pær raunsóknir hafa að eins orðið til að
staðfesta pað, að hann hafi fundið hin.a
rjettij samsetningu. J>að er eigi að eins
sannað, að hreint vatn sje sameining
vatnsefnis og súrefnis, heldur og hitt,
að hlutföllin milli efnanna, eru ávalt hin
sömu. I 2 pyDgdarpörtum vatns eru
ávalt 1 hluti vatnsefnis og 8 hlutar súr-
efnis, eða sje lopttegundirnar mældar
en eigi vegnar, pá eru ávallt 2 rúmtök
vatnsefnis móti 1 rúmtaki rúrefnis.
Við vanalegan loptpunga sýður vatn-
ið við 100° hita á mæli Celsius (80 á
Reaumer). Suðumarkið er komið undir
punga loptsins; pvi meiri sem loptprýst-
ingin er, pví seinna sýður pað, en því
fljótar sem loptið er Ijettara. Uppi á
háum fjöllum sýður pað við talsvert
minni hita enn niður við sjó.
J>egar vatn er soðið i lokuðu íláti,
verður pensluafl gufunnar sem kemur
fram við hitann fjarskalega mikið. J>ess-
um pýðingarmikla krapti gufunnar má
pakka störf gufuvjelanna, er gera ómet-
anlegt gagn. J>egar vatnið breytist í
gufu hefir pað 1,650 sinnum meira rúm-
tak enn pað hafði meðan pað var lög-
ur. Nú er auðskilið, af hverju hið mikla
afl leiðir, er kemur fram pá er vatnið er
hitað, í lokuðu íláti og breytist par í
gufu.
Láti menn dropa af vatni falla nið-
ur á glóandi málm, fær pað sjerstakan
eiginlegleika; pað hvorki sýður nje hverf-
ur samstundis, en droparnir liggja sem
kúlur ofan á glóanda málminnm, og i