Austri - 29.05.1884, Blaðsíða 2

1. árg.]
AUSTBI.
fnr. 11.
1688. Var landið í fyrstu aðeins 1
amt, en löngu seinna (1770) var pvi
skipt í 2 ömt, og með konungsbr. 6.
júní 1787 voru loksins gjörð úr pví 3
ömt, og helzt sú skipun enn í dag.
|>annig komst amtmannaskipun hér á
landi fyrst í fullt lag undir lok næst-
liðinnar aldar, og má með sanni segja,
að amtmanna skipunin náði hér al-
drei fullri festu, fyrri en eptir pað al-
pingi var lagt niður, lögmanna-em-
hættin aftekin, og öllu umhverft í hinni
fornu stjórnarskipan landsins, enda
var vegur amtmanna hér sem mest-
ur um næstliðin aldamót, og fyrri
hluta pessarar aldar.
Eins og til stóð, fluttist sa helgi-
hlær og konunglegi dýrðar ljómi, sem
hvíldi yfir amtmönnunum í Danmörk,
með peim hingað til lands. Oss er
enn í fersku minni, með hvílikri lotn-
ingu feður vorir töluðu um amtmenn-
ina, rétt eins og peir væru einhverjar
æðri verur, enda var ekki tilsparað að
innræta almenningi pann átrúnað.
Amtmennirnir máttu eigi póíslenzkir
væru — rita sama mál sem alpýðan,
og pó eigi væri annað en að gefa ein-
falt vottorð, eða staðfesta hreppshók,
varð pað að vera á dönsku, eða ein-
hverju pví máli sem alpýða eigi skildi.
Meira að segja máttu amtmenmrnir
eigi halda sínum íslenzku skírnarnöfn-
um, heldur tóku peir upp ýms skrípa-
nöfn, og af peirri rót eru runnin pessi
útlendu ættarnöfn (Thorarensen, Steph-
ensen o. fl.), sem eru aflagi í íslenzku
máli. Alpýðan mátti naumast koma
nærri pessum hálfguðum nema kné-
fallandi, og með hinum lotningarfyllstu
auðmýktarmerkjum. |>að pótti iurðu
gegna, ef amtmaður gaf sig á tal við
réttan og sléttan bóndamann, og enda
prestar og sýslumenn urðuaðkoma bljúg.
ir og berhöfðaðir íram fyrir pa með bukti
og hnegingum ef duga skyldi. En allt
vcrzlunarviðskipti við Genúamenn og kristni-
boðar frá Róm komu þangað opt. Aðalauður
þeirra voru hestar og höfðu þeir mikla hesta-
verzlun suður í lönd, stórar lestir fóru til
sölu austur á Indland. pó segir Ibn Batúta
að margir hestar, er komi þaðan norðan að deyi,
er þeir komi til lndlands og þoli eigi korn-
fóðrið.
• Eptir alhanga ferð komu þeir til Madschar’
það er allstór Tatarabær, sem nú er alveg
horfinn. Ibn Batúta undraðist mjög hve kon-
ur Tatara hofðu mikið frjálsræði og mann-
virðingar; slíku var hann ekki vanur, þvi
Múhamedsmenn geyma konur sínar vandlega,
láta engvann sjá andiit þeirra og láta þær al-
veg réttlausar. par sá hann ríkann Tatara-
höfðingja ganga með konu sinni skýlulausri á
götunni, en 3 þernur báru klæðafaidinn eptir
henni; ko-na þessi hafði strók á höfði alsettan
gimsteinúm eg páfuglafjöðrum. Konur lat-
arahöfðingja voru allar mjög skrautlega klædd-
ar, allar hlaðnar gulliog gimsteinum, en menn
umpað,verðr naumastannað sagt, enað
amtaskipunni væru til nokkurra bóta,
eins og pá stóð á. Alpýða var í hinu mesta
ósjálfræðis og niðurlægingar ástandi,
og eigi tekið meira tillit til skoðana
almennings, en ómyndugra harna í öllu
pví, er að stjórnarhögum landsins laut.
Öll stjórnarathöfnin laut í stóru og
smáu undir hin dönsku stjórnarráð
(Kanselli og Rentekammer) og til
peirra purfti að leita með hvert atvik
sem fyrir kom. En nú var amtmönn-
um fengið í hendur nokkuð af pví valdi
sem stjórnarráðin annars höfðu, og
lögðu peir íullnaðarúrskurð á ýms
mál, hver i sínuumdæmi. Störfpeirra
voru ápekk störfum landshöfðingja nú,
og peir höfðu litlu minna vald en hann.
J>arf eigi annað en bera saman
erindisbréf amtmanna 19. júní 1783,
við auglýsing um verksvið landshöfð-
ingja 22 febr. 1875, til að sannfærast
um petta. Mátti petta fyrirkomulag
fullvel fara, eptir peim stjórnarháttum
sem pá vóru, pegar dugandi menn
stýrðu embættunum. Aðal annmark-
inn var sá, að hvert amt fyrir sig,
var eins og dálítið konungsríki, og
amtmennirnir vóru eins og smákon-
ungar, sem einatt fylgdu sínum stjórn-
arreglunum hver. Er eigi langt að leita
eptir dæmum pessu til sönnunar, par
sem er íjárkláðamálið sæla. Einn
amtmaðurinn framfylgdi tómum lækn-
ingum, annar niðurskurði eingöngu,
og hinn priðji gjörði ekki neitt. J>arf
eigi að minna menn á hvert tjón landið
beið af pví háttalagi.
Nú er öll pessi tign og dýrð tekin
frá amtmönnum, og veitt landshöfð-
ingja einum. Standa amtmennirnir
eingöngu undir honum, eins og peir
stóðu áður undir stjórnarráðunum
dönsku og konungi. Af pví er ráða
má af umræðunum um amtmannamálið
á alpingi í sumar sem leið, vóru menn
þeirra voru fremur lélega til fara, klæddir í
skinntreyjur úr sauðargærum og með loðhúf-
ur á höfði. Loks hittu þeir soldáninn sjálfan,
Móhamed Úsbek, hann bjó eigi í neinum föst-
um bæ, heldur var alltaf á flakki, þó var í
kring um hann jafnmikiU mannfjöldi eins og
í stórum bæ, en bærinn var hreyfanlegur.
Allir bjuggu þar í stórum vögnum, sem voru
eins og hús, þar voru musteri, verzlunarbúðir
og torg og öll sú prýði, sem er í stórum bæ
nema húsin. Allt það skraut, sem Asía og
Európa gátu framleitt var hér á boðstólum.
Höfðingjarnir höfðu allan borðbúnað úr gulli
og silfri, og iðnaðarmenn úr öllum áttum gjörðu
allt til að prýða þessa bústaði. Perlur og
gimsteinar komu þangað frá Indlandi, lín-
klæði úr Egyptalanndi, gullsaumuð föt frá
Damaskus, silkidúkar frá Persíu og China,
aliskonar vefnaður frá Elandern og Ítalíu,
stál og kopar frá Englandi o. s. frv. Kon-
ur keisarans voru 4; þær bjuggu í afarstórum
vögnum, þeir voru hvelfdir að ofan og gull-
og silfur búnir. Hirðsiðir voru margir og
42
ekki á pví hreina með, hver störf amt-
mennirnir nú hafa á hendi, og erpað
að vísu eðlilegt, pví vér vitum eigi til
að verksvið peirra hafi verið ákveðið
með lögum, eða peim hafi einusinni
verið fengið erindisbréf til að fara
eptir. Oss virðist pví, að stöðu amt-
manna megi helzt líkja við vinnu-
mannastöðu. Húsbóndinn skipar vinnu-
manni sínum að slá á túni í dag, en
lætur hann róa á sjó á morgun, og er
hann skyldur að hlýða hvorutveggju.
Beinast horfir við, að álíta amtmenn-
ina skrifstofustjóra undir landshöfð-
ingja, sem fengin eru í hendur ýms
smávegis aukastörf. J>að er líkast
pví, pegar bóndi heldur léttadreng,
sem hann reyndar hefur eigí brýna
pörf fyrir, pá notar hann drenginn til
ýmsra smávika, til að létta störfum á
sjálfum sér.
Eptir penna útúrdúr skulum vér
hverfa aptur að aðalumtalsefni voru,
sem sé, nauðsyn og nytsemi amtmanna-
embættanna. Vér skulum taka fyrir
góða og gilda vöru upptalning Magnúsar
yfirdómara á störfum peirra, enda pótt
oss virðist hann telja heldur freklega,
parsem hann telur að heyri undir störf
amtmanna ýmislegt pað, sem í aug-
lýsing peirri, er vér áður gátum um,
(um verksvið landshöfðingja) með berum
orðum er framtekið, að heyri undir verka-
hring landshöfðingja. Eptir pessari
npptalningu má skipta störfum amt-
manna í 2 flokka, pað er að segja
pau mál er peir gjöra út um, eða
purfa eigi lengra að ganga, og pau er
peir að eins undirbúa til landshöfð-
ingja, eða hafa að eins umsögn um.
J>að yrði oflangt mál að telja upp
hvert smáatriði, sem amtm. fara höndum
um, og látum vér pví nægja að geta
hinna helztu. Til fyrra flokksins heyrir
pað, að amtmenn eiga að skipa hrepp-
stjóra, ljósmæður og sáttamenn. J>etta
einkennilegir og gengið ríkt eptir að þeim
væri hlýtt; hver drottning hafði með sér
fjölda af þjónustukonum og sveinum. Ein
af drottningunum var æzt að virðingu;. þegar-
hún kom að tjaldi keisarans, gekk hann sjálfur
á móti henni og leiddi hana til hásætis og
settist svo við hlið hennar. Klæði drottning-
ar voru öll sett gulli og gimsteinum og hirð-
meyjarnar voru og ágætlega búnar; þær höfðu
gullfjallaðar blæjur fyrir andliti settar perlum.
Ein af konum soldáns var keisaradóttir úr
Miklagarði. pessi vagnborg Tatarasoldáns
var fjarska stór og í henni 100—200 þúsandir-
manna; þegar soldáni þðknaðist fór öll borgin
á stað þangað sem hann vildi hafa næsta á-.
fanga. J>ó að þessar austrænu hjarðmannaþjóðir-
væru orðnar voldugar og auðugar, þá gátu
þær samt ekki vanið sig af því flökkulífi, sero.
þær höfðu tamið sér frá upphafi.
(Framh. síðar.)