Fjallkonan - 23.12.1902, Qupperneq 2

2
FJALLKONAN
vér rekum oss á, að heiliun siarf
ar, þótt vér softim. Þetta getur
stafað af tvennu; annaðhvort hefir
hann unnið of lítið, meðan vér
vöktum, eða hann hefir unnið of
mikið, hefir ekki notið næðis til
að komast i kyrð ogjafnvægi áð-
ur en vér lögðum oss til svefns.
Órólegur svefn * gerir oss ekki
fullkomið gagn og vér þurfum að
stuðla að þvl, að svefninn verði
sem eðlilegastur og rólegastur.
Iðjuleysingar og letingjar ættu að
leitast við að hugsa — það er nú
raunar máske hægra sagt en gert
fyrir suma — og reyna á heilann
síðara hluta dags; en iðjumenn og
þeir, sem mikið hafa að hugsa,
ættu að létta sér upp að kveldinu
tii, ganga góðan spöl áður en þeir
fara að hátta.
Vér þurfum meiri svefn á vet
urna en á sumrin; stafar það af
eðlilegum ástæðum. A sumrin
glæðir sólin lif og fjöi hjá oss
með yl sínum og birtu, húu fj'örg
ar oss, hressir og knýr oss til
framkvæmda. Á veturna er hún
lægri hjá oss og áhrif hennar minni;
þá færist drungi og deyfö yfir oss.
Þenna mismun á aukinn svefn að
bæta oss upp á veturna.
Oft kemur það fyrir, að vér
verðura að vinna og starfa langt
fram á kveld, stundum fram á
nótt. Ber þá við, að oss gengur
illa að sofna. En allir skyidu
samt forðast að nota svefnmeðul.
Taki menn að nota þau, þá getur
það strax orðið að vana; en sá
vani dregur illan dilk eftir sér.
Skyn og skilningur sljófgast,
minni dofnar og starfsemi heilans
fer í fám orðum að scgja meira
eða minna út um þúfur. Með tfm-
anum geta menn á þessa leið orð-
ið heilsuiausir aumingjar. Hér á
landi munu enn sem komið er
þessi dæmi fá. En erlendis eru
þau næsta tíð; og þau geta fjölg-
að líka hér á landi. En »til þess
eru vond dæmi að varast þau«.
Tnílofunarhi inguriim.
Hann hefir ekki jafnan verið
borinn á fjórða fingri cins og nú
er títt. Á fyrri timum var hann
heidur ekki sléttur og einfaldur
eins og nú; hann var þá ot't sett-
ur gimsteinum og borinn á visi-
fingri á hægri hönd. Til eru f
Rómaborg margar gamlar myndir
af Maríu mey og ber hún þar að
heiðnum sið hringinn á vísifingri.
I sumum löndum bera menn trú-
lofunarhringinn á vinstri hendi í
stað hægíi. Sá siður er sprottinn
af þeirri fornu trú, að frá fjórða
fingri á vinstri hendi liggi æð beint
að hjartanu. Aftur er það af kirkj-
unnar toga spunnið, að hringur
inn færðist um set frá vfsifingri
og á svonefndan baugfingur. Til-
drögín til þess voru þau, að á
fyrstu dögum kristninnar var það
tízka, að presturinn, sem gaf hjóna-
efnin saman, lét hringinn fyrst á
þumalfingurinn á þeim og sagði
um leið: »í nafni föðursins«, síð-
an á visifingurinn og sagði: »í
nafni sonarins«, því næst á löngu-
töng og sagðí: »1 nafni heilags
anda«; og um leið og hann sagði:
»Amen«, lét hann hringinn á baug-
fingur. Þar hefir hann siðan átt sæti.
Nýtt rit.
Upp við fossa,saga
eftir Þorgils Grjal 1-
anda. — Akureyri í
bókaverzlan 0 d d s
Björnssonar, —
prentað hjá Oddi
Björnssyni MCMII.
Höfundur sögu þessarar er þeg-
ar áður nokkuð kunnur fyrirsmá-
sögusafnið »Ofan úr sveitum«, er
út kom 1892. Sögur þær virðast
nokkuð iausar í smiðum, en báru
á hinn bóginn vott um, að höfund-
urinn hefði talsverða skáldskapar-
hæfileika.
»Upp við fossa« er bók, sem er
þess verð, að henni sé gaumur
gefinn, og margan lesanda hennar
mun reka í rogastans, er hann
heyrir, að höfundurinn er bóndi,
að mestu sjálfmentaður maður.
Þorgils gjallandi er auðvitað dul-
arnafn, en réttu nafni heitir höf.
Jóti Stefánssoti og er hreppstjóri
á Litlu Strönd við Mývatn, og mun
vera bér um hil fertugur aðaldri.
Sögugangurinn er f stuttu máli
þessi: Btandur nefnist maður,
er býr aö Efra Fossi í Breiðárdal,
ungur að aldri, efnaður vel, dugn-
aðatmaður og drengur góður, i
meðallagi vifur, og heldur klaufa-
legur í framgöngu.
Gekk honum því nokkuð örð-
ugt með kvonbænir í fyrstu, en
loks tekur hann stúlku þá fyrir
konu er Gróa hét, bláfátæka, en
unga. f'ríða og skemtilega.
Hafði húti einkum gengist fyrir
því, að komast úr fátæktinni hjá
foreldrum sínum i allsnægtir, og,
svo sem ungum og f.ríðum konum
er eiginlegt, hafði hún ekkert á
móti þvi, að búningurinn samsvar
aði fegutð likanatf; 'eti ást
fekk hún ekki á Brandi, heldur
bar að eins til hans hlýja vináttu
vegna þess, hve góður hann var
við bana og lét hana ráða nærri
hverju, sem hún vildi; en aftur á
móti unni Brandur henni mjög.
Ekki leið þó á löngu áður frænd-
fólk Gróu tók að gjörast nokkuð
nærgöngult á Efra-Fossi, ekki að
eins að það leitaði beinlínis aðstoð-
ar hjá Brandi, beldur tók Gróa
að hafa töluvert í sukki, og senda
ull o. fl. í kaupstað til að kaupa
fyrir ýmislegt á bak við mann
sinn. Varð þetta til þess, að held-
ur kólnaði milli hjónanna.
Þá er þau hjón höfðu verið gift
f sex ár og eignast nokkur börn
komst maður, Geirmundur að nafni,
í mikinn kunningsskap við þau
hjónin á Efra Fossi, og var það í
fyrstu að tilhlutun Bratids. Geir-
mundur var um tvítugt, frlður sýn-
um og fjörmaður mikill og jafn-
gefinn til sálar og líkama. Leið
ekki á löngu áður hugir þeirra
Geirmundar og Gróu tóku að drag-
ast saman, og er fram í sótti gátu
þau ekki duiið það hvort fyrir
öðru eða stilt sig lengur. Bæði
sáu, að slíkt var ósæmilegt, og
þótti Geirmundi betra, að Gróa
gerði alvöru úr þvf, og skildi við
Brand að fullu og öllu, svo þau
gætu síðar notist að frjálsu, en
Gróa óttaðist slaðrið, sá i að missa
þægilega stöðu og bar svo börn-
unum við, og því, að ekki dygði
að auka synd á synd of'an. Væri
betra, að láta alt vera kyrt, eins
og var. Þetta geðjaðist ekki Geir-
mundi, og sleithann sig því smátn-
saman la.usan úr öllum ástabönd-
utn Gróu.
Ekki höfðu þau Geirmundur og
Gróa þó farið svo varlega,aðekki
kvisaðist neitt um samdrátt þeirra,
og varð ein vinnukona Gróu til
að kotnast á njósntr um hann, en
frá henrti barst svo fiskisagan um
allan dalinn, en þó auðvitað hvorki
til þeirra hjóna né Geirmundar
eða frændfólks hans. Þagmælsk-
an hafði þó sfn takmörk, og einn
góðan veðttrdag hefir Brandur
frétt áværting af orðasveimnttm,
talnð um þetfa við konu sína; en
henni tekst að sannfæra hann hér
um bil, að slúðrið ætti við etigin
rök að styðjast. En all-löng i
scintia kemst Brandur þó yfir bréf,
er Geirmundur hafði skrifað Gróu,
og þá dttgar henni ekki að þræta
lengur, en hún getur þó nokkurn-
veginn blíðkað bónda sinn með
því, að íofa bót og betrun
Þegar hér er komið sögunni, er
faðir Geirmundar dáinn, móðit
hans komiri til annars sonar síns,
sem farinn er að búa, en sjálfur
er Geirmundur lausamaður á bæ
einum þar i sveitinni.
Presturinn þar í dalnum nefnist
Jósteinn, nokkuð slarkfenginn í
ýmsar stefuur á yngri árttm, on
hefir nteð aldiinum lagt taurohald
á sjálfan sig. Hann á þrjú börn:
Sveinbjörn, Maríu og Þttríði; þau
og Geirmundur eru niestu mátar,
og bafði hann kynst þeim við að
dvelja nokkrar vikur á prestsetr-
inu til þess að læra að skrifa og
reikna.
Og þrátt fyrir það, þótt þau
svstkin viti, að snttrða sé á hög-
um Geirmundar með Gróu, láta
þau það ekki á sér finna. Ekki
líður samt á Iöngu áður tilfinning-
ar Þuríðar yngri prestsdótturinii-
ar verða nokktið næmari en al-
menn vinátta, en Geirmundur get-
ur ekki bugsað sér slikt, að jafn-
hrein og góð stúlka og Þuríður
er, bindist sér, jafn-flekkuðum og
hann sé 4 mannorði. En skyn-
semin er oft létt á vogarskálun-
um móti ástinni, og svo fer einn-
ig hér. Verður úr, að þau Geir-
mundur og Þuríður heita • hvort
öðru trygðum. Er Geirmundur þá
orðitin reglumaður, og sér ekkert
nema sólskin og heiðrikjtt frant
undan sér.
Þeir ntundu láta söguna enda
hér, sem endilega vilja Játa allar
sögur fara vel, og ekki geta met-
ið, að annað sé skáldskapur eti
þannig endar. Höfundinum hefir
ekki þóknast það. Hann hefir
skygnst dýpra en svo inn í orsak-
ir og afleiðingar, að honum sé slík
söguslit nægileg. Hann lætur svo
sem oft vill verða syndir foreldr-
anna koma fram á börnunum. Þeg-
a« Geirmundur vill f'á Þuríðar opin-
berlega, verður Jósteinn prestur
sem þrunru lostinn og lætur móð-
ur Geirmundar segja honum, að
hann sé rangfeðraður og í raun
réttri sonur prests og því háltbróð-
ir Þuríðar, og tilfinningin fyrir
blóðskömminni verður þá öilu öðru
yfirsterkari. Þau Geirmundur og
Þuríður segja sundur með sér; en
það djúpt tekur skilnaðurinn á þau,
að svo virðist mega ráða af enda
sögunnar, að Þuríður verði aldrei
söm og jöfn upp frá því, en Geir-
mundur legst fyrst í óbotnandi
drykkjuskap og er svo að sjá, að
sú muni verða raunin á, að í
þeirri óminniselfu muni hann
beinin bera.
Þetta eru auðvitað ekki nema
höfuðdrættirnir, en sambliða því
er fléttað svo afarmörgu úr dag-
legu sveitalífi intr í söguna og
mun mega fullyrða, aö þær lýsing-
ar séu engu síður réttar nú en
lýsingarnar á sveitalífinu 1830—
18U0 hjá Jóni Thoroddsen í »Pilti
og stúlku« og »Manni og konu«;
því án efa eru töluverðar breyt-
ingar orðnar á því á síðustu ára-
tuguni í ýmsum gteiiuun, einkum
dansinn, er virðist vera orðin all-
tíðkuð skemtun í surnunr sveitum.
Lyndiseitikunnum persóna sög-
unnar er yfir höfuð rétt vel lýst og
þær eru víðast hvar sjálfum sér
samkvæmar.
Fyrst er Geirmundur, bráð-vel
gefinn, geðrikur og ákafur, og til-
finningamikill, en hugsar þó
rneira en fólk gjörir fiest; einn
þeirra manna, sem ott er tiðast
að enda í drykkjuskap; Gróa,fædd
til að elska og vera elskuð á móti,
en hefir ekkert þrek til að bera
afleiðingarnar, og vill heldur
lifa í rólegu næði og eiga góða
daga en leggja nokkuð á hættu.
Brandur, sem hugsar um ekkert
nema búskapinn, hefir tóbaksdós-
irnar sínar undir koddabrúninni á
næturnar, til þess að geta náð í
tölu, er hann vaknar, þykir gam-
an að sögum og kveðskap, en
getur ekki gert greinarmuti á
gildi fornsagna vorra og lélegustu
riddarasagna sökura mentunar-
levsis.
Þá er Jósteinn prestur. Siíögt
á að líta virðist hann verða fyrir
nokkuð harðri meðferð hjá höfi; en
sé nánar aðgætt, er ljóst, að þar
er ráðist að eins á þann heiguls-
hátt, að presturinn liefir ekki þeg-
ar í upphafi gengist við faðerni
Geirmundar, hvað sem embættinu
liói, og að þessi svik hans bæði
við mannfélagið og gagnvart horr
um sjálfutn verður farg á honum,
broddur setn stingur hanti, og það
þótt hann sé löngu búinn að taka
stakkaskiftum, og að síðustu kem-
ur yfir hann sem þruma úr nærri
heiðríku lofti. Sveinbjörn sonur
hans sýnist likur og raargir ungir
menn, nokkuð gjálífur, hvikull og
óstöðugur, fljótur að hætta við að
drekka og fara í bindindi, enlíka
jafnfljótur að hætta við það aftur,
en þó furðu-tryggur og vinfastur,
og likur til að veröa nýtur maður
með tímanum, þegar árin færast
yfir hann, eða nreð öðrum orðum
ekki ólíkur því, að vera nokkuð
líkur því og faðir hans hefir ver-
ið á yttgri árum.
María, eldri prestsdóttirinn, er
kvik og kát og léttlynd, og virð-
ist svo sem í'öt hetinar muni fljótt
þorna þótt hún kæmi út i smá-
skúrir í lifinu, en jafnframt því
er hún einlægur vinur vina sinna
og hispurslaus.
Þuríður, yngri prestsdóttirin,
virðist vera óskabarn höf.
Hefir hann birgt hana yfir höf-
uð með öllurn kvennlegum dygð-
um. Hún er eins ekki eiginlega
fríð, t. d. með finna í andlitinu, en