Heimskringla - 08.08.1907, Qupperneq 2

I
f íWinnipeg 8. ágúst 1907,,
HEIMSKRINGLA

HEIMSKRINGL&
Poblished every Thorsday by
The Heimskringla News i Pnhlisbine Co.
Verö bla&sÍDS 1 Canada og Handar
$2.00 nra éri& (fyrir fram borgaft).
Sent til Islands Í2X0 (fyrir fram
borga&af kanpendnm blaOsins hér)$1.50.
B. L. BALDWINSON,
Editor A Manager
Office:
729 Sherbrooke Street, Winoipeg
P.OBOXllö. ’Phone3S12,
Afturhvarf Svía.
Öskar Svíakonungur befir sett á
■Bteíniiskrá sína eitt stórmál, setn
líklegt er aS taki langan tíma tii
aS koma í framkvæmd, og getur
aS líkándum aldrei orðið íram-
kvsemt nema aS litlu kyti. En
hlýtur hins vegar, aS svo miklu
leyti sem tilraunir konungs kunna
aS hafa nokkurn árangur, aS
verSa Svíaríki til mikilla bags-
muna.
Áform konungsins er hvorki
meira né minna «n þaS, aS fá aft-
ur til Svíaríkis til fullnaöax aS-
seturs alla þá, sem á ii-Snum ár-
um hafa flut't þaSan til Ameríku,
eöa annara landa. Fyrsta sporiS,
sem nú þegar er tiekiS í þessa átt,
er a'S komast eftir því, hversvegna
íólkiS hefir yfirgefiS Svíaríki, og
næst, hvaS svenska stjórnin þurfi
að gera, til þess aö fá þaS tii aS
koma heim aftur tii aSseturs.
Svíar eru eins og Islendingar aS
vakna um þessar mundir til meö-
vitundar utn nauSsyn á verklegum
íramk v«emd u m í öllum eifnum
til hagsbóta fyrir ættjörSina. Og
stjórn Svía telur nauösynkgt, til
•þess aö auka iönaS og framför
iandsins, aS-fá sem fiesta þeirra
liteitn aftur, sem utan haifa flutt á
liSmvm árum. 1 Jjessu augnamiSi
hafa Svíar nýlega sent nýjan sendi
herra til Bandarikjanna, og á hann
aS starfa eftir megiiii aö því, aS fá
iandsmenn sína til heimflutnings
aftur. ,
Herra I.agercrantz, hinn nýji
sendiherra, á aö setja á stofn slprii
stoíu í þessu augnamiöi, þar sem
allir þeir, er kynnu aö vilja flytja
heim aftur, géta íengiS al'lar nanö-
synlegar upplýsingar um ástandiS
í Svíaríki, atvinnu mögukika þar,
og fieira. Ekman konsúll, sem þar
•andaSist nýkga, lýt eftir sig 400
þús. krónur, sem hann ánefndi tii
stofnunar þessa íyrirtækis.
Hundraö manna nefnd í Stokk-
bóimi, sem mál þetta befir meS
höndum, hefir nýlega sent umferð-
-í.Tbréf 't’il allra svenskra blaöa-
manna og presta í Chicago, og
beSiö þá a-S komast eftir hjá eins
mörgum kseudum blaöa þeirra og
saínaöarlima eins og þeim sé frek-
ast unt :
j) Aöalorsök til þess, að hann
(eöa hún) hafi flutt frá Svíaríki.
2) Núverandi ástand þeirra og
itmteita magn.
3) Hvort þeir vinni aS jarSrækt
eöa handverki eSa í öSrum verka-
hring eöa viö algenga daglauna-
mienn.
4) Hvenær eöa hve oft þeir hafi
komiS til Svíaríkis síöan þeir
íluttu þaöan. Skyldmenni eSa
ven7.1aíólk þeirra í Svíaríki og i
Bandaríkjunum.
5) Viö hvaöa handverk eöa aSra
-atvinnu þeir hafi starfiaö hér í
landi.
þaS er óskaS eftir, aS allar þess-
ar upplýsingar séu komnar til
Bandaríkja sendiherrans fynr j.
október næstk.
I umferðarbréfi þessu segir meS-
-al ann/ars :
•'þaö væri bezt, e.f þær upplýs-
ingar, sem um er.beöiS, gætu íeng-
ist í sögu eöa írásagnarformii um
'persónulega reynslu hvers einstakl-
ings, og mieö tilkynningu um, hvar
og hvenær maöurinn er fæddur í
Svíariki. Hvar hann ólst upp sem
barn, hvar hann var fermdur, og
alla kfisögu hans þar tdl hann fór
úr landi ; hvaöa ár hann flutti
burtu, hvenær hann hefir kotniS
til Svíaríkis síSan hann fluitti þaö-
an, og um skyldmenni hans í Svía-
ríki og í Ameríku. Hann segi einn-
íg, aö hvaSa atviunu hann hafi
starfaS i Svíaríki og hvaS hann
hafi stundaö í Ameríku, og ætti
aS g>era samanburS á kjörum sín-
Um í Svíaríki og í Ameríku. Komi
sögumaSur úr sveit ætti hann aS
geía upplýsingar um ástæ-öur þær,
sem hann bjó þar viö. Hve mikiS
land, ef nokkurt, hann átti í Svía-
ríki og hvert fnntektir a/f landi
lians nægSu til aS viöhald.a fjöl-
skyldu hans. Hver sé erfingi lands-
ins. Hvernig og hve mikið hann
haíöi fyrir aö eignast landiö i Sví-
þjóð, og hvernig honum hepnaöist
aö fá þar vinnul.jú. — Ef sögu-
maöur hefir komiö frá borg eða
bæ í Svíariki, þá er hann beðinn
að skýra frá atvinnu ástandi þess
bæjar og líöan íbúanna. Aö hverju
faðir- hans hafi unnið og aö hverju
hann sjálfur hafi unniö, og aÖrar
upplýsingar um heimilislíf hans
þar”.
þessi hundraö manna ruefnd í
Stokkhólmi gefur þaö sem sína
skoðun á útfiu'tningsmálinu, aS
ve-sturílutningar orsakist af taekd-
færaleysi til , aS vinna og örSug-
leikum á aS komast í sjálfstæð
efmi. Meö öSrum oröum, fátækt og
atvinnuleysi og þar af ledöandi
öröugleikum á, að karlmenn gati
tekiö sér þá ábyrgö, að kvongast
og reisa bú á eigin ramledk.
Nefndin telur það tilgang sinn, að
greiöa úr því ólagi, sem á at-
vinnuvegum landsins hafa verið,
og aö sópa burtu þeim örðugleik-
um, sem orsakaö hafa útflutning-
ana, meö því aö bæta kjörin
heirna fyrir.
I þessari heimflutninganefnd eru
aöallega stjórnmáiamenn og
memtamenn.
Nefndin lætur þess getið, aö
benni sé sérstaklega ant um aö fá
sem flesta dugandi. handverksmeun
og þá aðra,. sem hafi v-ierklega
kutmáit't'U. Ýtnsir bæjir í Svíaríki,
sesn fyrir 15 árum l.öíöu mikimn' í-
búafjölda og iönað, eru mú sera
næst eyðilagöir og iðna'öurinn lið-
iiyi undir lok, af því' svo margir
baia flii'tt til Ameríku, þar sem at-
vinnu tækifærin eru margfalt flieiri
og kaup hærra heldur en í heima-
landimi.
Hv-ort konunginum og nefnd
hans v-erður mikið ágengt meö að
korha á fót öflugum heimflutningi
Svíanna frá Ameríku, veröur enn
ekki séö meö neinni vissu. En víst
er þaö, aö tilgangurinn er aö giera
alt þaö, sem í ríkisins valdi stiend-
ur til þess að auka verklegar
framkvæmdir i landinu og á ann-
an bátt aö koma á fót þeim bót-
um heima fyrir, aö heimilisfesta
þar geti oröiö að mun aögengi-
legri, en hún hefir áöur verið.
Svíarnir haía kosið sérlega hent-
ugah 'tíma til þess aö hefja mál
þetta. þ-eir vita, aö síöastliöinn
vetur ag vor hafa verið hér óvama-
Iqga liörö, og aö margir muni að
líkindum einmitt nú fúsir til heim-
ferðar, sera ekkert mundu til þtss
hugsa, ef betur heföi látiö í úri.
Má og vera, aö Svíar uni illa viö'
aöskilnaö Noregs úr samlardimi,
og aö undir niöri sé þaS tilgang-
urinn, aS efla svo þjóöina meS aö-
fluttum Ameríku Svíum, aS tak-
ast megi síöar aS þvinga Noreg
inn í Samband viS Svíaríki.
-----—4- ■ ■» ■
Kelduhverfi
( Fyrir 40 érnm )
Eftir K. Ástg. Benedikhson.
(Frarrihald.)
YIÐ ÁI/FA var íólk ekki mjög
hrætt, því þeir voru hættir aö
drepa menn á jólanóttina. Enda
voru ai'tansöngvar aflagðir. En
það vissu gamlir menn, að þeir
hju{fííu í bæjunum og fiuttu á ný-
ársdagsnótt. Einstöku menn gengu
út þaö kveld eöa opmiSu bæinn og
mæltu : “Fari þeir sem íara vilja!
Komi þeir sem koma vilja! Mér
og mínum aö inainalausu”. Stund-
um mjólkuSu álfkonur ær á öðru
júfrinu, eSa kú á eimim spena, og
tók þá oftast undir skepmina. Ef
kýr baulaði í fjósinu á milU gjafa,
þá var þaS af því hún sá fylgju.
Mun þessi kynjatrú hafa lifaö
góöu lífi víSar en í Hverfinu, því
ég hieyröi menn langt aö komna
hafa sams konar trú og undrasög-
ur að seigja. Enda voru nuenn þá
nýbúnir aS lesa þjóðsögur Jóns
Guömundssonar.
þegar maöur slökti ljós, átti
maSur æfinlega að segja : “GuS
gefi mér eilíít ljós, sem aldrei
deyr! ” þegar maSur fór eitthvaS,
til kyrkju eöa annaö, þá þurfti
roaður aö lesa íeröamanna bæn,
faöir vor og signa sig. Á morgn-
ana var sjálfsagt aö lesa morgun-
sálma og morgunbænir og signa
sig. Ef maSur fór fram á sjó, þá
áitti maSur aö lesa sjómannabæn
°g signa sig. Maöur komst ekki
þviersfótar dag eða nótt íyrir bæn-
um og sigmngum, fyrir utan alla
húslestra. þó var íólk yfirleiitt trú-
ardauft á kyrkju og klerka. En
trúarvani var svona rótgróinn.
SIÐFERÐI Keldhverfihga m>un
báfa veriö í bezta lagi, eftir þvi
sem víöa var annarstaöar. #Lýgi
og svik var hataö og fyrirlitiS.
Hver, sern geröi sig sekan þar um,
var haföur i lágum metum og fyr-
irfitinn. þjófnaSur þó'tti afarsvi-
viröilegur. Maöur, sem dvaldi í
Hverfinu eitt eöa tvö ár, stal
haustullarmörk. Var hann dæmd-
ur af sýslumanni og hýddur. Hann
varS aö flytja burtu úr sveitimii,
því enginn vildi Ijá honum hús.
Samkomulag hjóna mun haia ver-
ið í fremur góöu lagd. Ég hieyrSi
aldreá talaö um áflog og meiiðing-
ar meöal þeirra, eins og átti sér
staö þá og nú sumstaðar annar-
staðar. Húsbændur og Ljú daildu
stuiidum. þaS bar viS, aS hjú
gengu burtu úr vistinni, eöa hús-
bóndinn rak þau brott fyrir ósam-
komulag. Tvenn hjón skildu til
borös og sængur. Önnur Helgi
Sigurðsson og Guöný Svemsdótt-
ir, móöir Kristjáns skálds. Ekki
heyrði ég þess getiS, aS þaS heföi
veriS fyrir illlyndi. Hún var orSin
gömul og fötluö í fæti, ’ fór til
Björns sonar síns. þau skiftu búi
millum sín. Hin lijónin voru Berg-
vin Hólmkelsson og Rannveig
Jónsdóttir. þau voru aðskilin sök-
um íátæktar. Hún fór í húsmensku
og átti barn meö bóndasyni. Síð-
ar fór hún til áSurnefnds Helga
Sigurössonar sem bítstýra. þau
áititu einnig barn saman. Hún var
eina konan í sv.eitinni, sem tók
framhjá. og henui var láö þaS
jafnan siðan, sem von var. Tveir
bændur tóku fram hjá um þessar
maindir. Voru þeir nijög lýttir fyr-
ir þaS, Ojj flu'tti annar þeirra
burtu úr Hverfinu litlu siSar. Ó-
gift fólk átti börn saman, en' þó
ekki oft. Veiijulega áttust þær
persónur síSar. Alment voru Keld-
hverfingar ms þær mmnidir skirlíf-
ari, en flestir aðrir sveitamenn, án
þess að nokkurt lof sé á þá borið.
HÝBÝ’LI OG FJÁRHÚS voru
allstaSar léleg í þá daga í Keldu-
hverfi. Framhýsi voru bæjardyr og
skáli eöa sketnma. Á stærri býl-
um voru stofur og tvær skemmur,
eöa siniðja og ske-mma. þil voru
tvö til sax. Flestar dyr sneru -
austur, nokkurar í vestur, íáiar í
suður, en engar í norSur. • Ein og
tvær tröppur voru ofan i bæjar-
dyrnar, þvi bæir voru þá allir mið-
urgrafnir nieira 'og minna. I sum-
utn skemmum eða skálum voru
laus boröaloft, og var geymt á
J’.eim korntnatur, kjöt og fiskur,
ineö lleiru. Bæjardyr stóöu í íniö'ju
Jvorpi. Húsaraöirnar voru venju-
lega Jirjár. Væm ekki nema bæjar-
dyr og skáli, þá var hlaSa hinum
tnegin viö bæjardyrnar. BaSstofa
stóS aftan við skálann, búr aftan
viö bæjardyr, og eldliús aftan við
stofu eöa hlööu. þaö vorti því víð
ast hvar krossgöng, göng millum
bæjardyra og búrs, og göng inill-^
mn baöstofu og eldhuss. /Millum
bæjardvra og baöstofu voru tvenn-
ar til þrennar dyr, og hurðir á
járnumi. Víöa voru )>ær kallaðar
“skellidyr”. þær voru svo lágar,
aö menn þurftu aö beygja sig
me'ira og minna, þá í gegnum Jiær
var gengið. ^Göng sjálf voru sigin
svo niSur, aö meöalm'aöur þurfti
aS ganga boginn inn í baSstofuna.
FLestar voru baöstof'iir portbygS-
ar eSa meö lofti. þó man ég efitir
einni á moldargólfi, og annari á
Jinepi. Á gólfi voru þær baSstofur
kallaðar, sem enginn*pallur var i,
en rúm og borð stóðu á íjalalausu
moldangólfi. En baSstofur á þrepi
voru kallaðar þær baöstofur, sem
pallur var í, í öörum enda, en
moldargóff í hinum enda. þar sem
baðstofur voru á palli, var íjós
undir pall'inum í þá daga. þar
stóöu kýrnar allan veturinn, og
aSrar skepnur, sem í íjósi voru
hafðar. Svo sem : hrútar, gieitur,
afætislömb og annar peningtir, er
hjúkrunar þurfti viö. þaS var þui
baðhiti æfinlega í fjósinu. Fjóshiti
var talinn mjög hollur, og oftast
nær baShiti í J>eim LaSstofum,
sem fjós var undir, þó stórhríöar
værn og ha.físrek meS 20—30 stiga
frosti, sat fólkiS í baðstofunni
lööursveitt. Aftur var illliíandi
fyrir kulda, þar sem fjós voru ekki
undir palli- Ekki frýtt fynir, aS
mykjuþef legöi upp í baSstofuna,
á morgnana þegar veriS var aö'
moka flóra og bera út mykju, setn
gert var á hverjum morgni, En
þaö kiptu sér engir upp viö slíka
smámuni, háir eSa lágir. óviSa
voru gluggar á LaSstofu fjósum.
þar voru öll fjósverk gerð við ljós
í fjós voru höfö pönntiljós, kerta-
ljós og krúsaljós, og voru þau í
umgjörö, setfi stinga mátti í stoð
e5a vegg, hvar &em þurfti í fjós-
inu. þaö var rimlastigi úr göngmn-
um upp í baSstofuna, en LaSstófu-
dyr voru lágar og þröngvar, svo
maöur kom hér um bil á fjórum
fóitum upp á pallinn. Hæöin undir
lausholt var ekki meári en 3 íet,
hafi hún verið svo há. Sumar baS-
stoíur voru undir skarsúS, en sum
ar undir langböiidum og þiljaöar
upp og ofan meÖ hefluSum, flett-
um boröutn. Undir lausholtum
voru þær þiljaSar aS nafninu til.
En víjast voru þær þdljur bilaðar
rneira og mánna. Sá því í veggina.
Sumstfaöar grófu hundar skot út.
í veg.gfna, þar sem íjalalaust var,
og láigu þar þegar þeir voru í ba£
stofu. 1 mnj-i baSstofu endia var
hjónahús, dálítiS, skjaldhólföö af,
en víSast huröarlaust. Á því var
stærsti glugginn með fjórum litl-
um rú'Sum. Hinir gluggarnir voru
meS tveimur rtiSum, og ekki nttna
ein í sirmum. .VíSast var hjóna-
hússglugginn á hjörum, en ekki
var hann opnaöur nema örsjaldan
á sumrum. Rúmin voru í rööum
undir baöstofuveggjum, og undir
stöfnum. Til voru hárúm fyrir
staíni. Fólk sat á rúmum, þegar
þaö var inni, og svaf í þieim á
nóttum. I þá daga þurfti ekki
S'tóla til muna, Einn og tveir stól-
ar voru á betri bæjum í baðstofu.
Riimin voru eins og kassar í lög-
un, tveggja borSa liáir. En rúm-
gatíar voru stundum nokkuö hærri
Fólk geymdi spænd og hnífa á laus
holtunum, en matarílát uppi á
hyllum ofan viö rúmin. Pallurinn
á m'illum rúmanna var ekki bredö-
ur, eins og nærri má geta. 1 h'jóna
húsinu var gólf þvegiö nokkrumi
sinnum á ári, og sandur borinn á
þaö. í- trambaöstofu var látið
11-ægja, aS skafa óhrednkuna viö og
viö ai gólfinu, nema um stórháitíö-
ar var þaö þvegiS líka. Einu sinnii
á ári (á vorin) voru baSstofur
víða þvegnar hátt og lágt, og um
leið vdöraS *alt sem í rútnunum
var. I þá daga var tóbaksöld mik-
il, og spýtitu karlmenn víöast út
um alt gólf, svo pallar voru viöa
æriö óþrifalegiir, og erfitt fyrir
kvienfólk aö halda þeiin hreinum.
Búr voru viöa allstór. Skyrkeröld,
átnur, uxahöfuö og tunnur og sá-
ar stóöu tneö fram veggjum, og
var sufnaö í þau skvri, súrmijólk
og sýru. Inst í búrinu var borð
allstórt, stundúm þiljaS í krirug
fyrir ofan það. Tveiir gluggar
voru vienjulega á búrþakinu, en
ekki stórir. Hústreiyja læsti æfin-
Lega búrinu, þegar hún var ekki
aS störfum þar.
ELdhiís voru hærri en búr, og
bygS á bitu'tn og dviergum. í þeim
var geymt eldsnieyti: tað, skógiar-
viður og sprek va.tnsilát og
vatn, piottar og kyrmir. Rótin vax
íull, röötið mieS hangið kjöt, nýru,
hjörtu, sperla þjúgu og skæöa-
skinn. Hlóðir voru venjulega fyrir
innra staifni, sumstaöar í miöju
eldhúsi. þær voru tvennar og
þremiar, bygðar úr blágrýti o.g ó-
’-andlegar aS allri gerö. þrír
strompar voru á ieldhússinænir.
VienjuLega hringhLaðnir úr mýrar-
torfi og uppmijóir. Víðast voru
eldhús gluggalaus í þá daiga. í
hríðum fenti oft inn í eldhús um
s'rompana. Oft þótti óhreimt og
illa neimit fyrir eldhússdyrum og
hiÚTsdynitn. í bœjardvrum ag
skála voru reiötýgi geymd, am-
boö og annaö fiiöira. þar sem .stot'-
ur voru, var gey’mt í kistur, kú-
fort og kommóöur. í innri enda
beirra var rúm, sem ætíð var kall-
xð stofurúm. í þe.im voru he-ldri
gestir lá'tnir sofa. Stoíur voru þá
'itlar og lágar, aö eins manngeng-
ar. í’ Jnedm voru haldnar allar
veizlur og heimboð.
Bæjarveggir voru úr grjóti og
torfi, og sumstaðar einigöngu úr
torfi. Öll þök voru úr torfi. þau
entust illa, einkum á baSstofum,
því þær voru bratitraistari en flest
ónnur hús. FLest bæjarhús láku
miaira og miinna, er eins dags regn
kom eöa lengrd úrkoma. — Fjár-
hús voru öll mieS garöa. Jötukof-
ar voru hafSir fyrir geátur og
hrvi'ta. Hesthús voru bygS meS
stalli fyrir staLni. Hlöðuborur
voru við flest hús, en oft skemdist
hey í þeimi. þær Lákn, sem önnur
hús, og svo urðu menn oft aö
Láta ilLa þurt Liey inn í Jiær. Fjár-
hús voru að sínu Leyti hærri og
lo'ítbatri, en bæjarhús. Hafa þau
aö jafnaöi verið yngri en bæjar-
húsin, því óvíSa haföi þá verið
snert viS þedm í íjölda rfiörg ár aö
undaníörnu. þar sem beitarhús
voru, þá geröust þau í sömu sniö-
um og heimahúsin. Sum&taöar
voru ær mjólkaSar í torfkvíum,
en víðast í færikvíum, og Lætti
þaö túnrækt. Hvergi voru selstöð-
ur þá, fyrir löngu aflagðar.
(Framhald).
-----—<®-------
Orðaskak “Ursusar”
(Aösen't).
þaö er til aljiekt Aaga um Hall-
dór hei'tinn FriSriksson, yfirkenn-
ara viö latÍBuskólann í\Reykjavík
og islenzku kennara Jnar í nær
háJfa öld, lærSan mann í sinni
gredn, sem rit hans bera vott um.
Einn lærisvednn hans haföd sett
orSið “brúka” í- skólastíl, en yfir-
kennarinn fann aö því meö }*ess-
um orSum : ‘‘ViS brúkum ekki
þetrta brúka, séröu”. Nú segir sag-
an ennfremur, aS Jnessi dómur hafi
veriö borinn undir skólamieistar-
ann sem þá var, dr. Jón þorkels-
son, einn lærðasta mann í sögu
móöurmáJns, og hann hafi giefið
þann úrskurö, aö oröiö “brúka”
æt'tá ekki aö sjást í vöuduðu máli,
meS því það findist ekki í ritmiáli
fyr en í Guöibrandar bibtlíu og væri
því ekki nema 300 ára gamalt!
þe^si saga, sem hér er sögS eítir
skilvisum heyrnarvotti, er gott
dæmi um andanu hjá skólagmgn-
um mönnum yfirleitt: þau orö og
orSartiltæki aö eins góS og gild,
ssm finnast í gullaldarritunum,
íornsögunum einkanlega, og anast
viö öllum öSrum, þó þau hafi ver-
iÖ tíðkuð í ómunatiö, bæöi í ræSu
og titi, og þó að þeir sjálfir brúki
þau í daglegu tali og komist ekki
hjá aS beita þeim í riti. Að vísu
þarf ritmál ekki aS vera hjákát-
legt, þó að þaö sé með fornliegu
sniöi. Skörulegir rithöfundar hafa
sett margt kröftugt og. sttjalt oröa
tiltæki í fornmálið, en Jjæiir sem
miest hafá skrifaö og bezt á ís-
lenzku hafa engan veiginn sneitt
hjá daglega ntálinu, hieldur beitt
því aöallega lyrir sig, aö eins leit-
aö orðaforða í fornmiálinu. þeir
hafa jafuaöarlegast veriö lausir
viö þá tilgerö, sem oft fylgir fá-
fróöum, aS snieiöa hjá al-
gengu máli, af þeirri ár
sitæöu einni, að JnaS er ekki
foriit ; svo og smásmygli þedrra,
sem hafa hugann aðallega á orð-
um, uppruna þeirra, fflyudum <>g
sögn, J>ó læröir kunni aS vera.
þeim er þaö fyrir miestu, aö tá
hugsun sinni sein eSlileigastan bún-
ing og láta sér i léttu rúmi liggja,
livort orðatiltækin finnast á kálf-
skinni eða pappír, eöa hvorugt, ef
þau aS eins sýna ljóslega og kröft-
uglega þaö sem þeir vildu sagt
hafa. þedr, sem hafa auögaö bók-
inientir vorar hvaö mest, Laifa sótt
orðgnó'tt sína, ekki í foriiieskjuua,
heldur í þá lííslind, sem iein geitur
gefiS svala og þrót't, — tuiiguna
eins og liún er á vörum þjóöarinn-
ar. þoir hafa staðið jafnlatígt frá
hvorutveggju, vandfýsni eintrján-
ingslegra málfræöinga og miður
heppilegu eöa ólaglegu hversdags-
oröbragöi, og skrifaö niálið eins
og það er talað af öltum þorra
manna, aö viðbættum Jæiim íoröa,
seffl þeiir haifa fundið í fortunn riit-
irni' og nýjum. þeir sem vér köll-
um snillinga á tungu vora eru ekki
svonefndir fyrir J>á skuld, aö þeir
sníöi rithátt sinti eítir forntung-
unni, heldtir af því, aö hugsanir
Jneirra eru nokkurs viröi og fram-
seittar skilmierkilega og skörulega.
En það eru ekki nærri allir, sem
sjá þetta. Mörgum skólagenignum
manni hættir því miSur til Jnes.s
um of, aö hanga í orömyuduni.
þeir lá'ta.sig litlu ski'fta, hvort
Lugsun er skýrleg eöa skilmerki-
lega og skipukga framsett, hitt
verður 'þsdm fyrst fyrir, að spyrja,
hvort máliö á hennd sé gott, en
það þýðir of't hjá Jieim, hvort þaö
sé ólíkt dönskunui eöa í fornkgu
sni'öi. þet'ta brennur helzt viS hjá
þeiin, sem eru nýlega skroppnir út
úr la'tinuskólanum í Reyk javík.
Og ef hinn saini sérvizkuandi, sem
oíanrituö sag.a sýnir, skyldi ráða
þar enn i kenslu móöurmálsins, og
ef svo skyldii vera, sem vér höfum
heyrt, aö kenslan í að rita þaS sé
aðalkga innifalin í þvi, að láta
lærisvieina Jiýöa dönsku á ískmzku,
þá er þetta ekki tiltökumál. þaö
mætti þá kallast hepni, ef hvier og
einn, sem þaðan keinur, væri ekki
sérvitur einitrjáningur. þeir eru
það ekki allir, sem beturifer, en að
þeir eru til, vita lesendur Lögb., í
seinni tíS, af sorglegri reynslu.
þeim hefir um undanfarin tvö ár
veiriö boöinn fjörlaus samsetningur
í fordildargierfi, lapþunt efroi í til-
geröarkgum búningi. Plnginn Ijefir
treyst sér til aö skera úr því,
hvort komist hafi þar á hærra
stig doöinskapur í hugsun og frá-
sögn ellegar viövaningsleigur af--
káraskapur í meöffcrö móðurrnáls-
ins.
þaö er vitanlega ekki hlutverk
þessa blaös, aö sýna fram á og
reyna aö ráSa bót á andlegum ves
aldóm þeirra, sem eru keyptir til
aö fylla þaS málgiagn. Heims-
kringla hefir leitt þaS hjá sér aS
mestu leyti, með því lika að þeir,
sem áttu þar hlut aö máli, voru
ekki síöur meinlausir en gagns-
lausir. það vit eða náttúra virtist
fylgja þeim, a-S láta ekki meira yf-
ir sér en mannskapurinn' kyföi.
En nú er komiS annaS hljóS í
strokkinn, og nýir siðir meS nýj-
um herrum. þó aS blaSinu hafi
ekki vajxið vit eöa Jnekking \ ið
mannaskiftin, þá hefir því þó auk--
ist sjálfstraust til áneitni. Satna
lopuskaparmótiS helzt þar á öllu,
sem lagt er til opinberra mála,
sami hugsunarlausi kreistiagurinit.
sem reynit er aS Jnenja yfir sem
mest rúm meS gisnu letri, og, setn
reynt er aS dubba upp á meið tiil-
geröarkgum tilburðum til viö-
halnarslits. Ef einhver hefir von-
ast til, aö J»et'ta breyttist við hjúa
skiftiu, þá er sá blektur og má
sjálfum sér um kenna, “því aS eng-
inn spýr mairu en í hann er látiS,
og “úrsus” ekki heldur. Hann hef-
ir ekkert betra til brunns aö bera,
Leldur en þaS, sem hann hefir lært
og af því kemur honum líkkga
ekkiert aS notnm til eySufyllingiar,
niema þaS móSurmáls J>ekkingar-
hrafl, sem hann hefir hlotiS af ó-
trúleiga skornum skamti.
“Ursus” Jnessi virðist vera <vrati-
ari við smámunalega kiðréttiing
skólastila heildur en röksamkga í-
hugun. þó eru Jiessir greinastúfar,
sem eftir hann liggja, fullir af vill-
um, sem eru almennastar hjá
skóladrongjum. Dönsku slettup
finnast fleiri hjá honuin, en búast
mætti viS hjá Jieim, sem vandar.
um við aðra í því efni. KlaufaLega
orða&ar setningar koma víöa fyrir
hjá honum, svo og -ainbögur og
málvillur. Hann virSist skorta
flest, sem þarí til þess aS letö-
rét'ta mál.smeSferö annara : þekks
ing, smekk og skilning. Að eins
eitt hefir hann í fullum mœli,
mannalæti hins fávísa yfir ímynd-
uSum yfirbiurðum í þekkingu fraan
yfir aðra.
Hér er ekki rúm tii aS eltast \ iö’
allar vil'lur í þessari smiáyrciu
“Ursusar”. AS eins fáeinar skulu
taldar til sýnds um stnekk og Jiekk
ingu hans.. “En hVernig í dauðan-
um gietur honum komið til hugar,
að gefa keniniaranum sök á þessu,
nemenidur þeir, sem hunn hefir til-
neifnit, hafa ekki EINU SINNI
gengiö á Wesley skólann”. í þess-
ari klausu eru tvær ambögur. Or-
sakar samtengingin “því” er ó-
hæfileg á Jjessum staö. “Úr þvi”
væri skárra eöa “úr því að”, ef
fara skyldi eiftdr þeim skólareglum,
sem “Ursus” er að reyna að bei'ta,
en kann illa. Eins og setningin er,
er hún klúðursleg og veröur ekki
gerð liöleg, niema meS því aS oröa
hpgsunina á annan veg. Ef ætlast
er til, að oröin “einu sinni” tákivi
hér það, sem 'þau venjulega merkja
“í eitt skifti”, þá ber setningin
vott um vanþekkiu'g og ónæman
smekk “Ursusar”, eitt af mörgu.
En ef oröiu eru höfS til Jness að
herða á neituninni — álíka og
Rieykvíkingar og sumir sunnlend-
ingar brúka oröið “eingáng” —
þá má það skoSast sem dönsku-
sletta á mælikvaröa “Ursusar”,
og alténd sem klaufalega til oröai
tekið.
Oröið “liðlátlega” skilst uú aö
vísu af sainibandinu, þó að íátítt
sé. þa-ö kann að vera brúkaö í
hóp “Ursusar” eSa í þeirri sveft^
þar sem hann er upp alinn. Orð-
skrípi koma stundum upp í bygö-
arlögii'tn og haldast þar, en hitt-
ast sjaldan íyrir utan sveibar-
mörkin. Til dæmis aS taka, þá er
oss sagt,, að Jieir í Flóanum segi
“iþangama” fyrir Jnangað, é&a jafn-
vel stundum “þanganana”, “hing-
ana'’, “'hingan'ana” o. s. frv. Inn-
bormir Flóamenn hneyxlast ekki á
Jjessum orSutn. aörir kalla þau
máltækí ög eru t"reg5r’‘ ~t'ví aö'táSa*
þau upp í ritmál, — vandlætarar
ekki síst. En sérvdzkuLegum ein-
feildniingum er svo variS, að ef þeir
rekast á fátítt orö, J>á taka þeir
þaS fram yfir önnur algengaxi, þó
betri séu, og trana því fram hve-
nær sem þeir geta, einkum ef þaÖ
er tilgerðarlegt. þess konar fá-
kænutn ofretnbingum er þaS fyrir
mestu, aö draga saman tvrfið
orðatildur og halda aö J»eár sýni
með því yfirburSi í smekk og
Jjekkingu á m'óðurmálinu.
þaS væri ef til vill sanngjarnt,.
aö ætlast til, aö þessi höfundur,
sem set'ur sig í dómarasæti meö
svo miklu stórlæti', kvnni a<ð fara
meö smáorðiö “enda”. það orö er
uppáhald viSvaninga, með því
þaö er brúkað af liandaLófi, jafn-
vel áf pennafærum mönnum, til að
tengja saman setningar. Vitanlega
hefir “Ursus” þurft aö flaska á.
þessu. Hann hefir ekki gataö sneitt
hjá aö brúka þaö til aS brúa á
milli þokukendra þankabrota.
Aö lá’ta orS stjórnast af ságn-
oröi annarar setningar, og aö-
skilja þær meö punkti, getur liö-
ist skörulegum rithöfunidum, en í
viiövaningslagmn samsatningi er
þaS óþolandi kækur.
Dönskuleg satningaskipun fvnst
víöa í þessari ritsmíS “Ursusar”,
svo og dönskuskotin orS (“veigra.
sér viö” t. d.). En rúmsins vegna
skal því ósketntileg.a verki slept
hér, að tína þAÐ til.
Fákænska þessa nýja spekings
Lögbergs kemur hvaS bezt fram i.
leiöréttinga viöleitni hans, við
nokkrar seitningar í þessu blaöi.
Orðiö ‘•‘uppgerður” þykist hann.
ekki sktlja, og veit ekki til, að það
sé haft um annað en reipi. “Upfi-
gerðir reikningar” er ókunnugt
Jjessard púrista sál. “Aö gera sér
e—ð uipp”, er alj>ekt orðatiltæki,
og þar af er umrætt lýsingarorð
myndað, rétt í alla staöi, bæöi aö
mynd og hugsun. “Að gera að-
finslur”, er engan vegdnn rangt tit
orða tekiÖ, heldur samikvænit al-
mennri máJvenju í ræöu og riti.
Enginn hneyxlast á orðatiltækinu,.
“aö gera athugasemdir", sem er
alvieg sömu tegúndar, og algiengt i
ritum og tali íslenzkra visinda-
manna. Annaöhvort veit málfræö-
ingsnefnan ekki þetta, ellegar hann
ætlar sér aS brjóta tniá.l og rit-
venju almennings, bœSi lærðra og
leikra á Liak aftur, og sníöa hennit'
stakk eftir sínum eigin sérvizku-
legu forneskju kreddum. Homim
er velkomið aS reyna sig á því,
honum er varla of gott aö triia
þvi, a-S hver og einn muni gerast
knésetnkigur hans í því lettni. Stx