Heimskringla - 09.04.1914, Blaðsíða 4

WINNIPEG, 9. APRÍL, 1914
HEIMSKRINGEA
Heimskringla
Pnblished every [Tharsday by
The Viking Press Ltd.,|(Inc.)
Stjóroarnefnd; % _ „
H. Marino Hannesson, forseti
Hannes Petursson, vara-forseti
J. B. Skaptason, skrifari-féhirðirl
Verð blaðsins f Canada og Bandar
13,00 nm árið (fyrir fram borgað),
Sent til Islands $2.00 (fyrír fram
oorgað).
Allar borganir sendist á skrifstofn
blaðsins. Póst eða Báuka ávfsanir stýl-
iat til The Viking Press Ltd.
RÖGNV. PÉTURSSON £
B d it o r
H. B. SKAPTASON
Manager
Officð'.
729 Sherbrooke Street, Winnipeg
gox 3171. Talsími Oarry 41 10
Hvað er stjórnin að
gjöra.
Nú um þessi síðastliðnu mánaða-
niót hefir hver lagahótin verið borin
upp eftir aðra í Ottawa þinginu.
En sérstaklega eru það tvær laga-
breytingar sem snerta vestur Can-
ada, og mönnum verið áhugamál
að fengu framgang. JÞað er viðvík-
jandi heimilisréttarlögunum og
verndartolli á akuryrkju verkfær-
um.
Á þinginu 1906-7 var heimilisréttar
lögum breytt, þannig að á margan
hátt var fátækum gjört erfiðara
fyrir með að eignast heimilisréttar-
lönd sín en áður var. Var laga-
breyting þessi kend við Hon. Prank
Oliver er þá var innanríkismála
ráðgjafi Liberal stjórnarinnar.
Fram að þessum tíma hafa þessi
Oliver lög verið í gildi, en verða nú
numin burtu með liinu nýja frum-
varpi Dr. Roche er hann lagði fyrir
þingið síðasta marz. Oliver land-
lögin voru þau að hver maður eða
kona er fyrir börnum hefir að sjá,
og komin eru yfir 18 ára aldur, auk
þess allir einhleypir karlinenn
18 ára eða eldri gátu tekið sér heim-
iiisrétt á stjórnarlandi, hét í vestur
Canada. Þær skyldur fylgdu að sá
sem heimilisréttinn tók varð að
ynna a£ hcndi skyldur á landinu,
búa á því í þrjú ár, og rækta minst
30 ekrur á því tímabili, hversu sem
laudið var.—Nú cr það vitanicgt
að viða lætur laudið það ekki til
að það verði ræktaö í akur, er ýmist
of votlend grýtt eða þá skógi vaxið.
En ekki gjörðu lögin hér nokkra
undantekning í þvi etni. JNiikið af
landi hér í Manitoba er alls ekki
fallið til akurræktar, en aftur á
inóti ágætis kvikfjárræktar land.
Er þaö því einbor heiinska að ætla
þeim er land nenia að stunda akur-
yrkjuna og taka ekkert tiilit til hins
sem ef til vill er nú orðinn arðsam-
asta búskapar greiniii, skepnurækt-
arinnar. íín enga hliðsjón virtust
OJiver iögin liaia af því.
Nú er ákvæðum þessuin breytt
þannig, að þar sem Jand virðist
betur fallið til kvikfjárræktar er
sett það skiiyrði, að landnemi
hieypi upp gripa stofni í stað þess
að piægja jörðina ef hún er ekki til
þess faliinn. i>annig fyrsta árið
er ætlast tii hann liu.fi ininst 5
nautgrijii auk annars búpenings,
annað árið 10, og þriðja árið, eða
þá liann sækir um eignar bréfið, 16.
Gjörir þetta bændum miklu hægra
fyrir að stunda það sem landið er
bezt haguð til, en eignast þó landið
engu að síður eftir að ábúðar skyld-
unni er fullnægt.
Annað mikilsvarðandi atriði er
að þcir sein taka sér forkaupsréttar
land (preemption) og sainkvæmt
Oliver iögunum verða að borga
fyrir það $3 fyrir ekruna auk rentu
er nemur 5 prósent eru leystir und-
an rentu lúkningunni, borgi þeir
fyrir landið um leið og ábúðar
skyldunni er fullnægt. JÞótti ekki
réttlátt að láta inerin fátæka er
voru að búa um sig út í óbyggðum
vera að svara út rentu á frjárupp-
hæð er þeir eiginiega ekki skulduðu
JÞví það gat ekki talist skuld með-
an eignarréttur þeirra var enginn
til landsins. JÞvf þótt þeir hefði
viljað horga alia upphæðina fyrir-
frain þá voru þcir samt ekki eig-
endur að landinu fyrr en að þremur
árum liðnum, að þeir voru búnir
að uppfylla ábúðar og vinnu skyld-
una.
Hið þriðja mikilsvarðandi atriði
við þessa nýju landtöku lagabreyt-
ingu er það, að héðanaf fæst ekki
heimilisréttur á löndum, sem liggja
að fossum, eða strengjum, eða
nokkrum þeim vötnum er nota má
fyrir afls framleiðslu. Mikið af
þesskonar landi hefir nú verið gef-
ið á burt, og lent í hendur ríkis-
manna og einokunar íélaga. Hefir
þjóðin beðið mikið eigna tap við
það, en þeir sem landinu hafa náð
ausið þar upp gullinu með báðum
höndum.
Öll breyting þessi er í hag bænd-
um og landslýð og miðar alveg f
rétta átt að helga þeim landið sem
það yrkja.
I>á gjöra lög þessi ráð fyrir að
undanskilja ýmsar skóglendur f
Alberta og Sask. landtökurétti, en
gjöra þær að þjóðar eign. Er það
ekki síður nauðsynlegt. Illa er nú
búið að fara með skóga þcssa lands
og tfmi til komin að farið sé að
vernda frá gjöreyðingu það sem
eftir er.
Þá eru breytingar á aðfluttnings-
tolli á akuryrkju verkfærum, flest-
um góð tíðindi. . Er tollur á inn-
fluttum hey og kornskurðar vélum
færður niður um þriðjung úr 17Í4
ofan í 1214 prósent, tollur tekin al-
veg af öllum girðinga vír og öðrum
smá bænda nauðsynjum, svo sem
stykkjum í allar skurðavélar osfrv.
Er þetta mikil réttarbót altsaman
en þó ekki nema lítið sýnishorn
þess sem stjórnin er að gjöra.
Athugasemdir við fyrir-
lesturCZ
síra Fr. J. Bergmanns.
“Unitaratrúin og guðshugmyndin”
(Niðurlag)
Það þarf ekki annað en þenda á
nöfnin sem notuð eru yfir stefnur-
nar tvær hjá Nýguðfræðinguin.
Þau mótmæla botur en nokkuð
annað staðhæfingunni að nýguð-
fræði sé hið sama og Luthcrskan.
Lutherskuna kalla þcir “gömlu”guð-
fræðina en sína trú “Nýguðfræði”.
Er þetta vel skýrt í fyrirlestri eftir
Th. Klaveness, cr próf. Jón Helga-
son þýðir og birtur er í Isafold, árg.
41: 2, 3, og 4 tölubl. (jan. 7-10-14 1914).
Þar stendur þetta í uppiiafi fyrir-
lcsturins: “Allir finnuin vér vafa-
laust, að mikið djúp er staðfest
inilli “gainallar trúar” og "andlegs
lífs á vorum tíinuin”. Það er “gömul
trú’’ að sjálfur guð iiafi bein afskifti
af hvorutveggja lífi einstaklingsins
og lífi heimsins í iieild sinni, sam-
kvæmt lögum nátturunnar eða
j hann framkvæmir kraftarverk.
| “Andlegt líf á vorum tímum” lítur á
náttui una svo sein lögskorðað skip-
ulag sem ekki geti haggast. Það er
“gömul trú” að maðurinn hafi
byrjað líf sitt á þessari jörð í sak-
leysis ásigkomulagi. SÍarnkværnt
hugstefnu vorra thna er það ekki
neitt vafamál að lff mannkynsins
I hafi verið dýrslegt lff. Það er
gömul trú að maöur sem jafnframt
var guð, iiafi flutt mönnum hjálp-
ræði guðs. "Andlegt líf á vorum
timum” mótmælir þessu... Hvergi
rekst þetta tvent, gamla trúin og
andlegt líf á vorum tímum jafn
óþyrmilega hvað á annað, sem hér”.
Klavcness er einhver lærðasti
prestur norðmanna og höfundur
barnalærdómsins er tekinn liefir
verið upp í íslenzku kirkjunni í
stað Hclga-kversins. Ætti honum
þvf að vera Ijóst uin livað hann er
að tala og vitnisbær í þessu máli
öllu frekar en síra E. J. Bergmann,
sem svo er búinn að gleyma sinni
“barna trú” að hann telur “frið-
þægingar-lærdóminn” auka atriði
í kenningum Lúthers. Nokkuð
hvað þó við annan tón fyrir nokk-
rum árum síðan, þegar hann var að
dæma í “Aldamótum” (1896) stefnu
“Kyrkjublaðsins” og “Verði ljóss.”
Þá scgir hann: “stefnurnar eru tvær
sein koma fram hver f sínu blaði !
Annarsvegar höfum vér eginlega
síra Matthíasar kristindóm—krist-
indóm f fjötrum vantrúaðs tíðar
anda, sláandi sífelt úr og í—fölllcita
trú, sem orðið hefir halt og fengið
liefir sting fyrir hrjóstið—(kyrkjub)
Hinsvegar kristindóm biblíunnar,
trúarjátninganna og kyrkjunnar
(Verði ljós)„ Um prédikana safn
síra Páls Sigurðssonar, sagði hann
að þar væri Unitara trúin að skjóta
upp höfði. Er þó hvergi að sjá að
síra Páll gangi feti framar en Ný-
guðfræðingar gegn fornum kenn-
ingum.
Pleiri tilvitnanir ætlum vér ekki
að setja til sönnunar þcssu atriði,
enda ætti það að nægja þcgar vit-
nað er nú til beggja, próf. J. H.
(þýðing á erindi Klaveness) og síra
F. J. B., og báðir styðja og samsinna
niðurstöðu þá sem vér komumst
að í erindi voru. Bókaskrána ncð-
anmáls hefðum vér kannskc átt að
setja, en vér iátum nægja að vísa í
“British Museum” í Lundúnum og
svo nátturlega "Breiðablik”, eftir
því sem ekki er til á hinum stöðun-
urn. Lengri athugasemd við fyrsta
kafla fyrirlestursins þýðir ekki að
gjöra, því þar er engu hrundið er
vér tókum fram í erindi voru,
en staðhæfingu síra F. ,1. B. nóg-
samlega mótmælt með þessu, að
vér höfum gjört “gífurlega árás” á
nýjaguöfræði. Árás er það ekki að
segja hið sanna, og óvirðing er
þessari skoðun ekki gjörð, með þvf
að líkja henni við skoðanir Unitara
því sú samlíking er frcmur sótt upp
fyrir sig en niður, svo að nýguðfræð-
ingum er virðing að.
Hinir kaflar fyrirlcstursins, átta
að tölu, snerta það mál sem hér er
um að ræða—sem sé hvert nýguð-
fræði sé Luthersk kenning, alls
ekkert. Þó skulu þeir athugaöir
að nokkru því þar er mjög ruglað
máli, svo valdð getur misskilningi,
sein eðlilegt er, ]>ví höfundurinn er
þar algjörlega sjálfmentaður maður,
því litla tilsögn mun hann hafa
hlotið f sögu Unitarakyrkjunnar
hvorugan veturinn sern hann var í
prestaskólanum í Kristaníu ogPhil-
adelpliia. Allir þessir kaflar ganga
út á að sýna og sanna að Unitara-
trúin hafi altaf verið að breytast og
fullkomnast frá því hún verður til
á siðabótartímanum. .Skilst iiöf.
Sein það sé gagnstætt því sem Unit-
ara kyrkjan segi um sjálfa sig, en
þar er ókunnugleika hans um að
kenna. Því það er það sem Unítaru
kyrkjan hefir ávalt fúslega viður-
kent. Hún hefir haldið áfram að
þroskast og fullkomna kenningar
sínar, ávalt brautriðjandi í heimi
trúarskoðananna innan kyrkjunn-
ar. Með því að binda sig engum
föstum trúar ákvæðum hefir henni
ekkert verið til fyrirstöðu að fylgj-
asf með heimspekilegmn og vísinda-
legum rannsóknum samtíðarinnar,
og taka upp þær kcnningar sem
samþýðanlegar voru trúarhugsjón-
um fyigjenda hennar. Og það er
það sem nýguðfræði hefir af henni
iært: Að leysa játningarhaftið,
því þá fyrst var henni gjört mögu-
legt að helga sér sannindi nútíma
vfsinda. Meðan þau bönd eru ekki
leyst liggja menn í læðingi liðinna
ak!a. Og meðan miðaldasetningar
eru notaðar sem mælikvarði sann-
leii-cans, fer trúarlærdómurinn á
mis við sannleiks uppgötvanir síð-
ari tíma.
Annar kafli fyrirlest. á að svara
spurningunni“Hafa eigi Unitar-
ar verið álíka þröngsýnir í trúarefn-
um og aðrir ? Svarar fyrirlesarinn
því játandi og dregur fyrst dæmi af
deilu miili Thonias Bclsham og
Moysey á EngJandi 1819. Segir hann
að Belsham lýsi því yfir fyrir liönd
Unitara að þeir trúi öllu þvf sem
Jesus kendi. Þetta lýsir nú ckki
svo sérlega mikilli þröngsýni, því
enska ríkiskyrkjan bæði þá og enn
mun ganga skör framar og bæta
við þá játningu að hún trúi því
einnig sem hin almennu kyrkju-
þir.g fornkristninnar fyrirskipuðu,
og þar með guðlegu valdi presta og
biskupa og óskeiktilum skilningi
þeina og útskýringu á trúarlær-
dóniunum. Munar ]>ar strax nokk-
m á trúar útsýni beggja. Fram að
þessum tíma voru það lög á Eng-
landi að hver sem neitaði þrenning-
arlærdóminum væri dauða sekur.
Voru lög þessi samin og skipuð af
konungi 1698, samkvæmt beiðni
kennilýðsins cnska, en numin úr
gihii 1813, eu þó var ckk eignarrétt-
ur Unitara og annara vantrúar-
manna viðurkendur fyrr en 1844.
Vai trúarlegu umboðarlyndi Ensku
or]iódoxíunnar ekki lengra komið
en þctta á dögum Belsham, og mun
ólíku þar saman að jafna, trúar víð-
sýni og umborðarlyndi Unitara eða
annara á þeim tíma.
Þá bendir fyrirlesarinn á, í þess-
uui kafla, að Parker og Emerson
hafi lent í missætti við samverka-
menn sína út af kenningum um
gildi kraftaverkanna og altaris sak-
ran entisins. Parker staðhæfði að
kriVtindómurinn væri og yrði sann-
ur án kraftaverkanna,—kraftaverk-
in sönnuðu ekk neitt. Fyrir það
sætti hann mótmælum ýmsra
Unitara prestanna í Boston. Þetta
er að nokkru leiti satt. Parker
kendi það að kraftaverkin sönnuðu
ekki guðlegan uppruna kristindóm-
sins og í sjálfu sér gætu þau ekki
skoðast sannsöguleg. Var þessu að
vísu andmælt, helzt af Dr. Ezra
Styles Gannett, er var þá einn æðsti
fon.iaður Unitara kyrkjunnar f
austur Bandaríkjunum, ]ió var þar
annar prestur er tók alveg f sarna
strenginn með Parker en það var
hinn góðkunni Dr. James Freeman
Clarke. En það var annað mál er
meii' olli sundrungu en þetta at-
riði trúarlærdómsins, er ]>á var að
verða eitt aðal hita og kappsmál
þjóoarinnar. En þaö var um þræl-
ahaldið í Suðurr]kjunum. Parker
skipaði sér þar strax framarlega í
fylkingu að andmæla þrælahaldi.
Út af því hvað ákaft hann sótti
það lögðu sumir fæð á hann. En
þó var sú fæð ekki meiri en það að
hann messaði ávalt fyrir fullu húsi,
og aldrei sagði hann sig úr sam-
bandi við hina Unitarana er ekki
voru á sama niáli og hann. Emer-
son sagði af sér prestsskap. En
rangliermi er það hjá fyrirlesaranum
að söfnuður hans liafi risið önd-
verður á móti honum. Hann taldi
sjálfur ]>að ástæðuna fyrir uppsögn
sinni að sannvizku sinnar vegna
gæti hann ekki farið meðaltaris-
sakramentið, er ])á var um hönd
haft í Unitara kyrkjunum í Banda-
rfkjunum. Nú er við það að athuga
að sakramentið eins og það var um
hönd haft, var sakramentið eftir
kenningu Zwinglis,—minningar at-
höfn, en ekki synda aflausnar at-
höfn, einsog f mörgum orþodoxu
kyrkjunum. En samt sem áður var
komið svo langt að hann treysti
sér ekki að fara með það !
Virðist ])á miklu fremur en hitt
að þessi tvö dæmi af Emerson og
Parker sýni hið gagnstæða við það
sem fyrirlesarin álftur og bendi á
það að Unitarar hafi þá verið æði-
raikið víðsýnni í trúarefnum en aðr-
ir, og auk heldur, en fjöldi mesti cr
nú, er þó standa á svijmðum vega-
mótum f trúarefnum og þeir. Eða
hugsum oss, hvað margir nýguð-
fræðis prestar myndi sleppa kjól og
kalli nú, hcldur en að þurfa að
fara með altarissakraméntið, og það
eftir lutherskum sið ? Það er ekki
að marka oss sem crum “hafurkið
uppá húsþaki sjálfbirgingsskapar-
ins” en vér höfum ckki heyrt neinna
getið. En vér höfum heyrt þeirra
presta getið sem telja sakramentið
og kenninguna sem ]>að byggir á
"aukaatriði” og "heiðinglegt" en
sakrainenta, engu sfður, sig og all-
an söfnuðinn.
Það að méininga munur getur
átt sér stað innan Unitara kyrk;
unnar, sannar ekki að Unitarar séu
“viðlíka þröngsýnir og aðrir”.
Kyrkjan í eðli sínu gjörir ráð fyrir
þeim meininga mun þar sem hún
vill ekki semja sér fastar játningar,
og vegna þess meininga munar hefir
tilhreinsuninn gengið l>ar svona
fljótt og vel, cinsog sagan sýnir.
Þá víkur fyrnrlcs. að deilunni
milli Blandrata, Fransiskus Davídis
á siðabótar tírnannm. Sem við var
að búast voru skoðanir manna
mjög skiftar ]iá, og eru deilur Unit-
anna með þeim vægustu og mann-
úðlegustu eftir því sein þá tíðkaðist
Ekki gekk allt af alveg hljóðalaust
milli Lutlierstrúannanna í \VTitten-
berg um það leyti og raunar víðar.
Unitararnir skiftust í tvo flokka er
nefndir eru “Adorantes” og “Non-
Adorantes” Tilheyrði Blandrata
þeim fyrnefndn en Davidfs þeim síð-
ari. Greindi ])á á um hvort rétt-
mætt væri að veita Kristi tilbeiðslu.
Var Blandrata með þvf og lauk
þeirra viðskiftum svo að Davidfs
var hneptur í varðliald. Deila þessi
ber keim að þeim tfðaranda sem ])á
rfkti en ber þó vott um meiri mann-
úð en fram kom bæði hjá Luther og
Kalvin, og kenningar bæði Bland-
rata og Davidís eru langt á undan
Luthers og Kalvins. Sem eitt dæmi
um hugsunarhátt þeirra tíma má
benda á viðureign Luthers og Cam-
pani. Johann Campanus var skóla-
maður í Wittenberg. Vorið 1530
fær hann guðfræðingunum l)ar rit-
gjörð um þrenningarlærdóminn.
Telur hann Jesú getin af föðurnum
og föðurnum óæðri og neitar að
heilagur andi sé persóna. Fær Lu-
ther því til vegar koniið að kjörfur-
stin í Saxlandi lætur setja Campan-
us í fangelsi. Er hann slapp úr
fangelsinu fór liann til Liege.
Fréttist þaðan að hann hefði verið
lífiátinn. Gladdist Luthcr þá mjög
og sagði það næsta rnaklegt. En
yfir engu var aðgleðjast þvf fréttin
var ósönn. Campanus er einhver
fyrsti Unitarinn á siðbótar tíman-
um.
Þá má lfka nefna viðskifti beirra
Servfitusar og . Kalvins. Servetus
er ein stærsta persóna þessa tíma-
bils. Var hann heimspekingur og
ákveðinn Unitar. Hann lét Kalvin
brenna á báli fyrir vantrú 27 okt.
1553, er hann ekki gat svarað rök-
semdarfærslu Servetusar á annan
hátt. Verk þetta réttlætti Mel-
anhton og kvað kristin yfirvöld
iiafa fulian rétt til að aflífa alla
villitrúar menn. Var ])etta þó eitt
liið versta verk er trúarofstæki
])eirrar tfma framdi. Servetus flúði
undan böðlunv kaþólskunnar frá
Vínarborg og ætlaði að komast til
ítalíu, en sporhundar Kalvins gripu
liann í Genf er hann fór þar um og
voru ]>á ekki gríðin gcfin.
1 ritum Unitara frá þessum tíma
sést livergi að þeir hafi álitið sér-
trúarskoðanir lífláts sök, og verður
því ekki annað sagt en ]>á strax
liafi þcir staðið öðrum frarnar að
víðsýni og umburðarlyndi í trúar-
efnum.
Eftir dauða Luthers 1546 byrja of-
sóknir og ósamlyndi innan Luth-
crska flokksins er enda að nafninu
til 1577 með samkomulags samþykt-
inni “Formula Concordiæ” hinu
síðasta valdboðna játningarriti
kyrkjunnar. Eru það 10 atriði sem
rifist er um, og það af mikilli heift
og ineð ofsóknum á báðar hliðar.
Hið fyrsta er hin svo nefnda Flacian
deila er stóð um það, hvort erfða-
syndin hefði ekki breytt mannlegu
eðli svo spillingin sé orðiðhið eina
mannlega eðli, eða hvort hún hefði
aðeins sýkt manneðlið. Flaclus hélt
því fram, og fylgjendur hans, að
spillingin sé hið rétta mannlega
eðli. Með syndafallinu hafi maður
inn mist guðsmyndina og beri nú
mynd og eðli Satans. Var þráttað
um það í 20 ár. Flacius ofsóktur í
rekin frá einum háskólanum cftir
annan unz hann dó f spítala í
Frankfurt 1575.
Hið annað ágreinings efni var um
frívilja mannsins, hvort inaðurinn
geti sjálfur hjáljiað til helgunar og
sinnar eiginn hctrunar eða ekki.
Pfcffinger háskóla kennari f Leipzig
byrjaði deilu þessa 1550. Áleit hann
að maðurinn hefði frjálsræði að
einhverju leiti ]>ó litið væri, þar sem
liann væri fallinn. Líkti hann
frjálsræði mannsins til afturhvarfs-
ins við smájiening er ljúka ætti með
stórri skuld. Peningurinn nægði
ekki til þess, aðeins á lítiifjörlegan
hátt minkaði skuldina. Svo var
með frjálsræði mannsins. Móti
mæltu Amsdorf, Flacius og fleiri, og
báru Luther fyrir sig. Sögðu þcir
að mannlegt eðli ætti engan frívilja
og frjálsræði til, og gæti ekki annað
en staðið á mót náðarverkum guðs.
Manninum er snúið án vilja hans
og fer guð með hann einsog leir-
kerasmiðurinn með leirinn, eða
myndhöggvarinn með marmarann.
Maðurinn er frá upphafi undirgefin
forlögum og scldur til glötunar.
Deila ]iessi stóð yfir í 17 ár með
miklum hita og ofstæki á báðar
sfður.
Þriðja deilan svonefnda Osiander
deilan er stóð yfir í 17 ár frá 1549 til
1566, og rcis út af kenningunni um
“Réttlætinguna af trúnni.” Hélt
Osiander, er var hálærður guðfræð-
ingur og kennari við háskólann í
Königsberg því fram, að “Réttlæt-
ingin” væri ekki eingöngu dómsorð
er með rökum sýknaði mann allra
saka, heldur væri hún skapandi og
umbreytandi afl er hreinsaði synd-
arann af sekt og fordæmingu með
þvf að inn í eðli hans væri þrýst
liinu guðdómlega eðli Krists. Osi-
ander naut verndar Albrcehts her-
toga í Prússlandi. Hann var of-
sóktur af öllum helztu Luthersku
guðfræðingunum og þar á meðal
Melanchton. Svo varð deilan hörð
að kennararnir í Königsberg gengu
vojniaðir í yfirhcyrslu sali háskól-
aus. Var því skjóttlega yfirlýst að
djöffullinn hefði skrifað rit Osiand-
ers og trúði alinenningur því lengi.
Við deilu þessa risu upp aðrar tvær
um svipað efni. Er sú fyrri kend við
Stanearus, kennara f Königsberg.
Sagði hann að Kristur hefði verið
frelsari vor með sínu mannlega eðli
eingöngu, því þar sem hann hefði
líka verið guð, hefði liann ekki
getað vcrið inilligangari milli gtiðs
og guðs. Kallaði Stancarus and-
stæðinga sína heimkinga og fá-
fræðinga. Byrjaði snemma sú
nafnagift. —v
Hin deilan var um hlýðni ogund-
irgefni Krists. Hófst sú deila 1563,
og stóð yfir í 7 ár. Prestur, cr Karg
hét í öttingen hélt því fram, að
endurlausiiarverk Krists væri fólg-
ið í undirgefninni og hlýðninni,—
en ekki í verkum hans. Karg var
látinn taka þessa kenningu aftur.
Einn frarnsöguniaiina í þessari
Osiander-deilu inisti lifið. Var það
tengdasonur Osianders, Jóliann
Fune.k. Var liann leiddur á högg-
stokkinn sem villutrúarmaður 1566,
og hálshöggvinn fyrir skoðanirsín-
ar um ‘Réttlætinguna af trúnni’.
Fjórða stórdeilan er kölluð.’Maj-
orista’ deilan, og stóð yfir í 15 ár,
frá 1552—77. Gcorg Major, kennari í
Wittenberg frá 1539—74, lærisveinn
Melanchtons.hélt því fram, að mönn-
uin til sáluhjálpar séu góðverkin
nauðsynleg, trúnni jafnframt. —
Þetta var hin argasta vilia og
gekk á móti kcnningu Luthersum
réttlætirigu af trú, án verka .lög-
málsins, — var skoðun þessari því
hnrðlega mótmælt. Amsdorf (1483—
1568) fordæmdi skoðun þessa, sem
þá “örgustu og skaðlegustu trú-
villu”. Flacius sagði, að kenning
J'cssi væri jiápiska og guðleysi, því
hún tæki burtu huggun siyndar-
anna á dánarbeðnum og gálgan-
urn, og bað til guðs, að Kristur
vildi sundurinerja þann höggorm.
Fimta deilan stóð um “Lögmálið”
og entist í 33 ár, frá 1527—60. Jóhann
Agricola hélt fram hlýðni við lög-
málið sem nauðsynlcgum sáluhjálp-
ar skilyrðum. Var því harðlega
mótmælt af Luther sjálfuin, og 1537
liarðnaði deilan svo að þeir fóru í
máisókn. Varð Agricola undir,
hrakinn burt frá Wittenberg og
látin afturkalla orð sín 6. des. 1540.
Sjötta stórdeilan cr deilan mikla
um Altaris sakramontið, frá 1549-74.
Á síðari árum sínuxn, eftir dauða
Luthers hallaðist Melancliton yfir
tii Calvins f kenningu sinni um sak-
ramentið. Var því í fyrstu lítill
gaumur gefin ]>angað til Johann
Westphal, prestur í Hainborg rcis
ujip með árásar ritgjörð á Melanch-
ton 1552. Við það ætti hann því, aö
hann kom því til leiðar, að Johann
A. Lasco, pólskur aðalsmaður og
guðfræðngur ásamt 175 protestönt-
um er flúið höfðu um hávetur frá
Lundunum undan ofsókn Maríu
drottningar fékk hvergi griðland í
Danmörku, Rostock, Lýbíki eða
Hamborg, vegna þcss að hópur þoss i
hafði ólutherska skoðun á sakra-
mentinu. Reiddist Calvin þessari
meðferð, þó ekki hefði hann sýnt
sig að miklu frjálslyndi og skrifaði
á móti Westphal. Vildi hann láta
Melanchton taka til máls líka, en.
hann leiddi hjá sér deiluna um
“brauð tilbeiðsluna” er hann svo-
ncfndi. Notuðu óvinir hans þessa
þögn honum til ámælis og réðust á
hann og flokk hans. Varð deila
þessi hin grimmasta og tók yfir alt
þýzkaland. Var aðallega deilt um
nærveru Krists líkama og blóðs í
sakramentinu, er Lutherski hópur-
inn hélt svo stranglega fram. Um
tíma máttu fylgjendur Melanchtons
betur f Wittenberg. Er kjörfurst-
ínn Águstus fékk fullan skilning
á afstööu þeirra lét hann brjóta þá
niður með valdi 1574. Fjórir kenn-
ara við háskólann voru reknir í
útlegð. Peucer tengdasonur Melan-
ehtons settur í fangelsi, en hörn
hans og kona rckin á vergang.
Þakkarhátíð var haldin í öllum
kyrkjum Saxlands út af þessumt
mikia sigri “hins hreina Luther-
dóms,” og minnispeningur slegin er
á var mótuð mynd af kjörfurstan-
um ineð svcrð í liendi og metaskáf
f hinni. f annari skálini voru 4
háskólakcnnararnir mcð djöflinum
og skynseminni, en í hinni var Jesú-
barnið og vóg sú skálin langt niður.
Árið 1601 var Nicholas Crell kansl-
ari hálshöggvin eftir 10 ára vist f
fangelsi, vegna skoðanna sinna um
sakrainentið. í Frankfurt við Oder
varð presti nokkrum er Musculus
hét það á að missa niður nokkra
dropa úr kaleiknum, við útdeilingu
Var honum stefnt fyrir kyrkjuráðið
í Brandenborg og til að missa 3
fingur, kvað dóinurinn svo á “a»
blóði þcss skyldi útliclt er ckk
þyrmdi blóði Krists.”
Sjöndu deilan var um hversu skil-
ja ætti sainbandið milli hins guð-
lega og mannlega eðlis Jesú og
alstaðar nálægð hans. Aðeins guð
gat verið alstaðar nálægur; en þeii
strang Lutherskustu héldu fram
að hið inannlega cðli Jesú gæti fiaft
líka, og var ]>að tilefni til langrar
og grimmrar deilu.
Áttunda deilan var nm niðurstíg-
ninguna. Byrjaði deilu þá Johann
Opinus* f Hamborg 1544. Flélt hann
því fram að Kristur hafði niður-
stígið til þess að taka þar út kvalir
hinna fordæmdu, }>ví án þess hefði
Fians friðþæging ekki verið fullkoni'
inn. Á þessari skoðun hafði Luth-
er verið um eitt skeið (1524). Móti.
þessu inælti Matsberger iirestur f
Agsborg, en hrepti fangelsi fyrir í
Pfjú ár. Skarst Mclanchton þá ‘T
leikinn og fékk yfirvöldin til aft
banna deilur um þetta efni.
Níunda deilan var um kyrkjusiði.
Áleit Luther að margir fagrir siðii
ka])ólskunnar ma:tti gjarna vera uirt
iiönd liafðir, þvf þeir snertu ekki
kenninguna. Um þetta varð þ6
megn deila er stóð yfir í 7 ár frá 1548
til 1555.
Tíunda deiian var um forlaga
kenninguna. Að nafninu til batt
samkomulags samþyktin 1577 enda
á ])essar deilur. En þó varð sam-
þykt þessi ekki alstaðar viðurkencí
og mörgum fanst hún óviðunendi
þröng.
Ættu þessi dæini cr aðeins eru
tekin frá hlið Luthersku kyrkjunn
ar, að nægja til þcss að sýna aft
fyrirlesarinn fer með rangt mál, þar
sem hann telur aðra hafa staðift
jafn framarlega í trúar víðsýni Uni-
törum á siðabótar tímanum. Unitar-
ar eiga enga slíka ofsóknar og þröng
sýnis sögu sem þessa, og mætti þó
tilfæra margt sem hér er ekki vikift
á og átti sér stað innan allra orþo-
doxu kyrknanna á þeim tíma sem
er hálfu ljótara en þetta.
Þriðja grein fyrirlcstursins ræðii'
um hvort trúarskoðanir Unitara
hafi ekki breyzt á líkan hátt og
annara, og játar fyrirlesarinn því.
Það segir sig sjálft að skoðanir Un-
itara hafi breyzt, þvf einsog vér liöf-
um nú marg tckið fram er það eðl;
Unitara kýrkjunnar að taka á móti
nýjum sannindum og skýra og end-
urskoða kennngar sínar í ljósi
Jieirra sanninda. Og þekkingunni
liefir æði mikið farið fram sfðan á
siðabótar öldinni. En á sama hátt
og annara hafa þær ekki breyzt,
vegna þess að hin Unitariska kyrkja
leggur ekki af stað með sömu kenn-
ingar og hinar mótinælenda kyrk-
jurnar. Þannig segir Dr. Philip
Scliaff (“Creeds of Christendom”
vol. I. j). 930) að frá upphafi hafi
Unitara kyrkjan hafnað 4 höfuð-
kenningum almennu kyrkjuþing-
anna sem orþódox kyrkjan hélt fast
við: nefnilega, þrenningarlærdómin-
um; holtekju og eilífleika Jesu;
erfða synd og sekt; bióðfórnar frið-
þæging. Þessar kenningar hafa
breyzt í liinuin kyrkjunum nú á
síðari tímum, og hjá nýguðfræðinni
sem næst alveg horfið. Aftur hafa
aðrar kenningar scm leiddar eru af
þessum lítið sern ekkert breyzt, og
gjörir það því kcnninga kerfið hjá-
leitt og stefnuna liikandi og ógreini-
loga. En þær kenningar hafa aftur
breyzt hjá Unltörum cftir bví sem
kröfur tímans hafa heimtað. Þana
ig breyttust skoðanir þeirra á rit-
vissu og sögugildi ritningarinnar.