Heimskringla - 25.03.1925, Blaðsíða 2

2. BLAÐSIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 25. MARZ 1925.
Framsókn íslenzkra
bænda á síðari árum
FyrlrleMtur fluttur af
ANDRÉSI J. STRAUMLAND
1 Wlnnipef? 10. .naarx 1025.
Háttvirtu áheyrendur, kæru landar !
Það er í fyrsta sinni síðan ég
kvaddi strandir föðurlandsins, að ég
sé svo marga Islendinga samankomna
í einum hóp. Og þegar ég hugsa
um það, að það er mín vegna, sem
þið eruð hingað komin, þá fyllist ég
þakklæti. Mér finst, sem gamla Is-
land komi með utbreiddan faðminn
á móti mér. Eg er nýkominn heiman
af Islahdi, og er enn með sviðann í
sál minni eftir viðskilnaðinn við land
og þjóð. Eg held að enginn maður,
— sem annars hugsar ofurlitið meira
en um munn og maga — fái rifið sig
úr þeim jarðvegi, sem hann er vax.
inn upp úr, án þess að kenna sárs.
auka. En þess dýrmætara er það, að
kenna svip heimlandsins í fjarlægri
heimsálfií -og sjá bróður. og systur-
hendur réftar á móti sér.
Þegar ég fór að hugsa um það,
hvað ég ætti að gera að umræðuefni
mínu hér í kvöld, þá varð framsókn
íslenzkra sveitabænda fyrir valinu.
Eg er sveitabarn, elska sveitalífið og
gleðst yfir hverri framfaraöldu er þar
rls. Eg veit líka að' mörg ykkar
eruð úr sveit heima, og ég vona að
ennþá beri hugur ykkar og hjarta míft
sins heimalands svo, að ykkur sé gleði
efni að heyra það, að islenzkir bænd-
ur “fljóta ekki sofandi að feigðar-
ósi.”
Breytiþróun viðskiftalifsins.
Þegar talað er um framsókn is-
lenzkra bænda, þá verður það ekki
gert án þess að minnast á viðskifta.
lif þjóðarinnar, hvernig það hefur
breyzt og batnað.
Við vitum að likamleg og enda
andleg afkoma og vellíðan hverrar
þjóðar, er mikið komin undir því,
hvernig viðskiftalífi hennar er hátt-
að. Á Islandi hefur þetta sýnt sig
glögglega. Aldrei hefur verið dimm.
ara yfir Islandi en þegar útlend ein-
okunarverzlun var þar einvöld, og
kúgaði bændur svo, að þeir máttu
teljast þrælar erlendra ránsmanna og
þjófa. Þegar þau ókjör skeðu að
menn voru dæmdir til hýðingar, bú-
slóðamissis og Brimarhólms-þrælkun-
ar fyrir það eitt að verzla á öðrum
stað en þeim var skipað. En það er
eins og örlagavöldin sendi þjóðun.
um altaf einhvern frelsara er þeim
mest á ríður. Þau sendu Islending-
um Skúla fógeta, er kom á kné hinu
illræmda hörmangarafélagi og siðar
Jón Sigurðsson, er fékk verzlunina
gefna algerlega frjálsa árið 1854.
Þetta var stórt framfarastig. En
kaupmennirnir voru þó enn útlendir.
Af þessu leiddi auðvitað, að mestur
verzlunararðurinn hvarf út úr land-
inu. M'eð vaxandi menningu og
framsókn þjóðarinnar óx tala inn.
lendrai kaupmanna en erlendum verzl.
unum fækkaði. Þetta var einnig á-
gætt framfaraspor, en það leið þó
ekki á löngu, áður en ýmsir forystu-
menn þjóðarinnar fóru að sjá, að
meiri umbætur mætti gera á þessu
sviði. Það var reyndar mörgum
sinnum betra að verzlunin væri í
höndum innlendra kaupmanna en út-
lendra, en verzlunariðnaðurinn rann
þó enn í vasa tiltölulega fárra
tnanna, milliliða, en ekki til sjálfra
framleiðendanna. Menn fóru því að
hugsa um að gera verzlunina inn.
lenda t eiginlegustu merkingu, og þá
er það, að kaupfélögin, eða sam.
vinnufélögin, eins og þau eru líka
kölluð heima, fara að risa upp. Þann.
ig má rekja þroskasögu verzlunarinn.
ar á Islandi.
Vagga samvinnuhreyfingarinnar.
Af því, að stefna sú í verzlunar.
málum, sem kaupfélögin eru sprottin
af og kölluð er samvinnustefna, er
svo þétt ofin saman við framsókn
íslenzkra bænda, eða jafnvel móðir
hennar, verður ekki hjá því komist,
að minnast nokkuð á upphaf og sögu
þessarar merku hreyfingar.
Vagga þessarar hreyfingar var á
Skotlandi. Það voru skozkir verka.
menn sem fyrstir bundust samtök-
um til að verja rétt sinn gegn kúgun
verksmiðjueigenda og kaupmanna.
Englendingur nokkur, &em ritað
hefur sögu samvinnufélaganna á
Englandi, segir þannig frá upptök.
unum.
“Það var síðla á árinu 1843 einn
þokurikan og sólskinslausan nóvem.
berdag, að nokkrir fátækir vefarar í
bænum Rockdale áttu fund með sér.
Þeir voru mjög atvinnuljitlir \og í
bjargarskort heima fyrir, og voru því
nær fullir örvæntingar yfir högum
sínum. Aðal fundarmálið var það,
að ihuga hvað þeir gætu gert til að
bæta stöðu sína, sem verksmiðjustarfs
menn. Verksmiðjueigendur höfðu
stofnfé og kaupmennirnir vöruforða.
H'vernig áttu þá þessir fátæku vef-
arar að bjarga sér, er yfir engu höfðu
að ráða ? Áttu þeir að leita fátækra.
styrks? Þá var sjálfstæðið þrotið.
Áttu þeir að flýja land? Það var
litlu betra en að vera fluttur burtu
fyrir þann glæp, að vera fæddur fá-
tækur. Hvað áttu þeir að gera ? Þeir
ásettu sér að byrja baráttu lífsins
alveg fyrir eigin reikning; þeir vildu
að svo miklu leyti, sem nokkur
minsti kostur var til, gera kaupmenn
verksmiðjueigendur og stóreignamenn
óþarfa í þjóðfélaginu. Án þess að
hafa nokkra reynsluþekkingu eða
peninga ætluðu þeir að gerast sínir
eigin kaupmenn og iðnaðarvörufarm.
leiðendur. Þeir sendu út áskriftarlista
meðal stéttarbræðra sinna og ein
tylft af þessum fátæklingum skuld-
batt sig til þess að leggja fram á
hverri viku tvo “pence” í félagssjóð-
og vissu þó sumir þeirra naumast
hvernig þeir gætu staðið við þetta lof-
orð. Þegar þessir kaupfélagar voru
búnir að greiða vikugjöld sín 52 sinn.
um, áttu þeir nóg í félagssjóði til þess
að geta keypt: cinn In’citisckk!
Nú á þetta sama félag meðal ann.
ars gufumylnu, sem félagseign.
Einn góðan veðurdag auglýstu síð-
an þessir vefarar í Rockdale eftir.
farandi stefnuskrá — og hefur henni,
án efa, verið tekið með háði og hlátri
út í frá, ekki síst af hálfu verzlunar-
stéttarinnar:
“Það er tilgangur félagsins, að gera
undirbúning og ráðstafanir til þess
að efla fjárhag félagsmanna og gera
heimWisílíf þeirra þægilegt, og 'að-
stöðu í mannfélaginu, með því móti,
að þeir, með innborgunum leggi
fram eitt pund “sterling” svo á þann
hátt fáist nægilegt stofnfé til þess-
ara fyrirtækja:
Stofnun vöruforða, með útsölu á
matvælum, fatnaði, skófatnaði og fl.
Byggin|ga-kaupa eða endurbóta á
nokkrum húsum til ibúðar fyrir þá
félagsmenn er í samvinnui vilja leggja
fram krafta sína til þess að fá betri
húsakynni og aðstöðu í félagslífinu.
Byrjunar á tilbúningi á þeim vöru.
tegundum, sem félagið tiltekur, svo
þeir félagsmenn geti fengið þar at-
vinnu, sem atvinnulausir eru, eða eru
í nauðum staddir, sökum þess að laun
þeirra eru smámsaman lækkuð.
Ennfremur vill félagið til frekari
tryggingar og hagsbóta fyrir félags.
menn, kaupa eða leigja eina eða fleiri
lanldbúnaðai jarðir, sem yrktar séu
fyrir félagið af þeim meðlimum, sem
eru á lausum kili, eða hafa ónóga
atvinnu”.
Þannig segist enska rithöfundin.
nm frá stofnun þessa litla kaupfé-
lagt, sem átti eftir að hafa svo við-
tæk og djúptæk áhrif á viðskiftalíf-
ið.
Það virðist líkjast meir ýkjafullri
skáldsögu en veruleik, að 12 blá-
snauðir vefarar skyldu ætla sér að
leggja út í baráttu við slíkt ofurefli,
er hér sýndist við að etja. En veru.
leikur er það nú samt; þeir lögðu út
í baráttuna, og það sem meira er,
þeir sigruðu. Saga Rockdale.vef-
aranna sýnir það vel, hve sameinað-
ir hugir, einbeittur vílji og örugg
trú á sigur góðs málefnis fær til veg-
ar komið.
1 byrjun var þetta fyrirtæki þeirra
ekki umfangsmikið, en það óx jafnt
og þétt fyrir sameinuð átök þeirra
manna er vissu hvað þeir vildu. Þeir
vfirgefa gömlu viðskiftaregluna,' að
úthluta ágóða eftir fjármagnsfram-
lagi, en skiftu ágóðanum í hlutfalli
við samvinnuframlagið, eða með
öðrum orðum: í hlutfalli við vöru.
kaup hvers eins í félaginu. Árið
1845 voru 74 félagar í þessu fyrsta
skozka samvinnufélagi, en 1895 er fé.
lagatala orðin 12,584.
Frá Rockdale fór samvinnuhreyf-
ingin sigurför um alt Stóra.Bretland
og vantaði þó síst að steinar væru
lagðir í götu hennar, það kom fyrir
ekki, framrásin varð ekki stöðvuð.
Fyrst ráku kaupfélögin einungis
smásölu en ekki leið á löngu áður en
þau fóru að hugsa um að taka einn-
ig stórsöluna i sínar hendur og mynd-
uðu sambandskaupfélög í því skyni.
Eftir það uxu kaupfélögin enn örar
og breiddu út frá sér hverskonar vel-
megun manna á meðal.
1 Danmörku.
Frá Englandi breiddist samvinnu.
hreyfingin út til annara landa
Evrópu. Alstaðar snerust kaupmenn
öndverðir gegn henni eins og við var
að búast, en þegar að almenningur
hefir verið búinn að átta sig á mál-
inu, þá hefur hún fljótt náð fót-
festu, og alstaðar þar sem leið hennar
hefir legið hefir hún flutt með sér
aukið sjálfstæði, bæði í efnalegum og
andlegum skilningi.
I Danmörku eiga samvinnufél. all-
merkilega sögu. Það var presur H.
C. Sonne að nafni, sem fyrstur stofn.
aði kaupfélag í Danmörku eftir enskri
fyrirmynd. Það var árið 1866 í bæn-
um Thisted á Jótlandi. Það voru fá.
tækir verkamenn er Sonne prestur
starfaði fyrir. Fyrst er sagt, að vel
hafi verið talað um þetta fyrir-
tæki, það þótti bæði fallega og mann.
úðlega gert að hjálpa þannig fátækl-
ingunum. En Adam var ekki lengi
í paradís og presturinn var ekki lengi
blessaður af efnaðra fólkinu fyrir
starf sitt. Þegar kaupmenn og þeirra
fylgjendur fóru að skilja hvað hér
var á ferðinni, þá snerist vindurinn.
Presti voru valin hin verstu nöfn,
og baráttan byrjaði gegn þessari
hreyfingu sem verzlunarstéttinni stóð
svo mikill stuggur af. En Sonne
prestur reyndist hugsjón sinni trúr,
og félagið stækkaði dag frá degi.
Að 5 árum liðnum voru kaupfé-
lögin í Danmörku orðin 60. Árið.
1884 var myndað samband milli kaup.
félaga á Sjálandi og árið 1887 ann.
að á Jútlandi. En árið 1896 renna
þessi svö samvinnusambönd í eitt und-
ir stjórn þess manns er Severin Jörg.
ensen heitir. Eftir það fara sam.
vinnufélögin í Danmörku að taka
risa framförum. Meginhluti dönsku
þjóðarinnar er nú í samvinnufélögum,
enda hafa þeir blómlegan landbúna§
og ágætis alþýðumentun; en það
tvent þykir hafai verið ,förunau(tar
samvinnuhreyfingarinnar.
Jón Sigurðsson og kauþfélögin.
Eins og gefur að skilja, var þess
ekki langtf að bíða, að alda þessi bær-
ist um haf til Islands. Það var Jón
Sigurðsson forseti, sem þar eins og
á svo mörgum fleiri svið-
um, gekk á undan og
benti landsmönnum á nytsemi þessara
félaga. Hans skarpsýna auga sá fljótt
að hér var á ferðinni hreyfing, sem
verða mundi sterk lyftistöng undir
framsókn og menningu bænda. í“Nýj
um félagsritum” árið 1872 segir hann
m. a., \ grein um verzlun og verzlun-
arfélög:
I “Menn geta sagt, að þessi félög* séu
til þéss að eyðileggja alla kaupmenn,
alla fasta.verzlun í landinu, alla
kaupstaði, og undir eins og félögin
dragi verzlunina undir sig, þá leiði
þau til þess að gera alla bændur að
kaupmönnum, eða með öðrum orð-
um: að gera alla verzlun landsins að
vitleysu, því engin bóndi geti verið
kaupmaður jafnframt, eftir því sem
nú hagar til, nema til að skemma
hvorutveggja, bæði fyrir sér og
landinu ..........
Bændur geta haldið áfram að vera
bændur, þótt þeir séu í verzlunarfé-
lögum og það jafnvel betri bændur en
áður, þegar þeir geta haft not af fé-
lögunum ekki einungis til þess að út-
vega sér betri og hagkvæmari nauð.
synjaáhöld en fyr, heldur og til að
útvega sér meiri ágóða af atvinnu
sinni ........'.
En þá er ekki þar með búið, held.
ur er það einnig félögunum að
þakka, að verzlun verður öll fjörugri
og hagkvæmari, samgöngur tíðari,
vörur meiri og betri, og — það sem
mest er um vert — kunnátta lands.
manna meiri í verzlunarefnum og j
öllu því er snertir efnahag þeirra og
atvinnu, en þar undir er öll þeirra
framför í veraldlegum efnum, og vér
getum bætt við, enda í andlegum efn.
um, því sá sem ekki hefur nein úr-
ræði fyrir vanefna sakir að leita sér
neinnar menningar, hann getur ekki
átt von á mikilli mentum Þess vegna
er það mikil skammsýni og ein-
trjáningsskapur, að líta allajafna
einungis á “prísana”, sem manni eru
boðnir af öðrum, en gæta ekkert að
hinu, hve munur er á, að hafa ekk-
ert vald á neinum “prísum” sjálfur,
hvorki í hönd né úr, og hafa ekki
neina hugmynd um hvernig “prísarn.
ir” ættu að vera, er þeir væru rétt-
ir, ellegar á hinu, að hafa alla
“prísa” í hendi sér, bæði að og ffá,
og vita þar að auki hverjir réttir og
sannir “prísar” eru, því þetta geta fé-
lagsmenn vitað og eiga að vita, þeg-
ar þeir hafa verzlun sína saman og
hyggja að ráði «ínu og félags síns
eins og skynsamir og greindir ménn”.
Seinna í þessari sömu grein segir
hann:
“Vér verðum enn að fara nokkr.
um orðum um þann ótta, sem sumir
þykjast hafa, að ef verzlunarfélögin
yrði drotnandi, þá mundi þau einoka
verzlunina miklu ver en nokkur kaup-
maður nú, þvi oft heyra menn það
á Islandi, að enginn sé verri blóð-
suga á löndum sínum, en íslending-
ar þeir, sem gefi sig við verzlun. Vér
skulum nú ekkert orðlengja um
þann vitnisburð — en vér getum ein-
ungis sagt, að hvort sem nokkuð
væri hæft i honum eða ekki, þá get.
ur hann ekki með neinu móti náð-
til félaganna. Þetta er að oss virð-
ist í augum uppi, því þegar ætti að
gera ráð fyrir þesskonar einokun, þá
yrðu félögin að vera sundruð og eyði
iögð og verzlun þeirra að vera kom-
in í höndur>einstakra manna. Þegar
félögin væru í fullu fjöri og nálega
hver maður í héraðinu ætti þátt í
þeim, meiri eða minni, þá gætu slík
félög aldrei orðið einokunarfélög,
vegna þess beinlínis, að þau gætu
engan einokað nema sjálf sig..... ”.
Loks hvetur Jón Sigurðsson landi
sina kröftuglega að tefja ekki við að
ganga í verzlunarfélög en biður þá
vera vandir að forstöðumönnum. “I
verzlunarfélögunum og góðri stjórn
þeirra, er fenginn einn bezti og viss.
asti vegur til sjálfsforræðis”, segir
hann að lokum.
Upphaf samvinnufélaga á Islandi.
Það voru þingeyskir bændur er
fyrstir riðu á vaðið og gerðust braut-
ryðjendur samvinnuhreyfingarinnar á
Islandi. Þeir stofnuðu fyrsta ís-
lenzka kaupfélagið árið .1882. Aðal.
forgöngumaður þess var Jakob
Hálfdánarson bóndi á Grímsstöðum
við Mývatn, og naut hann aðstoðar
margra ágætismanna þar í sýslu, t. d.
Jóns Sigurðssonar alþm. á Gaut-
löndum, sem var fyrsti formaður fé-
lagsins, síra Benidikts Kristjánsson.
ar í Múla, síra Benid. á Grenjaðar.
stað, Benid. Jónssonar á Auðnum o.
fl. Þeir skildu það vel bændurnir
í Þingeyjarsýslu, hver bölvun verzl.
unar fjötranir höfðu verið landi og
þjóð. Þeir skildu baráttu Skúla fó-
geta og Jóns Sigurðssonar í þarfir
viðskiftalifs þjóðarinnar, og þeir
skildu það líka að þótt þessir tveir
menn hefðu unnið þjóðinni ómetan-
legt gagn á verzlunarsviöinu, þá var
þó takmarkinu ekki náð enn. Ágóð-
inn af verzluninni rann^ mestur í vasa
einstakra manna, ýmist útlendra eða
innlendra milliliða, en ekki í vasa
framleiðenda sjálfra. Þeir höfðu svo
opin augun, að þeir sáu að slíkt fyr.
irkomulag var stórgallað. Bændurnir
framleiddu vörur sínar sjálfir, og
þeir áttu því samkvæmt öllu réttFæt-
islögmáli að njóta ávaxta verka sinna.
Til þeirra átti ágóðinn að renna, en
ekki til Péturs eða Páls, sem um það
eitt hugsuðu að hafa almenning að
féþúfu.
Um þær mundir sem “Kaupfélag
Þingeyinga” var stofnað, var á Húsa.
vík dönsk verzlun, er mikið vald hafði
enda var forstöðumaður hennar
gæddur mörgum þeim kostum, sem
foringja eru nauðsynlegir. Hann var
vel viti borinn, fylginn sér og kapp.
samur. Það leið ekki á löngu áður
en harðsnúin barátta hófst á milli
þessarar dönsku verzlunar og sam.
vinnu bænda. Aðstaðan var ólík,
öðrumegin vellrík verzlun, sem stóð
á gömlum merg, sem soginn hafði
verið úr bændum. Hinumegin þetta
nýfædda félag, sem enga sjóði átti
og engin lán gat fengið, því bankar
voru þá engir á Islandi. Það lætur
því nærri að fyrst framan af hafi
litlar vörubirgðir verið hjá félaginu.
Veturinn 1886—7 var örlagaríkur
fyrir “Kaupfél. Þingeyinga”. Strax
um haustið kom það í ljós, að aðeins
fáir meðlimir þess mundu eiga vöru-
forða til vors, en á þeim tímum gengu
engin skip norður fyrir Island að
vetrarlagi. Á Húsavík var hvergi
Höfuðverldr, bakverkir, þvag-
steppa, þvaglát og önnur hættuleg
merki um nýrnasjúkdóma, munu
brátt hverfa ef GIN PILLS er neytt
reglulega. Þær kosta 50cents í öll-
um lyfjabúðum og lyfsöluverzltm-
um.
National Drug & Chemical Company
of Canada, Llmited.
Toronto — — — Canada.
78.
matvöru að fá nema hjá dönsku verzl-
aninni, en forstjóri hennar hafði lát-
ið það boð út ganga, að við kaupfé-
lagsmenn vildi hann engin mök eiga.
Þangað var því ekki að leita, hann lét
ekki eitt lóð af hendi, nema með þvi
móti að menn sneru baki við öllum
kaupfélagsskap og verzluðu algeriega
við hann. Sínum eigin verzlunar.
mönnum skamtaði hann svo úr* hnefa,
að þeim var ómögulegt að hjálpa þótt
þeir 'hefðu viljað, enda er sagt að
fésektir hafi legið við, ef brugðið var
út af boði hans, svo var vald hans
mikið. Nú átti að sýna bændum í tvo
heimana. Nú átti það að koma i ljós,
hvort þeir gætu komist af án kaup-
mannanna eða ekki.
Nú fór málið að vandast hjá sam-
vinnubændum. Langt var til vors og
hungrið ógnaði. Hinsvegar voru
bændur einráðnir í að yfirgefa ekki
hugsjón sína og hverfa i faðm út-
lendu verzlunarinnar/ fyr en i fulla
hnefana, því þar höfðu þeir “unað
-i armlögum verst, á æfinni, nætur og
daga”. Og gifta samvinnumanna
varð útlenda valdinu drýgri. Fátækur
bóndi, sem þekti vel klafa dönsku
verzlunarinnar, stakk upp á því, að
reynt væri að fá vetrarskip til Húsa.
víkur. Að þessu ráði var horfið, um.
boðsmanni félagsins í Englandi skrif
að, og hann beðinn að senda skip með
vörur. Bréfið fór og bændur biðu
og biðu í óvissu um árangurinn —
því síminn var þá ekki kominn til Is.
lands. — Altaf krepti meira og meira
að kaupfélagsmönnum, en heldur en
að selja sjálfstæði sitt, sultu þeir. Ojg
loks kom björgin. Umboðsm. hafði
brugðið fljótt við, fermdi skip með
vörum og fékk fyrir skipstjóra sjó.
garp mikinn, sem alvanur var íslands.
ferðum. Sá maður var Otto Wathnc.
feem margir Islendingar munu kann.
ast við. Hann settist seinna að á
Seyðisfirðt og iþótti hinn merkasti
maður. Wathne kom skipi sínu með
heilu og höldnu í höfn á Húsavík, og
eftir það þótti ekki ófært norður fyr.
ir ísland, þó að vetrarlagi væri.
Hinir hugsjónaríku bændur gengu
með sigri úr þessari þraut, en bar.
áttan við dönsku verzlunina var þó
ekki úti enn. Þegar þessi kúgunartil-
raun mistókst, var reynt að þrengja
kosti félagsins1 með háu sveitarútsvari
því hreppsnefndin var því andstæð
fyrir áhrif frá foringja útlendu verzl.
unarstefnunnar. En bændur voru nú
ákveðnir í að láta ekki kúga sig og
hófu mál á móti hreppsnefndinni er
þeir unnu að lokum.
Eftir þetta fer mótstaðan að minka,
dönsku verzluninni hnignar, en kaup-
félagið stækkar og hróður þess flýg-
ur um landið þvert og endilangt.
Kaupfélögin breiðast út.
Eg hefi með vilja farið svona ít-
arlega út í þessa fyrstu baráttu ís.
Ienzkra samvinnumanna, því hún er, í
sannleika, merkur liður í menningar.
sögu bænda. Hefðu þingeyskir sam.
vinnumenn ekki reynst svona þraut-
seigir og trúir hugsjón sinni, er mjög
liklegt, að langur tími hefði liðið þar
til samvinnufélögin hefðu náð fót-
festu heima. En þegar menn í öðr.
um lamdshlutum sáu hve djarflega
Þingeyingar klifu þrfitugan ham(ar-
inn, þá fóru þeir að feta í fótspor
þeirra og eitt kaupfélagið af öðru ris
upp. Alstaðar eru það ötulustu og
víðsýnustu mennirnir er fyrir þess.
um félagsskap gangast. Á Vestur.
landi t. d. bar langmest á Torfa
Bjarnasyni bændaskólastjóra í Ólafs.
dal. Eins og mörgum er kunnugt, bar
hann höfuð og herðar yfir flesta, ef
ekki alla íslenzka bændur á sinni tið,
og hafði brennandi áhuga fyrir öllu
er verða mætti til að lyfta þjóðinni.
Hann sá fljótt að samvinnustefnani
var góður gestur, sem vert var að
taka vel á móti, og þvi snýr hann til
liðs við þetta mál með sinum alþekta
dugnaði. Hjann sigldi til Skotlands
til að kynna sér þenna félagsskap sem
'bezt, og áriö 1886 stofnaði hann hið
viðtæka “Verzlunarfélag Dalamanna”
sem náði yfir alla Dalasýslu, nokk-
urn hluta Snæfellsnessýslu. Austur-
Barðastrandarsýslu, allar “Strandir”
og hálfa Húnavatnssýslu. Þessu stór-
félagi gat Torfi haldið saman meðan
hann lifði, en eftir fráfall hans klofn*
aði það í mörg smærri félög. En
þau félög voru einnig svo heppin, að
eignast sérlega góða forystumenn. A j
Ströndum var Guðjón alþm. Guð-
jónsson, ötull maður og fylginn sér,
og vann samvinnufélagsskapnum hið
mesta gagn. I Austur-Barðarstrand-
arsýslu var og er enn Ólafur hrepp-
stjóri Eggertsson í Króksfjarðarnesi,
bændaskörungur mikill. I Dalasýslu
eru Bjarni Jensson, bóndi i Ásgerði,
síra Ásgeir Ásgeirsson í Hvammi, og
ýmsir fleiri ágætis samvinnumenn.
“Kaupfélag Skagfirðinga” var
stofnað sama ár og “Dalafélagið” og
voru ýmsir merkir menn við það riðn
ir t. d. Ólafur Briem fyrverandi alþm.
og núverandi formaður “Sambands
íslenzkra samvinnufélaga”, Hermann
Jónasson skólastjóri og Jón Jacobsson
fyrv. landsfcókavörður í Reykjavík.
Hann var þá bóndi á Viðimýri og
stýrði félaginu um hríð. Hann þótti
harður í horn að taka og óvæginn í
garð kaupmanna. Það er eftir hon-
um haft, að vegur Islendinga til al-
mennra hagsælda lægi yfir grafir
kaupmannanna.
Þannig rísa þau upp eitt af öðrit '
kaupfélögin, og nú er varla sú sveit til
á Islandi, þar sem ekki er unnið eitt-
hvað að kaupfélagsmálum.
Sambmd kaupfélaga.
Islenzkir samvinnumenn sáu
snemma — eins og skozku samvinnu-
mennirnir — að ekki var nema hálf-
stigið sporið meðan kaupfélögin vorit
ekki í neinu sambandi sín á milli.
Þeir sáu, að ef þau ættu að koma að
verulegum notum, yrðu þeir að taka
höndum saman til þess að geta rekið
verzlunina í stærri stil, haft sameig-
inlega verzlunarerindreka erlendis til
að annast afurðasölu þeirra o. s. frv.
Enn eru það Þingeyingar, sem
ganga á undan. Árið 1902 stofna 3
kaupfélög í Þingeyjarsýslu '“Sam-
bandskaupfélag Þingeyinga”. For-
göngumenn þess voru þeir Gautlanda-
bræður, Pétur Jónsson og Steingrím-
ur sýslumaður, Sigurður Jónsson á
Ystafelli og ýmsir fl. merkismenn þar
í sýslu. Pétur Jónsson var fyrstur
framkvæmdastjóri þessa sambands.
Smám saman fjölgar félagsmönnum í
sambandinu og verksvið þess stækkar.
Fulltrúar eru sendir erlendis til aö
reyna að leitast fyrir um hagkvæm
viðskiftasambönd, reyna að bæta
markað innlendra afurða, kynna sér
samvinnu og kaupfélagsskap erlend-
is o. fl. Árið 1910 er nafni «am-
bandsins breytt og síðan heitir það
“Samband íslenzkra samvinnufélaga”.
F.r árið 1917 stofnar sambandið
heildsöluverzlun í Reykjavík og heftir
rekið hana síðan.
Árásir.
“Samband íslenzkra samvinnufé-
laga” er iangstærsta verzlunarfyrir-
tækið, sem þjóðin á; flest kaupfélög
á landinu eru í því. Menn vilja nú
ef til vill spyrja, hvernig standi á að
öll kaupfélögin séu ekki í Samband-
inu, það sé, að öllum líkindum meiri
styrkur fyrir þau, heldur en að sfanda
ein? Þessu er því að svara, að þetta
er ávöxtur af starfi kaupmanna og
annara andstæðinga Sambandsins. Eg
hefi hér að framan getið um baráttu
“Kaupfél. Þingeyinga”. Svipaða sögU
hafa önnur kaupfélög aö segja, þótt
haráttan hafi hvergi orðið eins hörð
og í Þingeyjarsýslu; alstaðar hafa
katipmenn reynt að drepa þessa hreyf-
ingu í fæðingunni, eins og reyndar við
er að búast; hún tekur drjúgan spón
úr askinum þeirra, og það er ekki
að furða þótt þeir óttist þennan volú
uga keppinaut. Og þegar samvinnu-
menn stofnuðu sína eigin heildsölu,
þá þótti þeim skörin fara að færast
upp í bekkinn. Það átti ekki einu-
sinni að lofa þeim að hafa heildsöluna
óáreittum! Þá byrjuðu árásirnar fyr-