Heimskringla - 18.01.1933, Side 2

2. SÍÐA.
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG 18. JAN. 1933.
NESJAMENSKA
I.
Eitt óbrigðulasta einkenni
menningarþjóðaír er það að
hún þolir að heyra hverja skoð-
un, sem er, setta fram og
rædda opinberlega. Snild eða
vesaldómur þess, er máiið flyt-
ur, ræður því, hvort hún legg-
ur eyrun við.
Hitt heitir nesjamenska, þeg-
ar upp gýs óp og emjan lands-
horna á milli, ef einhverjum
dettur í hug að segja eitthvað,
sem ekki hefir áður verið marg
tuggið á hverjum herkerlinga-
fundi eða staðið í sveitablaði
norður í Þingeyjarsýslu.
Vér hér á landi erum, .því mið-
ur, ekki nærri lausir við þenna
hvimleiða löst, og er að vísu
víðar pottur brotinn. Það ligg-
ur ekki við, að vér þolum að
heyra hvaða skoðun, sem er.
Það er t. d. ákaflega skamt á
milli þeirra ályktana, sem
Landssamband kvenna gerði
fyrir skemstu um trúarinnræti
kennara, og þeirra drottins-
vina í Bandaríkjunum, sem fyr-
ir nokkrum árum dæmdu kenn-
ara úr embætti fyrir að halda
fram jafn fornfálegum hlut og
þróunarkenningu Darwins. Mun
urinn aðallega sá, að Lands-
samband kvenna er vesælt og
valdasmátt, sækjendur apamáls
ins fræga auðugir og voldugir.
Hugarþelið er hið sama.
Fyrir ekki all-löngu baðst út-
varpsráðið aðstoðar hlustenda
til þess að leggja á ráð um
hagkvæmari tilhögun útvarps.
Margir gerðu það. Sumir vel
og viturlega. En það tjáir mér
skilorður maður, að aðrir hafi
ritað bréf sín aðallega til þess
að láta háttvirt útvarpsráð vita,
að viss maður mætti aldrei í
útvarpið komast og ekkert það,
er hann hefði að flytja. Að
endingu allra auðmjúklegast:
Þökk fyrir fleiri messur! Allur
rekstur útvarpsins var þeim
hreinasta hégómamál hjá því,
að geta bægt þessum manni
frá.
Orsökin?
Siðferði þjóðarinnar var í
hættu.
Þetta minnir mig á konuna
vestfirzku, sem kom í kaupstað-
inn og bað um útvarpstæki vönd
uðustu tegund, sem ekki gæti
brugðist í blíðu né stríðu. Hvort
hún ætlaði að hlusta á útland-
ið? spurði búðarþjónninn. Og
sei, sei, nei. Hún ætlaði að hafa
það til þess “að skrúfa fyrir
helvítið hann Jónas, þegar hann
færi að tala”. Þess vegna mátti
það ekki bregðast.
Þetta er nesjamenskan — yf-
irgengilega nautheimsk og al-
veg að rifna af áhuga fyrir sál-
arheill þjóðarinnar og efnalegri
velferð. Það er hún alt af og
alstaðar.
Það er hennar einkenni.
Eitt af þeim meinlausustu þó.
Hér á dögunum gerðu all-
margir menn ofurlítið hark að
húsi, þar sem virðulegir bæjar-
fulltrúar höfuðborgar vorrar,
Reykjavíkur, þurftu sérstaklega
á næði að halda — og starfs-
friði. Þetta sýnist ilt verk og ó-
maklegt, enda voru mennirnir
barðir kylfum fyrir svo fíflóðar
tiltektir. En bæjarfulltrúarnir
voru þarna að gera merkileg-
ustu ályktun þessa árs, nefni-
lega þá, að sama sem ekkert
væri hægt að liðsinna atvinnu-
lausum mönnum. Svo það var
óneitanlega nokkuð fyrirhyggju
laust og naglalegt að fara að
trufla þá.
Næstu daga voru blöð höfuð-
staðarins sérlega lærdómsrík.
Blaðamenska á íslandi hefir
aldrei verið neitt tiltakanlega
hreinlegt verk, sem stafar af
þeim dauðnáttúrlegu orsökum,
að kotþjóð er aldrei sýnt um að
taka á viðfangsefnum á stór-
mannlegan hátt. En í þetta sinn
var það þó óneitanlega dustað
upp, sem drottni og þjóðskipu-
laginu mátti helzt að gagni
koma (“Drottinn” notað hér
samkvæmt málvenju Morgun-
blaðsins). Dagblaðið Vísir flutti
dag eftir dag hnausþykka trú-
hræsnina og lék sér að félags-
legum heigulshætti lesenda
sinna eins og köttur að mús.
Það var mikil íþrótt, drýgð í
innilegustu hjartans gleði fá-
fræðinnar. Morgunblaðið fékk
sánkti Guðrúnu sína, blessun-
ina, til þess að gefa yfirlýsingu
um það, hvernig tiltekjur öreig-
arílsins mældust á þann himn-
eska kvarða, — hinum megin
frá.
Það var hroðaleg útkoma. Og
hin fróma kvinna lét þess getið,
til marks um bölmóð bolsanna,
að sér hefði verið svarað um
“jafnvel trúleysi” (Mgbl. 17.
ág.).
“Hversu lengi kann sá for-
djarfi heimur að standa!”
En þrengingar hinna frómu
létu sig ekki án vitnisbTírðar í
góðum verkum nú heldur en
endranær. Þó að selja yrði
bolsanna Satan á vald til tor-
tímingar holdinu, eins og ritn-
ingin mælir fyrir, þá varð þó
að gera tilraun til þess að
bjarga börnunum, blessuðum
sakleysingjunum. Og til þess
að herða þau til skynsamlegs
lífernis í þessari Sódóma jafn- fangsefni.
aðarstefnunnar, var nú efnt til í öllum Norðurlandabúum er
berjaferða og kaffiveitinga und- rígfælin geðvonzka við hress-
ir umsjá góðra manna út um alt andi hugsunum. Svíar til dæmis
Þingvallahraun. Nesjamenskan hafa ræktað með sér lundariag,
horfði klökk á eftir kassabílun- j — og hér með er vitanlega átt
um og viknaði yfir altumfaðm- við borgarastéttina —, sem gæti
andi góðleika síns eigin inn- hafa nærst og orðið til við lest-
Eldurinn í djúpinu.
Eg blek sé á himininn borið,
svo blinduð er útsýn á ferðamanns leið.
Um grjóturð þá greikkar hann sporið,
það glórir í bjarma upp af forlaga seið. —
Það er eldur í djúpinu, drengir!
Og draumar rætast í vöku enn,
þá aldanna ísa hann sprengir.
Það er eldur í djúpinu, konur og menn!
Sá bleikklæddi sonur sólar
svífur úr djúpinu frostdægrin löng.
Þá afturhald galdranna gólar
gulhvítt af ótta og heiftar söng.
Það er eldur í djúpinu, drengir!
Og deginum heilsar með fögnuði senn.
Hann andstöðu alla sprengir.
Það er eldur í djúpinu, konur og menn.
Það stöðva’ ‘ann ei hástéttir neinar,
þó stefni þær að honum óvígum her.
Ei bíta' á hann byssur né fleinar,
boðorða kúgun né guðsorða kver.
Það er eldur í djúpinu, drengir!
og deginum unga hann helgar sig enn,
og ást hans við æskuna tengir.
Það er eldur í djúpinu, konur og menn!
í nafni samhuga og sáttar
samtíðin hylli’ ‘ann í gleði og þraut;
ímynd hins eilífa máttar
endurfæddan á þróunarbraut.
Það er eldur í djúpinu, drengir!
og draumar rætast í vöku enn,
þá aldanna ísa hann sprengir.
Það er eldur í djúpinu, konur og menn!
J. S. frá Kaldbak.
rætis. En krakkarnir drógu að
sér hreina loftið og ærsluðust
með fullkomnu virðingarleysi
fyrir því, að þarna var verið að
bjarga sálum þeirra.
Þetta, sem hér hefir verið
drepið á, eru að eins meinlaus
smáfyrirbrigði. Þau vitna um ó-
hollustuna. En þau eru þó ekki
ur Bjarma vestur í Þorskafirði
eða norður við Mývatn. Einn
gáfaðasti snillingur, sem bað
ursnobbisma), sem þekkist á
bygðu bóli, hins vegar að sefa-
sjúkri hræðslu og innblásnum
fjandskap við þann hugsunar-
hátt og þau viðhorf, sem leiða
af notkun vélrænna framleiðslu-
tækja. En hvort tveggja kemur
þetta í einn stað niður gagnvart
þróun félagsmálanna. Menn-
ingardaðrið er að basla við að
samrýma afgamalt, íslenzkt
gerzt skemtilegir hin síðari ár. og ætlar nú alveg að rifna af
Þar gætir þeirra hreyfinga, sem andþrenslum og vandlætingar-
með þjóðinni bærast, gleggra semi. “Enginn getur sagt, að
heldur en annars staðar. yrkisefnið sé aðlaðandi eða
Læknisfræði og bókmentir smekklegt*)”. “Því höf. verð-
eiga um það svipaða aðstöðu, að ur ekki skilinn öðru vísi en svo,
til skamms tíma stunduðu menn að hin mikilláta kona festi ó-
áhyggjulausir hvora tveggja takmarkaða ást á hálfvöxnum,
mentagrein í þeirri trú, að þeir forugum og skælandi pilti.”
störfuðu að framsókn mann- j Það er nú svo.
kynsins í sátt og friði við alla ‘ Hefði viðfangsefnið verið fróð
góða menn. Og borgarastéttin legra, ef maðurinn hefði verið
studdi þessar mentagreinar og jafnoki konunnar að auði, aldri
ugði ekki að sér um háska og metorðum?
þann, er af þeim kynni að leiða. j Höf. finst Jón Trausti bregð-
Nú þykir henni sem hún hafi ast því að skýra þetta sálfræði-
alið nöðru við brjóst sér, þar lega. í stað þess “dregur hann
sem læknisfræðin er. Þessi vís- tafarlaust fram blygðunarleysis-
indagrein hefir kent mönnum tilhneigingu og girndarástríðu
næringarefnafræði og leitt í ljós konunnar, og upp af þessu læt-
úrkynjun þá sem stofnsins bíð- ur hann spretta óslökkvandi
ur við skort vissra skilyrða.1 ást”. “Svo nærri dýrinu flytur
Þetta er orðið að háskavopni í J. Tr. tignustu konuna, sem
höndum allsleysingjanna — og hann finnur í landinu á þeim
er nú löggjafarvaldið víðsvegar tíma. Þenna svarta blett setur
að basla við að reisa skorður við hann á kvenþjóðina.” Sömu
þessu glapræði læknanna. (Sbr. sökum er Jón borinn um með-
umr. á alþingi um berklavarna-, ferð sína á öðrum “tignum”
lögin hér.) Sama máli gegnir konum í öðrum sögum.
um bókmentirnar. Borgara- j Þetta þarf engra skýringa.
stéttin hér á landi var ekki orð- i Það þarf ekki einu sinni að
in gömul, þegar hún fann, að benda á hugsunagrautinn og
það voru þó nokkur mál, sem bögubósaháttinn. Og þaðan af
hér mætti aldrei ræða, t. d. síður á höfðingjadekrið, undir-
pólitískar umbótaskoðanir, við- lægjuháttinn og oddborgaratón-
haldshvatir manna og trumál. inn. Að endingu sigar Árni
Goðgá þykir það einnig, ef Jakobsson fjárveitingavaldinu af
gleðisnauða land hefir borið, höldavald í einangruðum dölum
teiknaði einu sinni mynd af við þá menningarhugsjón, sem
Gustafi Adolf, þar sem bann v?»r getur af sér pólóspil og útlendar
að bursta í sér tennurnar morg- yfirstéttar-hundakúnstir. Þetta
uninn fyrir orrustuna við Lnt*- er gert í sælli afneitun þess, að
en. Það varð ógurleg emjan um Járnöld hin nýja er gengin yfir
sjálf pestin, eitruð og banvæn, | alt landið. Þessi huglausi mað- allan heim. Sefasýkin, hræðslan,
æpir hins vegar á þá einangrun,
sem lánardrottinsafstaða Breta
gagnvart þessu skulduga fiski-
veri hlýtur að virða að vettugi.
Hitt liggur í augum uppi, að
Bretar munu á sínum tíma
sú, er drepur hverja hugsun og j ur var að svívirða helgustu
slær hvern vilja með lömum. I minningar þjóðarinnar. Þar
Með allri virðingu fyrir bæxla- með flaut orðbragð og getsakir,
gangi þeirra, sem að þessu sem voru að innræti til eins og
standa, eru þetta þó ekki annað símskeyti, er sumir hreppstjór-
en smáóþægindi, — mýbit. Það ar senda hér um þingkosningar
nokkuð er hróflað við þeim
sagnhjúpi, sem undirokuð al-
þýða hefir ofið um heldri menn
þjóðarinnar að fornu og nýju.
Skal nú orfurlítið litið á, hvern-
ig þetta birtist í hérlendum bók-
mentum og gagnrýni hin síðari
ár.
Fyrir hér um bil 16 árum
kvað mest að Jóni Trausta allra
einstakri alúð á höfund þessara
meinlausu sagna. Þetta var
1916 og þótti skörulega gert þá.
Höf. gekk í Framsóknarflokk-
inn, sem einmitt varð til um
þær mundir, og má gera ráð
fyrir, að hann þyki þar jafnan
hafa skipað rúm sitt með sóma.
Nú líða 16. ár, og borgara-
stéttin íslenzka virðist ekki ætla
íslenzkra skáldsagnahöfunda. j að eignast annað eins pennaljós
hleypur ekki einu sinni upp und-, til að greiða fyrir skilningi á kunna bæði kúltúrsnobbunum
an því á öðrum en þeim, sem pólitískum andstæðingum. Snill-
eru ofnæmir, — sýktir.
II.
Eitt af því sem mest háir smá
þjóðum um alla framsókn hugs-
unar, er það, hve mjög það er
tilviljunum háð, að hverju opin-
berar umræður beinast. Enginn
skyldi þó af þessum sökum
missa geðró sína með matar,-
lyst, því að landfræðilegar á-
og andófslýðnum innilegasta
hjartans þakklæti fyrir þá að-
stoð, sem hvorir tveggja hafa
veitt þeim til þess að tryggja
sér sem varanlegasta lýðskyldu
af landinu. Og Bretinn er fjöl-
kunnugur í meðferð þessara
ingurinn sænski svaraði virðu-
Iegum samborgurum sínum af
mestu kurteisi. Hann k’,,'i?c«t
nú hafa komist að raun um, að
Gústaf Adolf iðkaði aldrei þá
einföldu hreinlætisreglu að
bursta í sér tennumar. Hann j manntegunda og á verðlaun við
bæði því afsökunar á myndinni. hvers manns hæfi. Gilda trú-
Þetta, sem nú hefir verið boðssjóði handa einum, henging
sagt, á við um þjóðir, sem hafa arlán handa öðrum, herskipa-
nokkum veginn sæmilegar sam- heimsóknir og fallbyssuhvin
stæður valda og viðskiftalegar. göngur, selja framleiðslu sína handa kúltúrsnobbunum. Þetta
Og þar kemur um þau mál. En daglega gegn peningagreiðslu er það, sem í höndum siðsamra
við athugun á blöðum og tíma- út í hönd og eru komnar á við- borgara heitir að komast í
ritum Norðurlandabúa allra fær j unandi stig í þrifnaði og matar- menningar- og vináttu-samband
það ekki dulist, hve slitrótt það j gerð. Það tekur því þess vegna við sér meiri þjóðir.
einatt er og tilviljanakent, sem ekki fyrir neinn að fitja upp á j Með þessa fjármála- og við-
athygli þeirra beinast að. Óðar nefið, þó að það sé hreinlega
en varir er ef til vill helmingur- játað, að vér, mörlandarnir, sé-
inn af blaðakosti slíkrar smá- »m ekki sérlega risháir ( al-
þjóðar sokkinn á kaf í botnlaust1 þjóðlegum hugsunarhætti. Ein-
málæði út af engu, — bók, þarjhæfni atvinnuveganna, sölu-
sem samfarir aðalpersónanna I tregða, kaupfélagsskuldir, og
gerast einhvem veginn öðru vísi j ergelsi eru hvert um sig prýði-
en vera ber, borgaralegri ferm- j legur jarðvegur fyrir þessa sál-
ingarræðu, sem einhver smell- j arlegu aldeyfu — nesjamensk-
inn náungi finnur upp á að,una.
Vér erum of fjarlægir um-
heiminum og of omerkilegur lið-
ur í viðskiftakerfi nútímans til
þess að menningarleg viðfangs-
efni leiti hér á hugina að stað-
aldri eins og þungur óslitinn
straumur, svo þungur, að hann
halda til þéss að vekja á sér
athygli — eða þá bara almennri
spillingu aldarfarsins. Hver
spámaðurinn rís upp um annan
þveran. Menn, sem aldrei hafa
getið sér annan orðstír en þann,
að vera taldir nokkurn veginn
með öllum mjalla(oft að ástæðu knýi málæðið annað veifið til
lausu), fylla blöðin dálk eftir j andagtar og reki fávizkuna á
dálk með hvæsandi vandlæt- j stampinn. Hins vegar erum
ingasemi. Eftir svo sem þrjár vér svo glögglega innan vé-
vikur til mánuð slotar þessum
ófögnuði í bili. Það tekur aftur
að glitta í viðfangsefni hugs-
andi manna, þangað til næsti
nesjaspámaðurinn dettur um
tærnar á sér og rekur upp ösk-
ur. Allar opinberar umræður ná-
grannaþjóða vorra eru meira og
minna m a r ka ð a r þessum
krampaflogum og andþregslum
manna, sem hafa þvílík ókjör
að segja, hvenær sem forsjón-
in er svo nærgætin að leggja
>eim til nógu auðvirðileg við-
banda hins brezka hagsmuna-
svæðis, að telja má, að vér sé-
um ekki allsendis úr kallfæri
við umheiminn.
En þessi slitrótti ómur þeirra
hugsana, sem nú plægja hugi
stórþjóðanna undir voryrkjur
nýs menningartímabils, hefir
bergmálað á hinn eðlilegasta
hátt í hinum fornhelgu fjöllum
ættjarðar vorrar. Hann hefir
annars vegar orðið að einhverju
fleðulegasta og glaðklakkara-
legasta menningardaðri (kúlt-
skifta-þróun í baksýn verður
að skoða opinberar umræður
um menningarmál á íslandi.
Þessi þróun hefir rofið þá hulu,
sem fyrrum lá um raunverulega
stéttaskiftingu þjóðarinnar, og
fylkt henni í tvo mjög greini-
lega afmarkaða hópa, sem búa
við afar-misjafna aðstöðu. Það
knýr að minsta kosti þann hlut-
ann, sem miður er settur, tU
nýrrar gagnrýni um rök og or-
sakir ástandsins, hinn til andófs
og bolabragða.Annar er spurull
og breytingagjarn, af því að
hann þjáist. Hinn sljór, væru-
kær, og bakstigull — en grimm-
ur, ef honum er stuggað upp úr
værðinni af nærgöngulum alls-
leysingjum. Hann byggir til-
veru sína á hjátrú, vana og úr-
eltum trúar- og siðgæðis- hug-
myndum — að ógleydum odd-
borgaraskap og hræsni.
Sjálfir trúa postular hins
menningarlega andspyrnuliðs
ekki á helminginn af því, sem
þeir hafa fyrir vönd á frómann
og fáfróðan “lýðinn”. Það veit
eg af áralöngum kynnum við
suma þá pennaliprustu.
m.
Á vettvangi íslenzkra bók-
menta hafa margir atburðir
Jón átti við þá mæðu að stríða,
að hann þurfti fé til viðurlífis
sér og lét betur að afla þess
með ritstörfum en prentverki.
Hann var óbyltingagjam með
öllu, en leit svo stórt á hlut-
verk sitt, að sér væri heimilt að
kryfja til mergjar mannlegar
sálir, eftir því sem geta leyfði,
og það þótt kaupmenn ættu í
hlut eða hefðarkonur frá fyrri
öldum.
Borgarastéttin íslenzka var
miklu óstéttvísari þá en nú. Þó
var hún aldrei ánægð með Jón,
en alþýða unni bókum hans og
gerir enn. Hann var skammað-
ur barnalegum, óbótaskömmum
ár eftir ár, og virðist seinast
hafa unnið það til friðar sér að
skrifa mjög ómerkilega bók
(Bessi gamli).
Það má spanna menningar-
lega framför vora á merkilega
einfaldan hátt með því, að rifja
upp atburð, sem gerðist fyrir 16
árum. Þá hefur ungur maður,
til þess að slá vafurloga um
velsæmið í íslenzkum bókment-
um. Þörfin er heldur ekki sér-
lega brýn. Nýju skáldin feta
trúlega götu hinna gömlu í
formi og viðfangsefnum. Það
er tíðiridalaust á þessum víg-
stöðvum um leið, og hetjumar
slíðra sverð sín.
En nú rennur upp ný öld.
í kjölfar togaranna og stríðs-
gróðans rennur upp fyrsti vott-
ur bor'garalegs frjálslyndis á fs-
landi, húmanismi hinna fyrstu
söddu og sæmilega klæddu borg
ara í margar aldir. Að öðrum
þræði átti þetta frjálslyndi sínar
sálfræðilegu rætur í þeirri fá-
kænu trú, að elfur stríðsgullsins
héldu áfram að soga þá upp í
sig. Af þessu frjálslyndi er nú
ekki snefill til lengur í borgara-
stéttinni. Henni hélzt alt of
raunalega á hinum skjóttekna
gróða til þess að hafa ráð á
slíku til frambúðar. Átökin við
öreigana tóku að gerast veru-
Arni Jakobsson að nafni, að rita i leiki. En sá hluti verkalýðsins,
bókmentahugleiðingar í 28. tbl.
ísafoldar og áfram. Kveðst hann
þá munu taka til athugunar þrjú
síðustu verk Jóns Trausta “og
skoða þau í því ljósi, sem þau
hafa ekki fyr verið skoðuð í
sem notað hafði samtök sín
þessi árin til þess að rífa sig
upp úr sultarfeninu, hefir nú
tileinkað sér þetta frjálslyndi að
nokkru leyti.
En þetta skammvinna vor
með þjóð vorri.” Til þess að j borgaralegs húmanisma eignað-
tryggja lesendum það, að sá
fjalli hér um mál, er með kann
að fara, kveðst hann ætla að
bera upp fyrir sér þessa spurn-
ingu: “Hvað er skáldskapur?”
— “og svara henni sjálfur”.
Svarið er á þessa leið:
“Skáldskapurinn er samrýmd
formsfegurð og efnismeðferð og
hið nákvæma samræmi í nátt-
úru- og mannlífs-lýsingum
skáldanna, sem þannig verður
að list.”
Og enn:
“Samræmi náttúru^ og mann-
lífs-líkinga er að skapa manns-
ist sinn postula og ljóðasvan.
Það var Davíð Stefánsson.
Hann er hvorki umbótamaður
né spámaður. En hann er dill-
andi ljóðrænn í hugsun og um-
burðariyndur lýðsinni. Borgur-
um stendur enginn stuggur af
kvæðum hans: götumyndunum,
samúðinni með betlaranum,
skækjunni, flækingnum, ein-
yrkja landnemanum. Og það
væri líka alveg ástæðulaust.
Davíð Stefánsson er ekki að
fylkja þessu allslausa liði saman
með básúnuhljómi til geigvæn-
legrar baráttu. Hann klappar
sálir og sálarlíf og þaðan sjáist | því bara á kollinn og segir því,
áhrif náttúrunnar og samband i að það sé eins vel innrætt eins
sálarinnar við hið ytra líf.” j og þeir, sem finni beri flíkurnar.
Og til ýtrari skýringar og á- Þetta átti alveg við tíðarandann
hrifsauka: I— ásamt stúdentamærðinni,
“Sbr. ræðu haldna á Breiðu- jbrennivínsdýrkuninni, þjóðsagna
mýri 19. júní 1915.
Ræðan var vitanlega óprent-
uð, — en hún var flutt í Þing-
eyjarsýslu.
Að þessum skörulega inn-
gangi loknum víkur höfundur
að sögunni “Anna á Stóruborg”
spekinni í kvæðum Davíðs, enda
hefir hann orðið ástsælastur ís-
lenzkra skálda á sinni tíð. Sjálf-
rátt eða ósjálfrátt hefir Davíð
*) Leturbreytingar eru frá
mér. — S. E.