Heimskringla - 10.03.1937, Síða 4

4. SlÐA
HEIMSK.RINGLA
I
WINNIPEG, 10. MARZ 1937.
H«imskrin0la
(StofnuO 18S6)
Kemur út á hverjum miðvikudegi.
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg
Talsímis 86 537
VerS blaðsins er $3.00 árgangurinn borgist
tyriríram. Allar borganir sendist:
THE VIKING PRESS LTD.
311 viðskifta bréf blaðinu aðlútandl sendist:
Manager THE VIKING PRESS LTD.
853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFÁN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
853 Sargent Ave., Winnipeg
"Heimskringla” is published
and printed by
THE VIKING PRESS LTD.
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg Man.
Telephone: 86 537
WINNIPEG, 10. MARZ 1937.
TIMARIT
ÞJÓÐRÆKNISFÉLAGSINS
Tímarit Þjóðræknisfélags íslendinga í
Vesturheimi, sem nú hefir komið út í 18
ár, er að mörgu leyti merkilegt rit. Það
hefir nú þegar flutt margvíslegan fróðleik
um þjóðlíf íslendinga vestan hafs og til
lesmáls þess hafa ávalt lagt, auk ritsnjall-
ari manna og skálda hér vestra, góðir rit-
höfundar og alþýðufræðarar heima á ís-
landi, rithöfundar sem íslenzk þjóð les flest
eða alt eftir, sér til gagns og skemtunar.
Fyrsta ritgerðin í þessum átjanda ár-
gangi, sem nýkominn er út, er um “Þjóð-
réttarstöðu íslands” eftir hinn fræga
fræðimann dr. jur. Ragnar Lundborg, er
talinn er einn fróðasti maður Evrópu um
réttarstöðu þjóða að fornu og nýju. Þessi
merkilega ritgerð, sem hefst í þessum ár-
gangi, er nokkurs konar inngangur eða
yfirlit að sögu réttarstöðu íslendinga frá
fyrstu tíð. Höfum vér fátt skemtilegra
lesið í Tímaritinu, en grein þessa. Frá-
sögn höfundar er hin alþýðlegasta og við
að'lesa um baráttu þjóðarinnar fyrir sjálf-
stæði sínu, eigum vér von á að lesarinn
finni til einhvers yls, ef hann er ekki með
öllu eðli sínu fjær orðinn. Gunnar Björns-
son sagði í ræðu sinni á Þjóðræknisþingi
nýafstöðnu, að það væri annað hvort fyrir-
frelsishugsjónina, sem íslenzk sál ætti sína
tilveru, eða ekkert sem hann gæti séð. í
þessari grein dr. Lundborgs er það frelsis-
þráin í eðli íslendingsins, sem sífelt blæs
að kolunum og sem gerir hana lesandanum
kæra.
En það er frá öðru sjónarmiði skoðað,
sem grein þessi er mikilsverð. Hún er
sönn frásögn sérstaks atriðis úr sögu ís-
lenzkrar þjóðar. Réttarstaða þjóðarinnar
frá öndverðu, er þarna rakin út af fyrir
sig, svo að alla sögu þjóðainnar þarf ekki
að lesa til þess að verða fróðari í þessum
efnum. Greinin er að þessu leyti nýung í
söguritun, en sem erlendir höfundar, sem
nú rita mannkynssögu, viðurkenna beztu
aðferðina til sögu-fræðslu. Rithöfundarn-
ir H. G. Wells, Joseph McCabe og ótal fleiri
hafa færst í fang slíka söguritun, með á-
gætum árangri — að minsta kosti hinn
síðar nefndi. Það mætti einnig segja, að
Ágúst Bjamason, með yfirliti sínu yfir
sögu mannspndans og Þorvaldur Thorodd-
sen með landfræðisögu sinni, hefðu stigið
þetta spor í almennri sögufræðslu, og vér
ætlum þá menn líka með því hafa unnið
flestum meira starf í alþýðu fræðslu hjá
þjóð vorri. Á bekk með slíkri fræðslu
skipum vér grein Dr. Lundborgs um þjóð-
réttarstöðu íslands. Og hún er sá skerfur
til íslenzkra bókmenta er fágætur er í
tímaritum vorum, svo það mælir talsvert
með Tímariti Þjóðræknisfélagsins, að
flytja hana.
Margar fleiri góðar ritgerðir eru í Tíma-
ritinu. Jóhann M. Bjarnason skrifar góða
minningargrein um Sigurð Jóhannsson. Sr.
Jakob Jónsson ritar um “ísland á Kross-
götum”. Telur höfundur breytingu í menn-
ingu óumflýjanlega á íslandi, sem víðar
um heim, vegna flutning fólks úr sveitun-
um í bæina. Og eins og flestir aðrir, sem
um það mál rita, varar hann við bæjar-
menningunni. Því er að vísu ekki að neita,
að hún dregur dilk á eftir sér — efnalegt
volæði og vesaldóm fyrir f jölda manna. En
gallinn er, að sveitamenningin er heldur
ekki laus við þá meinsemd. Alt skrafið um
sveitarsælu er meira í orði en á borði; að
alt það illa búi í bæjunum, en það góða í
sveitunum, er kenning, sem oss er nær að
halda, að fundin hafi verið upp til þess að
telja menn af því, að yfirgefa sveitarbú-
skapinn og flytja til bæjanna. Landbún
aðurinn er ok og sjálfsfórn fyrir lítil laun
og óvissa sáluhjálp rekinn, og ástæðan
fyrir því að menn sem eitthvað til hans
þekkja, dást að menningargildi hans, er
aðeins sú, að þeir hafa vanist því illa og
unna því eins og karlinn sem kysti fjal-
höggið. Eg las grein nýlega um að 75%
allra heimila í Bandaríkjunum utan stór-
bæjanna, hefðu enn steinolíulampa til lýs-
ingar, enga vatnsleiðslu í húsum, engin
böð eða kamra inni enga rafmagnseldavél
eða ísgeyma, og yfirleitt væri vinnan rekin
utan húss og innan með svipuðum hætti
og fyrir nálega öld síðan, með hestinn,
asnann eða uxana sem aðal orkugjafa o. s.
frv. Af því fer unga fólkið úr sveitunum,
að því finst það öld á eftir samtíðinni í
bæjunum — og það er svo skynsamt að sjá
og skilja, að menningar framförin nær
ekki nema til helmings mannkynsins og
varla það. í Bandaríkjunum, þar sem
verkleg vísindi eru eins langt komin og
nokkurs staðar í heiminum, eru lifnaðar-
hættir fjöldans og fátæklinganna svipaðir
og þeir voru fyrir hálfri eða jafnvel heilli
öld. Með sveitarmenningunni svonefndu
fer því fátt í gröfina, nema ef það skyldi
vera vilji bóndans að þræla og slíta sér út
við erfiði dagsins, sem að vísu er þeim af
íbúum landsins nauðsynlegt, sem ekki vilja
leggja á sig erfiði bóndans, en sem er
bóndanum sjálfum og fjölskyldu hans ef
til vill kviðfylli, en að öðru leyti fáskrúð-
ugt, gæðasnautt, menningarlítið og fram-
faralaust líf.
En þó að svona sé nú með bóndann farið,
er það hann, sem er “þarfasti þjónn lands-
ins”, en ekki hesturinn, eins og séra ólafur
sagði forðum. Hann vildi kenna íslending-
um að éta hrossakjöt og nú sjáum vér aug-
lýst folaldabuff til máltíðar á tyllidögum
og hátíðum í kjötverzlunum í Reykjavík í
blöðum heiman af íslandi. En þetta sama
má segja um bóndann hér og hvar sem er.
Það er að vísu ekki auglýst kjötið af hon-
um, en hann er étinn upp eins fyrir þvi,
áður en hann safnar kjöti eða hleður því
utan á sjálfan sig.
En þetta er nú að fara út frá efni á-
minstrar greinar. En vér urðum að koma
þessu að til þess að geta lagt þá áherzlu á
niðurstöður séra Jakobs, sem oss þótti
hæfilegt, en þær eru, að flytja menninguna
út í sveitina, en gera hana ekki karlæga í
bæjunum. Það er hárrétt skoðun, því
landbúnaðurinn verður að lifa. Takist
samt sem áður ekki að flytja menningar-
framfarirnar út í sveitina, verður þá á
annan hátt, að sjá fyrir, að jarðræktin eða
búnaðarreksturinn falli ekki úr sögunni.Og
til þess geta verið ýms ráð. En hvaða leið
sem farin verður, er það auðséð, að það er
vegna hirðuleysis stjórna allra landa í því,
að útbreiða mehninguna og gera sveitar-
bóndann, sem og reyndar alþýðuna í bæj-
um jafnt hluttakandi í henni og fáa auð-
menn, að bændur hafa, sem verkamenn í
bæjum, gert uppreisn og krafist þess að
vera hluthafar í öllu því, er vísindi og upp-
götvanir hafa orkað eða nytjað til þess að
efla framfarir og stuðla að fullkomnara
menningarlífi, hvort sem er heima á fs-
landi, í Canada eða annarstaðar. Greinin
ísland á Krossgötum, er góð og vekur eft-
irtekt á ójöfnuðinum í mannlífinu, en að
mikil menning fari forgörðum, þó sveitar-
menningin sofni, er alt annað mál. Það er
óneitanlega dýrðlegt að hugsa sér það, að
“vera í fangi náttúrunnar og dreyma við
brjóst hennar úti í sveit”, en það er því
aðeins sælu-draumur, að hægt sé að sofa
fyrir þreytu-verkjum eftir stríðið um
brauðið við náttúruna.
Þá ritar dr. Stefán Einarsson grein í
Tímaritið um Guðmund skáld Friðjóns-
son. Er þar eflaust flest rétt athugað, þó
oss finnist meiri glæsileiki hvíla yfir rit-
starfi Guðmundar, en greinin virðist bera
með sér. Dr. Stefán er gerhugull og skrif
hans eru að jafnaði fróðleg; það getur vel
verið að hann lýsi Guðmundi eins
og hann er. En myndina sem Einar Bene-
diktsson gaf í tímaritsgrein fyrir nokkrum
árum af Guðmundi á Sandi ætlum vér nær
þeirri mynd, sem í huga almennings er
mótuð af skáldinu.
Um hinn fyrirhugaða háskóla íslands, er
góð og all ítarlega grein, rituð af dr. R.
Beck, í Tímaritinu. Fylgir henni mynd
eða uppdráttur af Háskólabyggingunni.
“Slysið og Mannskaðinn í Brákarsundi í
Borgarnesi haustið 1872,” heitir grein eftir
Jón Jónsson; er lýsingin greinileg og vel
sögð og ber vott um óbilugt minni, því
höfundurinn er yfir nírætt og langt um lið-
ið, síðan atburður þessi gerðist.
“Heima á Fróni”, er fyrirsögn á grein
skrifaðri á ensku, eftir ungfrú Margaret A.
Björnsson, er fyrir skömmu kom úr ferð
heiman af íslandi. Greinin er stutt, en
prýðilega vel samin, og svo auðug af skáld-
®t. x. •? . -w ..
legum myndum og samlíkingum, að maður
hikar ekki við að segja, að þar sé nýr rit-
höfundur að koma fram, sem mikils má
vænta af. Kvæði á ensku er eftir sama
höfund í Tímaritinu, djúphugsað og vel
ort.
Tvær smásögur eru í ritinu: “Á fornum
stöðvum” eftir Arnrúnu frá Felli og “Þórð-
ur” eftir O. T. Johnson. Ennfremur tvö
kvæði eftir Jakobínu Johnson og eitt kvæoi
eftir dr. Sig. Júl. Jóhannesson.
Ritstjórinn, dr. Rögnvaldur Pétursson,
ritar stutta en góða grein um K. N. Júlíus,
og kynnir dr. Ragnar Lundborg lesendum
ritsins.
Verð Tímarits Þjóðræknisfélagsins mun
vera einn dollar í lausasölu, en félagsmenn
fá það ókeypis, þrátt fyrir þó meðlima-
gjaldið sé ekki nema einn dollar á ári. Þeim
fækkar hér sem kaupa ritið í lausasölu eft-
ir því sem það skýrist fyrir monnum, að
Þjóðræknisfélagið sé einn vor þarfasti fé-
lagsskapur og að heyra því hreinlega til
muni hvorki fela í sér landráð í þessu lífi
né útskúfun í öðru.
JÁTVARÐUR KONUNGUR VIII.
Framh.
Hér fylgir áframhald af grein Beverley
Baxters: “Eg endurtek það að vér verðum
að fordæma konunginn fyrir þá vanvirðu
sem hann skapaði þjóðinni; en jafnframt
verðum vér einnig að taka það til greina.
ef sanngirni á að ráða, að vafasamt er
hvort nokkur maður hefir nokkru sinni
komist undir áhrif eins margra vina sem
erfitt var að þóknast. En hefði hann kært
sig um hefði hann getað snúið ósigri í
stórkostlegan sigur. Þegar loksins biskup-
arnir og blöðin flettu ofan af þeim leynd-
armálum sem blöðin í London höfðu illu
heilli, þagað um, þá þurfti konungurinn
ekki annað en segja: “Eg er eins og aðrir
menn að þvj leyti að eg vil giftast þeirri
konu, sem eg elska, en sem konungur get
eg ekki sett mig á móti tillögum ráðherra
minna hér og í samríkjunum. Eg legg
því mína eigin hamingju í sölurnar fyrir
ríkið og þjóð mína.”
Óþarft er að lýsa þeim tilfinningum sem
gripið hefðu þjóðina í öllu brezka ríkinu og
hversu ástfólginn hann hafði orðið fólkinu
hefði hann tekið þessa stefnu. Og það er
alveg víst að fólkið hefði þá snúist svo
eindregið á móti stjórninni að hún hefði
komist í hann krappan.
Þegar vér dæmum gerðir Játvarðar,
verðum vér að gæta þess að hvenær sem
var, eftir að skilnaður Simpsons hjónanna
var löglegur, gat hann farið með Mrs.
Simpson inn%á skrásetninga skrifstofu,
giftst henni þar, farið með hana inn á
stjórnarráðsstofurnar og sagt við Bald-
win: “Þetta er nýja drotningin ykkar!”
Hefði hann gert þetta var úr mjög
vöndu að ráða. Það er miklu hægra að
losna við prívat einstaklinginn Mrs. Simp-
son en að hrynda drotningu af stóli, þegar
hún er komin þangað:
í stað þess að gera þetta sagði konung-
urinn Baldwin frá því hreinskilnislega að
hann ætlaði að giftast Mrs. Simpson —
hann sagði honum frá því þegar Baldwin
talaði um það við hann að blöðin í Banda-
ríkjunum flyttu um hann allskonar sögur
í sambandi við þessa konu. Þetta samtal
þeirra var prívat, og Baldwin sagði honúm
það einnig prívatlega að ólíklegt væri að
þjóðin gerði sér gott af Mrs. Simpson sem
drotningu.
Þá var það sem konungurinn steig sitt
mesta óheillaspor: hann bað um að sam-
þykt yrði sérstök lög er heimiluðu honum
að giftast Mrs. Simpson sem prívat maður;
til þess að ráðgast um það kallaði Baldwin
saman ráðuneyti sitt og leitaði einnig álits
samríkjastjórnanna. Hér var auðvitað um
ómögulegt mál að ræða. Stjómin hefði
orðið að kalla saman þingið og segja: “Vér
berum hér upp frumvarp til umræðu og
úrslita þess efnis að kona frá Bandaríkj-
unum, sem Mrs. Simpson heitir, sé ekki
hæf til þess að skipa drotningarstól á
Englandi, en að hún sé fullgóð til þess að
vera kona Bretakonungs.”
Það liggur í augum uppi hversu fráleitt
þetta hefði verið.
Þegar hér var komið var þjóðin öll í
uppnámi; Mrs. Simpson hafði verið flutt
leynilega út úr landinu og til Frakklands.
öll blöð og tímarit fluttu alt í einu af henni
hverja myndina á fætur annari með löng-
um greinum og gleiðleturs fyrirsögnum.
Baldwin var á stöðugum ráðstefnum með
konunginum, og Churchill lét sem hann
væri þess fús að mynda nýja stjórn með
stuðningi Bearverbrooks og Rothermere
lávarðar ef Baldwin yrði að segja af sér.
Þegar málinu var þannig kom-
ið átti konungurinn enga veru-
lega vini sem gætu ráðið honum
heilt. Nánustu vinir hans voru
því miður allir gæddir minna en
meðal dómgreind — það var fólk
sem meira mat félagslega dýrð
og gjálífi en siðferðislegt gildi.
Hann hafði verið tignaður og til-
beðinn í þrjátíu ár. Nú sá hann
því lýst yfir í blöðum að hann
væri þjónn ríkisins og yrði að
beygja sig undir vilja þess.
Það var einhverju sinni síðla
dags að hann gerði boð eftir
blaðamanni, sem er vinur minn,
og bað hann að útvega sér próf-
örk af ritstjórnargrein í blaðinu
Times og lesa hana fyrir sig. Það
voru bitrar — jafnvel grimmi-
legar árásir á hann, en á Mrs.
Simpson var aðeins minst með
fyrirlitningu. Þegar blaðamað-
urinn hafði lokið lestrinum var
löng þögn. Loksins leit konung-
urinn á hann og sagði: “Hann
er býsna harðorður; finst þér
það ekki?”
Allar hans dýrðlegu hugsjóna
hallir voru að hrýnja til grunna.
Hann var afar reiður. Hann
hugsaði sér að berjast með öll-
um sínum mætti — og falla eða
bíða ósigur fremur en að láta
undan. En sjálfum sér til ei-
lífrar sæmdar ákvað hann að
gera ekkert sem veikt gæti
stjórnarskrána eða komið í bága
við hana.
Rothermere. lávarður kveikti
eldhita á meðal fólksins með
ræðum, ritum og auglýsingum er
sumar hljóðuðu á þessa leið: —
“Réttlæti eða útlegð ?” Og Bea-
verbrook lávarður hélt því ein-
dregið fram að hver einasti mað-
ur hefði rétt til þess að giftast
þeirri konu sem hann elskaði. —
— Fólkið þyrptist umhverfis
stjórnarráðshöllina með húrra-
hrópum. Wedgewood hershöfð-
ingi og þingmaður reyndi að fá
aðra þingmenn í lið með sér til
þess að skrifa undir skuldbind-
ingu um það að viðurkenna eng-
an annan konung. María drotn-
ing var á milli tveggja elda. —
Þegar hún var spurð einhvers í
sambandi við þessi mál svaraði
hún engu öðru en þessu: “Hann
er konungur.”
Hertoginn af York var spurð-
ur hvort hann vildi taka að sér
konungsstjórnina. Hann svaraði
líkt og móðir hans. . Aldrei fyr
hafa foreldrar og börn orðið að
ræða önnur eins vandamál og
nú og ráða þeim til lykta með all-
an heimin áheyrandi og áhorf-
andi eins og brezka konungs-
fólkið varð að gera í þetta skifti.
Blöðin héldu sér frá öllum á-
rásum á móti Mrs. Simpson, en
andúð fólksins gegn henni óx
dag frá degi. Hvort sem það
var rétt eða rangt var fólkið
sannfært um að skilnaðarorsökin
væri tilbúningur einn. Það va’
sannfært um að maður hennar
hefði aldrei yfirgefið hana held-
ur hefði hið gagnstæða átt sér
stað. Það var sannfæring fólks
að hún væri að losa sig við hann
í því augnamiði að hún gæti orð-
ið drotning; að hún hefði verið
völd að öllu þessu uppþoti með
því að töfra konunginn og svo
hefði hann orðið aðalglepsan í
skolti erlendra blaða.
Sá orðrómur barst einnig út
— og það með góðum rökum —
að kænir stjórnmálaskúmar frá
Þýzkalandi hefðu kynst Mrs.
Simpson og klíku hennar í þv
augnamiði að vinna stefnum sín-
um fylgi.” Framh.
ISLANDS-FRÉTTIR
Lungnaveiki I Sauðfé
Vopnafirði, 4 febr.
Á tveim bæjum í Vopnafirði
hefir allverulega borið á lungna-
veiki í sauðfé undanfarnar vikur.
Á Vindfelli hafa drepist 12 kind-
ur og í Krossavík 13 — flestar í
mánuðinum, sem leið. í Vopna-
firði hefir tíðarfar lengi verið ó-
stilt, en þó óvenjulega snjólétt
sem af er vetri. Hross ganga
flest úti og sauðfé er lítið gefið.
ERINDI
Flutt á Þjóðræknisþingi 24. febr.
1937. af séra Egil H. Fáfnis
Kæru V.-fslendingar:
Djúpthugsandi menn og kon-
ur, sem unna af alhug tilveru
okkar V.-íslendinga, staðnæmast
öðru hvoru hugsandi við sögu og
svip liðinna ára. Þeim finst þörf
á, og óska sér breytingar frá
því sem nú er. Um það hvað að
er verða skiftar skoðanir; en öll-
um ber saman um að fyr á frum-
byggjaárum hafi verið meiri
gullöld Vestur-íslendinga en nú
sé að finna.
Mig hefir oft undrað hvað
valdi slíku minningahjali manna,
sem virðist hlaupa yfir síðari
helming eða fyllilega það af
sögu V.-fsIendinga til að finna
sér hugnæmt umtalsefni. Eg
hefi hlustað og hlýtt á; eg hefi
lesið og leitast við að nema, eftir
megni og inn í hug minn hafa
þrengt sér nokkuð ákveðnar nið-
urstöður um það hvað að er. —
Sameiginleg kjör mín með þeim
sem orðið hafa að vinna áfram
með tvær hendur tómar og lúta
að hverju því sem brauð gat
veitt, fræddi mig um tilfinning-
ar hans sem vinnur lotinn til
hinstu stundar, samt djúpthugs-
andi um velferð v.-ísl. tilveru.
“Já, sumum hvíla þau örlög á
engum fögrum tóni að ná
þótt þeir eigi enga þrá aðra en
þá að syngja—
fljúga eins og svanirnir og
syngja.” (D. Stefánss.)
Já, þreyttur og slitinn fslend-
ingur þrátt fyrir sitt útfjarandi
líf dreymir um breyting og betri
daga þjóðbræðra sinna. Eg hefi
líka fræðst nokkuð á sviði félags-
mála, því öll mín ár í þessu landi
hefi eg verið ýmsum böndum
bundinn við margháttaða félags-
skapi, og hefi því fræðst raun-
verulega um það sem hindraði
framgang vorn og lamaði þá
krafta sem vér áttum. Reynsl-
an hefir þannig verið að færa
mér svarið smátt og smátt
hversvegna hinn íslenzki þulur
horfir yfir mikinn part v.-ísl.
sögu og dvelur aðeins við það
sem er f jarst.
Honum hefir fundist horfin
hugsjónafestan og einingin sem
einkendi fyrri sögu okkar hér;
þar sem réttmæti hugsjónarinn-
ar var neistinn sem kveikti
brennandi áhuga í hjarta og hug
að vinna sigur; og hann saknaði
drenglundaðrar framsóknar þar
sem fram var sótt með opinn
barm og heiðan hug. Þá fengu
ekki komist að klókindi eða
kænska, sem síðar varð aðferð of
margra í málum okkar. Hér er
ekki öðrum um að kenna. Tapið
er okkur sjálfum að kenna; og
sjálfir verðum vér úr að bæta.
Við verðum sameiginlega að
hrinda þeim steinum úr vegi,
sem þó kann að hafa verið þar
kastað af einstaklingum eða ein-
stökum hópum.
öld okkar landnáms hingað til
hefir ekki að mínu áliti getað
heitið friðaröld, enda þótt að ef
dæma skyldi eftir minningarrit-
um, hátíðaminnum, íslendinga-
dagsminnum og minniháttar-
minnum þá mætti ætla að aldrei
hefði hér orðinu hallað. — Nei,
nær mun láta að hér hafi staðið
sturlungaöld um “moldvörpu-
málefni” og menn hafa jafnan
verið reiðubúnir að skiftast í
flokka og hefja orðahríð, örva-
hríð og “hnullungahríð” (stein-
kast, íslenzkt). Blöðin okkar
hafa fylst af snjöllum, eldheit-
um greinum og allir urðu mælsk-
ir. — Við hin urðum öll að eftir-
tekt. — En hið sárasta var hve
oft efni málsins týndist. Grein-
arnar urðu meir og meir per-
sónulegar, þar til einstaklingar
voru særðir djúpum sárum, sem
blæða til dauðadags. Menn
sýndust hafa tekið að erfðum
bölsýni Kr. Jónssonar: