Heimskringla - 10.03.1937, Page 7

WINNIPEG, 10. MARZ 1937.
HEIMSKRINGLA
7. SlÐA
SPÁNN
Daglega les maður í blöðunum
fréttir af hinu ægilega borgara-
stríði á Spáni. Mörgum veitir
víst næsta erfitt að skilja, hvers-
vegna stríð þetta er háð; og það
með svo mikilli grimd og ákefð
af álfu beggja flokka, að því er
fréttirnar herma, að annars eins
munu ekki vera mörg dæmi í
styrjaldasögu heimsins nú á síð -
ari tímum.
Til þess að skilja tildrög þessa
stríðs og það, um hvað sé verið
að berjast, er nauðsynlegt að
vita nokkuð um sögu spönsku
þjóðarinnar á liðnum tímum.
Það munu ekki neinar ýkjur, að
saga þeirrar þjóðar sé öllum al-
* menningi ókunnari en saga
flestra ananra vestrænna nútíma
þjóða; og er hún þó á margan
hátt mjög merkileg og eftir-
tektarverð.
Fyrstu menn, sem menn vita
um, að hafi búið á Spáni, voru
hinir svonefndu íberíanar, þjóð-
flokkur af hinum hvíta kynbálki,
sem í fornöld bjó víðsvegar um-
hverfis Miðjarðarhafið. Þeir
voru lágir menn vexti og dökkir
á hár og hörund. Snemma á öld-
um komu aðrar þjóðir til Spánar
og blönduðust saman við hina
innlendu íbúa, má þar til nefna
Kelta og Fönikíumenn. Síðar
náðu Kartagóborgarmenn þar
yfirráðum, og svo Rómverjar,
eftir púnversku stríðin. Róm-
verjar réðu lengi yfir landinu,
en stjórn þeirra þar var ekki góð,
og menning var þar lítil Öldum
saman. Á fimtu öld e. Kr. brut-
ust Vandalir, Vestur-Gotar og
fleiri germanskir eða tevtónskir
þjóðflokkar inn í landið; enda
var þá yfirráðum hins vestræna,
rómverska ríkis alstaðar lokið,
að heita mátti. Vandaíir héldu
þaðan til Afríku, en Gotar stofn-
uðu þar ríki, sem stóð lengi. —
, Snemma á áttundu öldinni (711)
konfiu Arabar og Berbar (Már-
ar) að sunnan og lögðu landið alt
undir sig á sjö árum. Gátu Got-
ar ekki staðið á móti þeim. Már-
arnir héldu svo norður yfir Pý-
renafjöll og hugðust að leggja
undir sig Frakkland; en þar biðu
þeir ósigur mikinn í orustunni
við Tours, á móti Karli Martel,
hirðstjóra Frankakonungs, og
voru reknir til baka til Spánar.
Márarnir réðu yfir mestöllum
Spáni utn langan tíma. Þeir
snéru fólkinu til Múhamedstrú-
ar. Menning þeirra var mikil og
merkileg, eins og menning Araba
yfirleitt eftir að hið mikla veldi
kalífanna bomst á fót. Menning
Máranna náði hámarki sínu á tí-
undu öldinni, en fór svo aftur að
hnigna eftir það. Akuryrkja og
byggingarlist komust á hátt stig
sjá þeim; og í Cordova var fræg-
ur háskóli, sem var sóttur af
þúsundum manna. Um sama
leyti voru, að heita mátti, allir.
nema prestarnir, algerlega ment-
unarlausir í öðrum löndum Norð-
urálfunnar. Cordova var stór
borg, hafði um hálfa miljón í-
búa og yfirleitt var mikil vel-
gengni í landinu.
Þótt Márarnir legðu landið alt,
að kalla má, undir sig, voru
nokkur héruð á Norður-Spáni,
sem voru undir yfirráðum krist-
inna manna. Seint á elleftu öld
fór þeim að vaxa svo fiskur um
hrygg, að þau gátu hrundið af
sér yfirráðum Máranna. Voru
það einkum Castilía og Aragon,
sem efldust. Um miðja þrett-
ándu öld var hin mikla barátta
urn'Spán milli kristinna manna
og Máranna komin vel á veg, og
hélt hún áfram vægðarlaust, unz
Márarnir mistu sín síðustu yfir-
ráð í Granada árið 1492, sama
árið og Kolumbus fann Ameríku;
en seinustu Márarnir voru þó
ekki reknir úr lendi fyr en
skömmu eftir árið 1600.
Eftir þetta óx vegur og vald
hins spánska ríkis hröðum skref-
um, og stóð hæst á stjórnarárum
þeirra Ferdinands og fsabellu og
eftirmanns þeirra, Karl keisara
fimta. Ferdínand réði yfir Ara-
gon og ísabella réði yfir Castilíu.
Giftust þau árið 1469, og voru
duglegir stjórnendur. Þau, eins
og kunnugt er, gerðu Kolumbus
út í leiðangur hans, er hann fór
að leita Ameríku; og gerðu nátt-
úrlega tilkall til allra landa, sem
fundin voru, eða finnast kynnu.
fyrir vestan Atlantshaf. Karl
var dóttursonur Ferdínands og
fsabellu og sonarsonur Maxmilí-
ans fyrsta, þýzka keisarans. —
Hann var konungur á Spáni þe£-
ar afi hans dó, og keisari á
Þýzkalandi, þegar hinn afi hans,
Maximilían dó, og var hann þá
nítján ára gamall. Réði hann
yfir ógurlegu Iandflæmi í Norð-
urálfunni, auk hinna nýfundnu
landa fyrir vestan hafið. Það
var Karl keisari, sem, auk páf-
ans, stóð mest á móti siðbót
Lúthers á Þýzkalandi. En öll
hans barátta gegn henni varð
ekki til annars en að auka mót-
spyrnu gegn honum sjálfum; og
að síðustu sagði hann af sér öll-
um völdum og gekk í klaustur.
Spánn hefir lengi verið kallað-
ur kaþólskasta landið í Norður-
álfunni. Hvergi hefir vald kirkj-
unnar verið meira en þar, og
hvergi hefir það varað jafn
lengi. Rannsóknarrétturinn var
settur þar á stofn árið 1478, og
var honum aðallega ætlað, að
hjálpa til að undiroka Mára og
Gyðinga. Kirkjan og ríkið unnu
saman, að því, að gera öllum,
nema kaþólskum mönnum, ólíft
í landinu. Aðallinn, sem varð
mjög voldugur, og prestalýður-
inn voru nátengdir; því að það
var algengt, að menn af tígnum
ættum skipuðu hin æðri embætti
í kirkjunni. Kirkjan varð afar
auðug. Hefir verið áætlað, að
hér um bil einn þriðji hluti alls
þjóðarauðsins sé í höndum henn-
ar. Fram að árinu 1857 hafði
kirkjan algerð umráð yfir allri
mentua, og niður til 1931 réði
hún yfir helmingi allra skólanna.
Alþýða fólks er mjög fáfróð,
45% kunna hvorki að lesa né
skrífa.
Á síðari árum hefir óvild gegn
kirlyunni farið mjög vaxandi.
Er það bæði vegna pólitískra á-
hrifa kirkjunnar og auðsöfnunar
hennar. Einnig eru klausturregl-
urnar, einkum Jesúíta-reglan,
mjög óvinsælar. Af klaustrum
er mesti fjöldi þar í landi, nærri
4000 árið 1930, og prestastéttin
er mjög fjölmenn.
Að flatarmáli er Spánn ekki
fjórir fimtu hlutar af Manitoba-
fylki ,en fólksfjöldinn þar er
tuttugu og þrjár og hálf miljón.
Landskortur er þar þess vegna
ákaflega mikill. Þrír fjórðu
hli^tar allra íbúa landsins verða
að lifa af einhverskonar jarð-
rækt. En landinu er svo ójafnt
skift, að aðeins einn tíundi hluti
þeirra, sem á því lifa, geta lifað
sæmilegu lífi. Það er áætlað, að
aðeins 55% af landi á Spáni sé
ræktanlegt, og aðeins 10% er
verulega frjósamt land. Landið
er yfir höfuð illa ræktað. -Már-
arnir, meðan þeir réðu yfir land-
inu, ræktuðu það mikið betur en
nú er gert. Þeir komu á stór-
kostlegum vatnsveitingafyrir-
tækjum, en eftir að þeir voru
sigraðir og reknir úr landi burt,
hnignaði jarðrækt þar stórum. Á
dögum þeirra framfleytti landið
hér \um bil þrjátíu miljónum
manna, en um miðja átjándu
öldina var fólkstalan orðin átta
miljónir. 67% af landinu er eign
2% af þjóðinni. Afleið’ingin af
þessari afarójöfnu skiftingu á
landinu er sú, að hinir smærri og
fátækari leiguliðar fá ekki risið
undir sköttum þeim og kvöðum,
sem á þeim hvíla. Landblettirnir,
sem þeir leigja, eru of smáir til
þess, að á þeim sé hægt að reka
búskap með nútíma tækjum. —
Leiguliðarnir eru bláfátækir og
geta naumast dregið fram lífið.
En svo ill sem kjör þeirra eru,
eru þó kjör þeirra, sem vinna að
akuryrkju hjá landeigendum,
sem reka búskap sjálfir, ennþá
verri. Kaup þeirra er frá fjórt-
án til sextíu cents á dag, og
vinnan er ekki stöðug alt árið. I
heldur aðeins um þann tímann,
sem unnið er á ökrunum. Á Suð-
ur-Spáni býr margt fólk í hellr-
um og lifir á rótum og grasi.
Þetta úrelta og rangláta fyrir-
komulag á skiftingu landsins og
jarðnæðisleysið á mjög mikinn
þátt í þeim pólitísku atburðum,
sem gerst hafa á Spáni aíðustu
árin.
Herinn á Spáni hefir altaf, síð-
an ríkið var mjög víðlent, verið
hlutfallslega stór, einkum hafa
foringjarnir verið margir. Með-
an Spánn átti allar sínar nýlend-
ur í Ameríku, var þörf fyrir stór-
an her; en þegar nýlendurnar
gengu undan móðurlandinu, var
þörfin fyrir fjölmennan her mik-
ið minni. Tala foringja í
spánska hernum, í hlutfalli við
tölu hermannanna, er hér um bil
þreföld við það sem hún er í
franska hernum. Foringjarnir
mynda fjölmenna stétt, sem er
öll vinveitt yfirstéttunum; enda
úr þeim tekin. Þeir fá hlutfalls-'
lega há laun, og eru undantekn-
ingarlítið mjög hlyntir aftur-
haldsöflunum í landinu. í við-
bót við hinn reglulega her eru
Márahersveitirnar, sem voru
myndaðar til þess að halda friði
og reglu í Marokko; en sem berj-
ast nú á Spáni undir merkjum
uppreisnarforingjans, Franco.
Verkamannasamtök á Spáni
eru ný, að heita má. Á stríðsár-1
unum varð mikil framför í iðn-
aði þar, en hagilr fólks í iðnað-
arborgunum var hinn bágborn-
asti. Kaup var mjög lágt og öll
meðferð vinnuveitenda á verka-
lýðnum var mikið verri en víðast
hvar annarsstaðar. Allar ástæð-
ur voru fyrir hendi til þess að
þar risi upp byltingasinnaður
verkamannaflokkur. Fyrir stríð-
ið voru anarkistar og syndikal-
istar, sem svo eru nefndir, mjög
áberandi í öllum verkamanna-1
samtökum. Sósíalistar þar, sem
annarsstaðar, voru vægari og
mótfallnir öllu ofbeldi. Kom-
múnistar hafa á síðustu árum
myndað fjórða flokkinn, og á
milli allra þessara flokka hefir
verið talsvert ósamkomulag og
miklum kröftum verið eytt í inn-
byrðis deilur. Nú síðan ófrið-!
urinn byrjaði hafa allir þessir
flokkar færst nær hver öðrum,
og mynda þeir mikinn hluta af,
liði því, sem berst á hlið stjórn-|
arinnar.
Spánverjar eru ekki ein þjóð
og tala ekki allir sama mál. íbú-
ar sumra landshlutanna kannast
alls ekki við að þeir séu Spán-
1 verjar; og á milli hinna mismun-
jandi þjóðernislegu flokka er
hinn megnasti rígur. f norð-
austur hlutanum, Catalóníu, búa
Catalanar. Barcelona, sem er
mestur iðnaðarbær á Spáni, er
höfuðborgin í Catalóníu. Cata-
lanar tala nokkurs konar blend-
ing af -spönsku og frönsku, og
eru afar stoltir af máli sínu og
öllum sérkennum. Catalanar
hafa lengi heimtað heimastjórn
fyrir sig, og fá hana eflaust, ef
stjórnarherinn sigrar. Meira en
helmingurinn af öllum iðnaði á
Spáni er í Catalóníu.
Þá eru Baskarnir, sem búa á
norðurströndinni við Bisöaya-
flóann. Þeir eru alveg óskyldir
öllu öðru fólki á Spáni, og enginn
veit, hvaðan þeir hafa komíð
upprunalega. Mál þeirra er ólíkt
öllum öðrum málum í Norður-
álfunni, nema hvað það kvað
líkjast einhverjum mállýkzum í
Austur-Evrópu. Baskar vilja um
fram alt fá sjálfsstjórn og vílja
vera eins mikið aðskildir frá öðr-
um landsbúum og framast er
unt; enda hafa þeir altaf verið
það, að því er snertir mál, hætti
og siði.
í norðvestur héruðunum eru
Galicíumenn, sem felstir eru
smábændur. Þeir hafa löngum
! verið kúgaðir og hafa átt að búa
| við óréttláta tollalöggjöf, að
I þeim finst. Þeir heimta að
j nokkru leyti aðskilnað frá aðal-
| ríkinu, eins og Baskar og Cata-
lanar.
Stríð það, sem nú stendur yfir, |
er í raun og veru framhald af 1
pólitískum og félagslegum hreyf-
ingum á Spáni, sem eru meira en
hundrað ára gamlar.
Árið 1808 gerði Napóleon mikli
út herleiðangur til Spánar. Með
honum komu nýjar hugmyndir, j
sem áttq rót sína að rekja til;
frönsku stjórnarbyltingarínnar. j
Höfðu þær þau áhrif, að þær'
kollvörpuðu að nokkru leyti á- j
trúnaðinum á hið ótakmarkaða
einræði konungsins. Afleiðingin
af því varð sú að landið fékk
1812 stjórnarskrá og þing, sem
áttu að haldá konungsvaldinu í
skefjum. En þetta kom ekki að
miklum notum, því að tveimur
árum seinna reif konungurinn
stjórnarskrána í sundur og kom
aftur á fót fullkomnu einveldi.
Ávalt síðan hefir saga Spánar
verið saga um baráttu milli ein-
ræðis og frjáslegra stjórnarfars-
hugmynda. 1820 gerði flokkur
úr hernum uppreisn, setti kon-
unginn í fangelsi og tók upp aft-
ur stjórnarskrána frá 1812. En
það varaði ekki lengi. Einvalds
konungar Norðurálfunnar skár-
ust í leikinn; keisarar Rússlands
og Austurríkis og konungur
Prússlands sendu franskan her
til Spánar; konungurinn fékk
aftur völd og alt sótti í sama
horfið. Aftur kom í ljós sterk
hreyfing með lýðyeldi 1868, og
Spánn varð lýðveldi 1873. Þetta
lýðveldi hafði samt engin skil-
yrði til þess að geta staðið, og
eftir eitt ár var það fallið. Það
gaf konungsvaldinu enn nokkurn
frest, eða til 1931, er Alfonso
flúði úr landi. En á þessu tíma-
bili kom margt fyrir, sem stöð-
ugt veikti konungsvaldið; stríð-
ið við Bandaríkin 1898, Riff-
leiðangurinn 1921 og einræðis-
stjórn Primo de Riveras 1923 ti!
1929. Að líkindum hefði blóð-
ugt stríð brotist út á Spáni, ef
Alfonso hefði ekki flúið úr landi
1931.
Síðan 1931 hefir Spánn verið
lýðveldi, en lýðræðið hefir mætt
látlausri og vægðarlausri mót-
spyrnu frá hinum hærri stéttum.
1934 lá við að fascista-stjórn
kæmist á. Verkalýðurinn reis
upp á móti því. Uppreisnin var
bæld niður með leigðum her-
mönnum frá • Marokko; 2000
manns voru drepnir og margir
fleiri hneptir í fangélsi. Aftur
1935 var undirbúningur með að
koma á fót einræðisstjórn, eins
og á Þýzkalandi og ítalíu; og þá
var það sem að allir flokkar, sem
voru á móti einræðinu í öllum
myndum, sameinuðu sig. Kosn-
ingar fóru fram í janúar 1936,
og samband frjálslyndu og radi-
kölu flokkanna Cthe Peoples
Front) sigraði í þeim. 30,000
pólitískum föngum frá 1934 var
slept lausum.
Stjórnin, sem þá var mynduð
var ekki kommúnista-stjórn,
heldur hrein og bein lýðræðis-
stjórn, eins og á sér stað í öllum
lýðræðisíöndum; — sócialistar
höfðu 98 sæti í þinginu og þrír
republikana-flokkar höfðu sam-
tals 146 þingsæti, kommúnistar
höfðu aðeins 16 sæti. En það sem
sameinaði alla þessa flokka var
hræðslan við fascista-stjórn, sem
yrði komið á með ofbeldi; og sú
hræðsla var auðvitað ekki á-
stæðulaus, því að í júlí braust
uppreisnin gegn þessari löglega
kosnu stjórn út, undir forystu
Francos.
Tilgangur uppreisnarmann-
anna er sá, að koma aftur á hinu
gamla höfðingjavaldi undir
vernd einræðis, sem hefir herinn
á sínu valdi. Stríðið, sem nú
steiidur yfir, er þess vegna bar-
átta milli einræðis, sem grund-
vallast á margra alda gömlum
sérréttindum fámennra stétta í
þjóðfélaginu ,og lýðræðisins; það
er ekki barátta milli fascisma og
kommúnisma. Kommúnistarnir
berjast með stjórninni, og það
gera margir aðrir pólitískir
flokkar, sem eru á móti kom-
múnismanum. Meirihlnti hers-
ins var frá byrjun á bandi upp-
- NAFNSPJÖLD -
Dr. M. B. Halldorson 401 Boyd Bldg. Skrifstofusími: 23 674 Stundar sérstaklega lungnasjúk- dóma. & að flnni á skrifstofu kl. 10—12 f. h. og 2—6 e. h. Heimili: 46 Alloway Ave. Talsimi: 33 158 G. S. THORVALDSON B.A., LL.B. LögjrœSingur 702 Confederation Life Bldg. Talsími 97 024

Jacob F. Bjamason —TRANSFER— Baggage and Furniture Moving 591 SHERBURN ST. Phone 35 909 Annast allskonar flutninga fram og aftur um bæinn. W. J. LINDAL, K.C. BJÖRN STEFÁNSSON ISLENZKIR LÖGFRÆÐINOAR á öðru gólfi 325 Main Street Talsimi: 97 621 Hafa einnig skrifatofur a8 °5 GimU og eru þar að hitta, fyrsta miðvlkudag 1 hverjum mánuði.
MARGARET DALMAN TEACHER OF PIANO 854 BANNINO ST. Phone: 26 420 M. HJALTASON, M.D. ALMENNAR LÆKNINOAR Sérgrein: Taugasjúkdómar Lætur úti meðöl i viðlögum Viðtalstímar kl. 2—4 e. h. 7—8 at5 kveldinu Sími 80 857 665 Victor St.

Dr. O. BJORNSSON
764 Victor St.
OFFICE & RESIDENCE
Phone 27 586
A. S. BARDAL
selur likkistur og annasrt um útf&r-
ir. Allur útbúnaður sá bosti. _
Ennfremur selur hann
minnisvarða og legsteina.
843 SHERBROOKE ST.
Phone: S6 607 WINNIPEO
Gunnar Erlendsson
Pianokennari
Kenslustofa: 701 Victor St.
Sími 89 535
Dr. S. J. Johannesion
218 Sherbum Street
Talsimi 30 877
Viðtalstími kl. 3—5 e. h.
RAGNAR H. RAGNAR
Planisti oo kennari
Kenslustofa: 518 Dominion St.
Sími 36 312
Rovatzos Floral Shop
206 Notre Dame Ave. Phone 94 954
Fresh Cut Flowers Daily
Plants in Season
We specialize in Wedding &
Concert Bouquets & Funeral
Designs
Icelandic spoken
reisnarmannanna, og þeir hafa
stuðning sinn frá þeim stéttum,
sem hafa tapað sérréttindum sín-
um við breytingarnar, sem hafa
orðið á þjóðfélagsskipulaginu
með aukning lýðræðisins. Að því
leyti hafa uppreisnarmennirnir
staðið betur að vígi í stríðinu,
að þeir höfðu æfðan her; en það
sem stjórnarherinn vantaði að
því leyti virðist hann hafa meira
en bætt upp með kappi og þraut-
seigju; hann berst fyrir hug-
sjón, sem er honum dýrmætari
en lífið sjálft; en um nokkurn
hluta uppreisnarhersins að
minsta kosti verður það ekki
sagt, að hann berjist fyrir hug-
sjón, heldur aðeins af því að
honum er borgað til að berjast.
Báðar hliðar hafa auðvitað feng-
ið hjálp utan #ð, þó að hjálp sú,
sem uppreisnarherinn hefir
fengið, sé eflaust mikið meiri.
Úrslit stríðsins eru enn mjög
tvísýn; en hvernig sem það end-
ar, verður Spánn lengi að ná ^ér
eftir þetta blóðbað. Enginn vafi
er á því, að það verður barist
þangað til önnur hvor hliðin
vinnur; það virðist ekki vera um
það að tala, að friður verði sam-
inn fyr en önnur hvor hliðin
gefst upp.
Eftir leinum foringjanum í
uppreisnarliðinu er þetta haft:
“yið verðum að kenna þrælum
okkar, hver sé staða þeirra, svo
i að þeir gleymi því ekki í huridrað
ár”. Og orðtak stjórnarhersins
kvað vera: “Það er betra að
deyja standandi en að lifa á
[hnjánum”. Þessi orð, betur en
jnokkuð annað, lýsa því, sem að
báðar hliðar eru að berjast fyrir.
G. Á.
Kaupið Heimskringlu
Lesið Heimskringlu
Borgið Heimskringlu
I
THL WATCH SHOP
Thorlakson Baldwin
Diamonds and Wedding
Rings
Agents for Bulova Watches
Marriage Licenses Issued
699 Sargent Ave.
Dr. A. V. JOHNSON
ÍSLENZKUR TANNLÆKNIR
212 Curry Bldg., Wlnnlpeg
’ Gegnt jjj s a
Simi: 96 211 Heimilis: JJ 328
J. J. Swanson & Co. Ltd.
REALTORS
Rental, Insurance and Financial
Agents
Sími: 94 221
600 PARXS BLDp.—WinnipeK
DR. J. A. BILDFELL
Wynyard —:— Sask.
OrncK Phonk Res. Piione
87 293 72 408
Dr. L. A. Sigurdson
108 MEDICAL ARTS BUHJDING
Omci Houss:
12 - 1
4 p.m. - 6 P.M.
AKD BT APPOINTMENT
J. WALTER JOHANNSON
Umboðsmaður
New York Life Insurance
I . Company
I