Heimskringla - 09.06.1937, Side 5

WINNIPEG, 9. JÚNÍ 1937
HEIMSKRINGLA
5. SÍÐA
ferða öðrum menningarþjóðum
í því að skilja 'gildi barnssálar-
innar og meta rétt hennar til
lífsins.
Það er skemtilegt tímanna
tákn, að einmitt um sama leyti
sem áhugi manna og skilningur
er að aukast á þessu heima, skuli
líka vera unnið að því meðal ís-
lendinga hér í álfu. Á liðnum
áratugum hafa landar fundið
þörf fyrir bæði kirkjur og ýms
mennigarfélög, svo sem lestrar-
félög og þjóðræknisfélög. Menn
hafa líka fundið, að þó að orðið
væri voldugt, gat það ekki komið
öllu til vegar, og að hverskonar
aðhlynning, líkamleg jafnt sem
andleg, væri nauðsynleg, engu
síður en ræður og rit, þessvegna
hafa orðið til líknarfélög og elli-
heimili, sem vinna að því að
beina ljósgeislum gleðinnar til
hinna þjáðu og örvasa. Bæði
kirkjan og þjóðræknisfélagið
berjast fyrir þeirri hugsjón að
íslendingar hér í álfu finni til
.þeirra blóðbanda, sem tengja þá
saman sem ættbræður og sem
lærisveina hins sama meistara.
En getur nokkuð verið sterkari
prédikun í því efni en það, að
menn beiti kröftum sínum við að
hlúa að hinum minstu bræðrum
í hópnum, hvort sem um er að
ræða sjúkling, Vélkan mann, fá-
tækan einstæðing eða — barn
Eg hefi einu sinni átt þess kost,
að dvelja stundarkorn á elli-
heimilinu á Gimli, og það er meo
því allra skemtilegasta, sem fyr-
ir mig hefir komið, það hlýtur,
ef marka má af því, sem eg sá og
heyrði, að vera ánægjulegur
staður fyrir gamla fólkið, þar
getur það lifað í félagsskap um
minningar hins liðna og orðið
hvað öðru til gleði og hressingar.
Fátt ætti að vera blessunarríkara
fyrir þá, sem hafa staðið í stríði
lífsins, oft við misjöfn kjör, og
ef til vill stundum á öndverðum
meið hver við annan í málefnum
samtíðar sinnar, heldur en að fá
að lifa æfikvöldið með þeim
hætti, að samúðartilfinningin
geti notið sín og vináttutengslin
færi hópinn saman í eina held,
hvort sem menn koma úr austri
eða vestri.
En ef slík félagstilfinning er
einhvers virði, þegar um gamla
fólkið er að ræða, er hún það þá
ekki líka, þegar börnin eru ann-
ars vegar? Börnin eru eins og
nýgræðingurinn á ökrunum, þau
fela uppskeru framtíðarinnar í
skauti sínu. Það er þessvegna
vel, að Kvenfélagasamband Sam-
einaða kirkjufélagsins undir for-
ystu Mrs. S. Björnsson hefir
hafist handa um stofnun sumar-
heimilis fyrir börn. Séra E. J.
Melan hefir þegar skrifað ágæt-
lega um þá hugmynd, og er í
rauninni engu við það að bæta.
En samt má málið ekki liggja í
þagnargildi. Það verður að vinna
að því, að nauðsyn þess komist
inn í meðvitund allra íslendinga.
og að allir íslendingar skoði það
sem sitt málefni. Þetta er eitt af
því, sem ekki þarf að valda nein-
um ágreiningi. Sérstaklega
verða menn að hafa í huga, að
hér er um það menningarmál að
ræða, sem snertir bæði framtíð
margra lítilla barna, og framtíð
íslenzkra félagsmála yfirleitt. —
Nefndin hefir valið heimilinu
stað, þar sem auðvelt er að njóta
náttúrufegurðar og þar sem
greiður aðgangur er að baði. Það
er líka gleðiefni, að forgöngu-
menn málefnisins hafa í hyggju
að gera stofnunina að sumar-
skóla, jafnframt því sem það er
sumarheimili. Er hugmyndin, að
þar sé börnunum veitt nokkur
tilsögn í íslenzku máli og öðru,
sem glæðir tilfinningu þeirra
fyrir fegurð og félagsanda. úti-
vistin, sólskinið og vatnið eykur
líkamlega heilbrigði þeirra, —
munnlega kenslan skerpir hugs-
un þeirra, og góður félagsskapur
ætti að vekja samábyrgð þeirra
síðarmeir á velferð þess þjóðfé-
lags, sem þau lifa í. Eg geng út
frá því sem vísu, að leikir og
útiíþróttir við hæfi barna verði
iðkaðar og kendar. Vildi eg því
skjóta því að þeim, sem með
málin fara, hvort ekki væru til-
tök að kenna börnunum sund, úr
því að staðurinn er svo nærri
vatni. Á þá íþrátt má líta frá
tvennu sjónarmiði, sem nauðsyn-
lega kunnáttu, ef bjarga þarf
sjálfum sér og öðrum frá
druknun, og sem heilnæma lík-
amsæfing. Sundið hefir þann
kost til að bera, að það æfir all-
an líkamann í einu, eykur mýkt
og liðleika í hreyfingum, venur
á djúpa öndun og hreinsar þann-
ig skrokkinn bæði að innan og
utan. Loks venur sundið á snar-
ræði samfara stillingu, og kapp
samfara fullri sjálfstjórn.
Eg lýk þessum línum með
þaklæti til þeirra, sem berjast
fyrir málinu, og vonast til þess
að allir íslendingar leggi þessu
máli lið sitt með einhverjum
hætti.
Áðan mintist eg á það, hve á-
nægjulegt það væri að koma á
elliheimilið á Gimli, þennan
griðastað ellinnar, þar sem á
móti gestinum svellur glaðværð
og fögnuður um leið og hann
kemur í dyrnar. Mér finst það
fara vel á því, að ekki þurfi að
fara nema nokkrar mílur norður
eftir frá elliheimilinu til þess að
finna griðastað bernskunnar,
þar sem hlúð er að framtíðinni
eftir beztu föngum. Þarna
verða morgun og kvöld manns-
æfinnar í nágrenni hvað við ann-
að, og þar sem morgun og kvöld
renna saman í eitt, hverfur nótt-
in, en dagurinn verður einvaldur.
Jakob Jónsson
Avarp Alþingis og ríkisstórnar
til Kristjáns X. Islandskonungs
Á 25 ÁRA RfKISSTJÓRNAR AFMÆLI HANS
GUÐMUNDUR
BJÖRNSON
landlæknir
Rvík 9. maí
Hann andaðist hér í bænum
að heimili sínu í fyrradag, 73 ára
að aldri, eftir langa vanheilsu.
Hann fékk aðkenning af mátt-
leysi laust eftir 1930, og lét þá
af embætti, en stytti sér stundir
síðustu árin með því að lesa um
hugðarmál sín, og að fylgjast
með viðburðum framandi landa
gegn um bylgjur útvarpsins. Á
þann hátt lauk æfi eins af gáfuð-
ustu og einkennilegustu mönnun
um, sem heilsuðu 20. öldinni hér
á Iandi með stórhuga og marg-
þættri umbótabaráttu.
Guðm. Björnson var Húnvetn-
ingur í báðar ættir, kominn af
gáfuðu og athafnamiklu bænda-
fólki. Hann gekk í lærðaskól-
ann og varð stúdent 23 ára, en
hafði lokið læknisprófi í Kaup-
mannahöfn á þrítugsaldri. Litlu
síðar varð hann kennari við
læknaskólann og héraðslæknir í
Reykjavík, en rúmlega fertugur
að aldri var hann skipaður land-
læknir og gegndi því embætti
meðan heilsan entist.
Samhliða læknisstörfum hlóð-
ust á Guðm. Björnson marghátt-
uð félagsleg störf. Hann varð
bæjarfulltrúi í Reykjavík, al-
þingismaður fyrir höfuðstaðinn
og stuðningsmaður Hannesar
Hafstein á hinu athafnamikla
Alþingi og ríkisstjóm hafa sent konungi í tilefni af
ríkisstjórnarafmæli hans eftirfarandi ávarp:
Á tuttugu og fimm ára ríkisstjórnarafmæli Yðar
Hátignar sendir Alþingi íslendinga og ríkisstjórn fslands
þegnsamlegastar kveðjur sínar og árnaðaróskir.
Þann fjórðung aldar, sem Yðar Hátign hefir ríkjum
ráðið, hafa mikil og erfið örlög gengið yfir veröldina.
Náskyldar menningarþjóðir hafa borist á banaspjótum,
byltingar geisað, voldugum þjóðhöfðingjum verið steypt
af stóli og lýðræði fótum troðið víða um lönd. En Yðar
Hátign hefir borið giftu til þess að ráða löndum í fullum
friði, njóta trausts og hollustu frjálsra þegna og halda
uppi veg og virðingu konungdómsins. Aldrei mun það
fyrnast í minningu þjóðar vorrar, að undir stjórn Yðar
Hátignar hafa íslendingar fengið fullveldi sitt viðurkent,
með samningum, friði og lögum. Sjálfstraust og fram-
farahugur þjóðarinnar hefir vaxið og þetta tímabil verið
eitt hið farsælasta í allri sögu landsins. Rúmar sex aldir
laut ísland svo konungsstjórn, að enginn ríkjandi kon-
ungur leit það augum. Því voru heimsóknir föður og afa
Yðar Hátignar viðburðir, sem mörkuðu tímamót í sögu
vorri. En Yðar Hátign hefir sótt land vort heim fjórum
sinnum, heiðrað þúsund ára afmæli Alþingis með nær-
veru Yðar og fyrstur konunga ávarpað þjóðina á hennar
eigin tungu. Þá er íslendingum og hugstætt, að Hennar
Hátign drotningin hefir fyrst allra drotninga sótt ísland
heim og unnið sér miklar ástsældir með þjóðinni.
Hin íslenzka þjóð vill gera þetta ríkisstjórnarafmæli
sem minnisstæðast óbornum kynslóðum, ekki með varða
úr málmi né steini, heldur með starfandi minnismerki, er
tákni þá gróandi, sem í þjóðlífi voru hefir verið á þessum
árum. Vér vitum, að Yðar Hátign hefir með sívakandi
áhuga fylgst með öllum velferðarmálum íslands og ekki
sízt hinum nýju framtökum og tilraunum til ræktunar
landsins. Land vort virðist hrjóstrugt og kalt, en í mold-
inni bíða ónotuð frjóefni og í skauti jarðarinnar býr
varmi, sem getur leyst þau úr læðingi og varið þau kali.
í ræktun fslands mun á ókomnum tímum gerast furðuleg
æfintýri, sem horfa til aukinnar velmegunar og heilbrigði
landsmanna. Með því að stofna á þessum fagnaðardegi
sjóð til eflingar garðrækt á íslandi, er beri nafn Yðar Há-
tignar, vill Alþingi íslendinga og ríkisstjórn íslands um
alla framtíð tengja þau æfintýri í hugum þjóðarinnar við
minninguna um þann konung, sem fyrstur hefir borið
heitið Konungur fslands, og treysta því, að ársæld og
gifta Yðar Hátignar fylgi jafnan starfsemi þeirri, er við
sjóðinn verður bundin.
(Undirskrift forseta á seinasta Alþingi og ríkisstjórnar)
bygt. Hann flutti 1907 þingsá-
Iyktunartill. um stofnun Háskóla
íslands og er löggjöfin um þá
stofnun bygð á aðgerðum hans.
Hann átti mikinn þátt í stofnun
Kristneshælis og Landspítalans.
En allra þýðingarmesta verk
víða um land. Sundhöll og leik-
hús var bygt í Reykjavík, en
fjöldi sundlauga og íþrótta-
stöðva víða um land. Landspítal-
inn var fullgerður, og landlækni
var falið að standa fyrir þeim
margháttaða undirbúningi, sem
hans er barátta hans’ og sigur í formanni í nefnd, með væntan-
starfstímabili frá 1905—1908.
Síðar sat hann á þingi samfleytt
frá 1913 til 1922, og var þá
lengst af forseti efri deildar. —
Hann átti sæti í mörgum þýð-
ingarmiklum nefndum, fossa-
nefndinni, fánanefndinni og síð-
ast í nefnd þeirri, sem kom
skipulagi á Landspítalann. Þann-
ig er saga Guðm. landlæknis, ef
litið er yfir æfi hans eins og þeg-
ar horft er af fjallsbrún yfir
undirlendi. Saga hans er eití af
þúsund æfintýrum um fátæka,
gáfaða drenginn, sem kemur eins
og Davíð frá hjörð sinni í dreif-
býlinu, vinnur hreystiverk fyrir
land og þjóð, og endar daga sína
í hárri elli, eins og hermaður,
sem felur bein sín í mold ætt-
jarðarinnar eftir miklar þján-
ingar og langa baráttu.
Hvert tímabil mótar sína kyn-
slóð. fsland á vafalaust nú
marga gáfaða og mikilhæfa
menn í læknastétt og mun áreið-
anlega eignast marga slíka menn
hér eftir. En þeir munu allir
verða steyptir í öðru móti en
hinn fallni landlæknir. Nú er
hætta allra sérfræðinga í tak-
mörkun þekkingarinnar. Kröfur
samtíðarinnar um sérnámið
verða æ þyngri, og um leið
þrengjast viðfangsefnin. Hið al-
ment mannlega rýrnar um leið
jog orkunni er einbeitt meira að
takmörkuðum viðfangsefnum.
Kynslóð Guðmundar Björn-
sonar kom svo að segja að ó-
numdu landi. Hann var fæddur
10 árum áður en Kristján kon-
ungur IX færði íslendingum hinn
fyrsta vísi að innlendri stjórn
174. Sú kynslóð vaknaði til
meðvitundar um þörfina á alls-
herjarviðreisnarstarfsemi. Þjóð-
in átti svo fátt af því, sem nú-
tímaþjóð þarf með, nema sitt
stóra, ónumda land, tunguna,
bókmentirnar, og þá manndáð.
sem lífsbaráttan í dreifbýli
sveitanna hafði skapað á þúsund
árum. Guðm. Björnson hafði ó-
trúlega fjölbreyttar gáfur, og
hann setti ekki ljós sitt undir
mæliker. Hann dreifði kröftum
sínum eins og auðugur erfingi,
sem hvergi sparar fjársjóðu
sína. Guðm. Björnson hljóp í
skarðið, hvar sem honum þótti
vanta liðsmann og var jafnan
þar sem sóknin var mest. Hann
kom fyrstur skipulagi á htfil-
brigðismálin, að því er löggjöf
snerti og var eftirlitssamur hús-
bóndi í heilbrigðismálum meðan
heilsa hans entist. Hann var
öndvegishöldur í viðreisn íþrótta
málanna. Hann valdi stað fyrir
Vífilstaði og átti mikinn þátt í
að það myndarlega hæli var
vatnsveitumálum Rvíkur. Eng-
inn höfuðstaðarbúi hafði þá,
nema hann, þann stórhug og
skarpskygni, sem þurfti til að
leiða bezta drykkjarvatnið, sem
nokkur borg í Evrópu hefir, 15
km. leið, inn í hinn vanrækta, ís-
lenzka höfuðstað.
Hér verður að vísu fátt eitt
talið af hinum mörgu átökum
þessa merkilega manns í opin-
berum málum. En Guðm. Björn-
son átti meiri orku, til að sinna
málum, sem eingöngu voru and-
legs eðlis. Hann stundaði stærð-
fræði, eftir að hann var kominn
á miðjan aldur og átti bréfa-
skifti við lærða menn í þeim efn-
um um stærðfræðigátur. Hann
lagði mikla stund á íslenzku, og Sp0r.
eru til eftir hann fjölmörg ný-
yrði, sem stórum hafa auðgað
málið. Auk þess orti hann tals-
vert undir einkennilegum og
þjóðlegum háttum og gaf út
undir dulnefninu Gestur. Hann
lét sér ant um vínnubrögð og
sóma þingsins, og átti meginþátt
í ýmsum umbótum, sem þar
voru gerðar, en alveg sérstaklega
lagði hann mikla vinnu í þing-
reglur þær, sem enn gilda að
mestu óbreyttar.
Þegar Guðm. landlæknir var
á miðjum aldri, gerði Ríkarður
Jónsson af honum eina af sínum
beztu andlitsmyndum. í mynd-
inni endurskína hinar miklu og
fjölbreyttu gáfur. En auk þess
hvarflar yfir andlitið dularfult,
létt bros. Sumir hafa sagt að það
minti á hið tvíræða og dularfulla
bros Mona Lisu. Þessi mynd
mun um langar, ókomnar aldir
geyma andlitsdrætti og yfir-
bragð þessa landnema, sem var
svo ótrauður liðsmaður í þeirri
sveit, sém hefir gert hið nýja
ísland að því sem það er. Það,
sem einkennir þessa kynslóð, er
hið fjölþætta starf, hin mikla
vakning, hin ótrauða sókn og
hið frjóa, skapandi afl. Fyrir
starf þessara manna hefir ís-
legum yfirlæknum spítalans og
húsameistara. Á þessum árum
virtist landlæknir taka hætti
æskumanna í annað sinn. Hann
var sístarfandi, ferðaðist mikið
vegna heilbrigðismálanna innan-
lands og utan og var hvarvetna
hinn hagsýni, lífsreyndi en
bjartsýni maður. óvíða komu
yfirburðir hans betur fram en í
nefnd þeirri, sem var þar vakinn
og sofinn í að sjá fyrir öllu,
tryggja að alt væri sem bezt
gert og þó með sem mestri hag-
sýni. Honum var síðan falin
forstaða í spítalastjórninni. —
Leysti hann það svo vel af hendi
hina fyrstu mánuði, að seint
mun verða gengið þar í hans
En fyr en varði bilaði heilsa
hans að nýju. Kraftar hans
voru endanlega þrotnir. Fram-
undan voru mörg og löng veik-
indaár. Maðurinn, sem hafði
þráð að tæma allar lindir þekk-
ingarinnar, maðurinn, sem vildi
hvarvetna ganga í fararbroddi,
þar sem sótt var fram til menn-
ingar og þroska í landinu, varð
nú að sætta sig við Ianga og til-
breytingalausa bið eftir hinni
eilífu hvíld.
f sumum stóru löndunum var
í lok 19. aldarinnar talað um
andlega deyfð, sem nefnd var
aldalokaþreyta. Hér á íslandi
þektist ekki þessi meinsemd. —
Kynslóðin, sem byrjaði öldina,
fann að hún 'var ung og sterk,
full af áhuga og þrá eftr að gera
ísland ungt og frægt að nýju.
Hinn látni forustumaður er einn
af merkilegustu mönnum þess-
ara merkilegu tímamóta.
J. J.
■—N. Dbl.
lenzka þjóðin lyft taki heillar
aldar á einum mannsaldri.
Það er sjálfsagt ekki með öllu
hættulaust, jafnvel fyrir svo
GAMANSEMI RASKS
Hinn frægi danski málfræð-
ingur Rasmus Kristján Rask
dvaldist hér á landi árið 1813.
Er þessi saga um hann sögð og
sýnir hún gamansemi hans:
“Þá kom, enn út í Reykjavík
stúdent danskur,” segir Annáli
nítjándu aldar, “ungur að aldri,
andlega auðugan mann eins og Kriatján "EaskT hatði
Guðm. Bjornson, að dreifa orku
AT ÖXARÁ
Once more in memory I pace,
On Iceland’s bleak and distant strand,
I see the mist from geysers rise,
Above the rainbow’s gorg’ous band.
Afar I view the snow-topp’d peaks
The lava fields below are bare,
I hear the roar of waters in
A cavern like a Giant’s lair.
At öxará on Thingvellir,
In accoutrements of war,
Around the Rock call’d Lögberg where
The laws were told in days of yore,
I see the Víkings stand with swords
Gleaming in the Midnight Sun;
The river winding o’er the Plain,
The maidens passing one by one.
One fair maiden there I see,
Her mantle gold embroider’d dear,
Brighter than the river’s sheen,
When bathes the moon so icy-clear.
The setting sun reveals her face,
With pride of race in ev’ry line,
Her blue eyes strang’ly look about,
An eager light doth in them shine.
A dark-clad woman then appears,
Her plea the fair-hair’d one disdains,
They speak too low, I cannot hear,
The hag walks on, the maid remains.
She look’d at me, but saw me not,
I mov’d, unsteady, in surprise—
The sight of her did stir my blood,
My breath was held as in a vise.
I gazed at her with quicken’d pulse,
She slowly moved as in a dream—
My heart cried out to her in vain,
Whose beauty did unearthly seem.
Thorvaldur Pétursson
sinni og áhuga eins og hann
gerði. Á fimtugsaldri var hann
að vissu leyti orðinn þreyttur og
slitinn maður. Um það leyti
liðu svo nokkur ár, að ekki gætti
átaka hans í stórmálum líkt og
verið hafði fyr, eins og þegar
hann hratt í framkvæmd vatns-
veitunni í Reykjavík og löggjöf-
inni um Háskóla íslands. Lágu
til þessa að nokkru leyti sérstak-
ar ástæður.
Þegar Guðm. Björnson kom
fyrst á þing 1905, var flokkur
Heimstjórnarmanna eins og ef
nú væri gerð samsteypa úr í-
haldinu og Framsóknarflokkn-
um. Þar var mikið um kyrstæða
skrifstofumenn, en þar voru líka
umbótamenn með skapandi orku.
Guðm. Björnson átti prýðilega
heima hjá umbótamönnunum og
vann þar með lífi og sál. En eftir
kosningasigurinn 1908 brotnaði
Hannes Hafstein og íhaldsöflin
náðu undirtökum á flokksstjórn-
inni. Jón Magnússon, hinn nýi
leiðtogi Heimastjórnarmanna,
var vitmaður í betra lagi, en
kyrstæður skrifstofumaður. í
liði Jóns Magnússonar var Guðm.
Björnson hitabeltistré á túndr-
um Rússlands. Þar nutu sín ekki
beztu kostir hans. Það kom
jafnvel til orða, að hann hefði
ekki lengur heilsu til að gegna
embætti sínu.
En eftir stjórnarskiftin 1927
byrjaði nýtt tímabil í lífi Guðm.
Björnsonar. Framfarir, sem
honum voru að skapi, byrjuðu að
nýju. Stórir skólar voru reistir
hann ritað málfræði, íslenzka, því
hann var manna skarpastur til
tungumálanáms og svo vel að
sér í íslenzkri tungu, að fáir
munu innlendir fremri verið
hafa. Hann fékk styrktarpen-
inga til hingaðfarar til að kynn-
ast hérlendri tungu og fornfræð-
um. Fyrst hafði hann numið ís-
lenzku af Árna Helgasyni, presti
að Reynivöllum (síðar í Görðum
á Álftanesi, stiftpróf. og biskup
(að nafnbót), d. 1869, 92 ára),
er þeir voru saman í Kaup-
mannahöfn, og reið hann því til
Reynivalla að finna hann, og
með honum Gísli Guðmundsson,
hegningarhússráðsmaður frá
Hjarðarholti, er þá bjó á Signýj-
arstöðum. Rask bjó sig á leið-
inni síðhempu, reiðsokkum og
hatti all-illum og vilti á sér
heimild. Kendi Árni prestur
hann eigi í fyrstu, en hann lést
vera bóndi sunnan af Nesjum,
kunni þó engin tíðindi þaðan að
segja og það furðaði prest. —
Spurði hann þá Gísla einslega
hver sá væri svo heimskur en
eigi heyrði hann af máli hans
(þ. e. Rasks), að hann væri út-
lendingur, því að hann talaði
mjög rétt, þótt hann væri lin-
mæltur nokkuð. Gísli brosti að
þeim og grunaði þá prest fleira.
Eftir það kendust þeir, fagnaði
hvor öðrum og gerðu af þessu
mikið gaman”. — Sdbl. Vísis.
>MOCCCC05000S900050000&ð5<
Kaupið Heimskringlu
Lesið Heimskringlu
Borgið Heimskringlu
sosðsosoosððosððoscoeoððse