Heimskringla - 27.07.1938, Side 1

THE PAR-T-DRINK
Good Anytime
In the 2-Glass Bottle ^ ®
SNÚIÐ Á MELINU!
Komið loðfatnaði og vetrar-
kápum yðar til geymslu hjá
oss í mel og eldtryggum
skápum
SfMI 37111
AVENUE
DYERS and CLEANERS
LII. ÁRGANGUR
WINNIPEG, MIÐVIKUDAGINN, 27. JÚLÍ 1938
NÚMER43.
U
Leiði í landauðn
yy
ÞÓRÐUR BRYNJÓLFSSON YEUM
F. 29. sept. 1846 — D. 7. maí 1888
(Afhjúpun og vígsla minnis-| f sögu vor íslendinga, austan
varða Þórðar Brynjólfssonar! hafsins og vestan eru orð skálds-
Veum fór fram eins og til stóð'ins sannmæli:
og um var getið hér í blaðinu, {
sunnudaginn 1. júlí, við Akra,
“Meinleg æfi margan hrjá
Mann og ræna dögum
Sá er tíðum endir á
íslendingasögum.”---------
N. D., að viðstöddum nokkrum
vinum og fornum nágrönnum
Þórðar heitins og Jóns sonar
hans, er um langt skeið bjó að
Akra, fluttist þaðan til Foam Margir þessir talshættir, öld af
Lake en býr nú vestur í Blaine, öld daglega staðfestir af reynsl-
Wash. unni, sanna þá staðhæfingu. Má
Myndin sýnir minnsivarðan minna á þessa sem dæmi:
eins og nú er frá honum gengið, “Það er sitt hvað gæfa eður
undir gömlu eikartré fram við. gjörvileiki”;
Veginn, Maðurinn í myndinni er;
Jón Veum sonur Þórðar.)
Heiðruðu góðu vinir:
Vér erum hér stödd til að
helga athöfn sem hér á fram að
fara í dag, og minnast atburðar
er skeði fyrir mörgum árum. Vér
verður því að beina huga vorum
til baka, og láta hann staðnæm-
ast við löngu liðna daga.
Eg veit að það er ávalt erfitt
verk að hugsa sér langt aftur í
tímann. Það er erfitt að virða
fyrir sér löngu horfinn atburð og
sjá alt með sama hætti og ó-
breytt, eins og það gerðist þá,
eins og það er líka erfitt að sjá
fram í tímann og greina þær
breytingar sem hann skapar. —
Maður getur hugsað sér og séð
fótmálin til baka, en þó naum-
ast greinilega lengra en yfir
þann spöl vegarins, sem maður
hefir sjálfur farið.
En athöfn sú sem hér er að
fara fram í dag, krefst þó þess,
þó torvelt sé, að vér skygnumst
til baka all langa leið, og lengri
leið en þér sum eruð búin að
fara, þó aðrir eigi allmörg spor
þar á bak við, sem nú fyrnast
óðum og fýkur í. Því svo er með
það sem með hið forna Beru-
rjóður, að hin unga jörð sem
áður bar oss fyrir sjónir, er nú í
dag blásin og ber, bæjirnir fornu
vallgrónar rústir og sporin
fyrstu, eins og á hinni fornu öld,
óræk og orpin sandi.
Tímabilið sem um er að ræða
eru 50 ár. Vér látum því hug-
ann hvarfla til baka um 50 ár,
eða öllu lengra þó, því til þess,
er þá gerðist, er að rekja orsök-
ina til þessa samfundar, og komu
yðar hingað á þenna stað.
Þessi atburður sem eg nefni
svo er saga, — sorgarsaga —
ekki einstæð í sögum fslendinga
fyrr né síðar, en þó að sumu
leyti sérstæð. Margar slíkar sög-
ur gerðust á fyrri og síðari öld
en eru nú glataðar og gleymdar
að öðru leyti en því, sem innihald
þeirra og efni er nú fléttað inn í
raunspeki og talshætti tungu
vorrar oss til skýringar og minn-
is, um eðli og tilgang mannlegs um hið nýja landnám sem hið
lífs. eldra. Þrekið og viljakraftinn
“Eigi má sköpum renna”;
“Alt skeikar að sköpuðu”;
“Til góðs vinar liggja gagn-
vegir þótt hann sé firr of
farin.”
“Orðstír deyr aldregi hveim
sér góðan getur.”
Ef til vill snerta oss sem lifað
höfum hina vestrænu landnáms-
tíð, þessir fornu orðskviðir, og
æfisögurnar sem í þeim felast,
enn dýpra af því að vér eigum í
muna og minni margt til saman-
burðar við hina fornu landnáms-
öld og vér höfum reynt sannindi
þeirra. Sjálfum finst mér naum-
ast nokkur málsháttur eða vísa
snerta viðkvæmar huga minn en
vísa atgerfismannsins mikla og
landnámsmannsins Önundar tré-
fóts er hann hrakinn af fóstur-
jörð sinni leit hið nýja landnám
sitt í fyrsta sinn. Honum varð
að orði:
“Rjettum gengr en ranga
Rinnr sæfarinn, ævi
Fákr um fold ok ríki
Fleinhvessanda þessum
Hefk lönd ok fjöld frænda
Flýi en hitt er nýjast:
Kröpp eru kaup ef hreppik
Kaldbak en ek læt akra.”
Eg er sannfærður um að svip-
aður söknuður hefir hreyft sér í
skapi margra er minningarnar
um hin fyrri ættaróðul þeirra
rifjuðust upp fyrir þeim, er þeir
litu, að sumu leyti hið óvistlega,
nýja landnám sitt, svo að sama
dapurleik hefir sett að þeim sem
Önundi, og þeim fundist æfiknör-
inn leggjast til drifs. önundur,
með vísu þessari, dregur saman-
burð af gangi æfinnar og gangi
skipsins sem flytur hann burtu
af ættjörðunni. Æfin gengur
réttum, (en svo var nefnt á
fornri tíð er skip voru lögð til
drifs) hana rekur um lönd og
höf, en “fákur sæfarinn”, (það
er skipið) rennir hraðbyri. “Eg
hefir látið lönd og f jöld frænda,”
segir hann, “en svo bætast við
hin kröppu kaup, ef eg hreppi
kaldbak en læt akra.” Lýsing
þessi öll er jafn raunalega sönn
varð jafnt að brýna til þess að
reka allan bilbug og uppgjöf á
brott. Æfin gengur réttum, en
boðorðið er að duga þrátt fyrir
það, og yfir þann ásetning varp-
aði vonin í þá tíð stökum geisl-
um.
Það er árið 1883 að fjöldi
manna flytur, í þremur hópum
vestur um haf, frá íslandi. Legg-
ur fyrsti hópurinn af stað af
Akureyri í byrjun júnímánaðar.
Átti skip það er flutti þá til
Skotlands, að koma von bráðar
aftur og sækja þá sem eftir voru,
og skrifað höfðu sig til Vestur-
farar. Átti skipið að koma
fyrst við vestanlands og fara
norður um land, og leggja til
hafs af Austfjörðum. En þann
farartálma bar að höndum að
alla firði norðanlands fylti með
ís, svo að hvergi varð komist og
olli algeru farbanni meirihluta
sumarsins. Fólk það er beið
eystra vistaði sér því far með
hrossaflutningaskipi er fór frá
Seyðisfirði snemma í júlí mán-
uði, en hitt varð að bíða, norðan
og vestan lands. Hafþök voru á
hverjum firði norðanlands fram
í júlí mánaðarlok, en þá rak ís-
inn burtu svo skipaleið opnaðist
norður. Var nú vesturförum
skjótlega komið um borð, fyrst á
Vestfjörðum og síðar á Sauðár-
króki en þaðan var látið í haf 1.
ágúst og siglt suður með landi í
beina sttfnu, til Færeyja. Áliðið
var sumars er vestur kom. Skift-
ust menn í tvo hópa er komið var
til Toronto. Hélt sá hópurinn er
skrifað hafði sig til Vestur Can-
ada beina leið vestur til Winni-
peg en hinn er skrifað hafði sig
til “Rauðárdalsins” var sendur
með skipi frá Sarnia, Ont., vest-
ur eftir stórvötnunum til Duluth.
Til Pembina var komið 1. sept.,
og þar beðið um stund. Eftir
höfðu átt kost. Mun þá mörgum
hafa orðið hugsað til önundar og
hinna fornu landnámsmanna. —
Enda voru þá tíðum um hönd
hafðar fslendingasögur, jafn-
hliða guðsorðabókunum er menn
höfðu með sér að heiman.
Þó bygðin væri ung — 5 ára
gömul — var búið að nema innan
úr landi, það sem auðveldast var
til ræktunar og álitið kosta mest,
en hitt eftirskilið er örðugra
var. Hlutu þeir því, er þetta ár
komu, og hinir, er á eftir þeim
komu enn seinna, að leita á þessi
svæði sér til landsfestu. Jók
þetta á aðra örðugleika frumbýl-
ings áranna, tafði afkomu ný-
byggjanna, fram yfir það sem
annars hefði þurft að vera og
sleit hinum eldri mönnum út, er
voru aðal fyrirvinna heimilanna,
við skógruðning og steintöku,
þar sem jörð var grýtt eða þá
skógi vaxin, sem víða var á þeim
árum. Húsakynni voru af van-
efnum gjör og óvíða betri en
það að klæðast varð í frosti og
kulda hvern morgun, meiri hluta
vetrar, því fyrstu hitunartækin
voru eigi önnur en eldstóin.
Liðu sVo fyrstu fjögur til
fimm árin að við svipuð kjör
varð að búa, þar til tekist hafði
að rækta jörðina að meiri mun.
f hópi þeirra er komu til
“Rauðárdalsnýlendunnar“ þetta
ár — 1883 — var maður sá, sem
vér erum að minnast í dag, er
hingað flutti ásamt fjölskyldu
sinni og aldurhnignum foreldr-
um, Þórður Brynjólfsson Veum
frá Valshamri í Geiradal í Barða-
strandarsýslu. Þar höfðu for-
eldrar hans búið um mörg ár,
Brynjólfur Jónsson Veum og
Guðrún Þórðardóttir skáldkona,
er var mjög vel kunn um land
alt, fyrir kveðskap sinn. Var
jörðin Valshamar, eftir því sem
voru enn tvær dagleiðir, með séð verður í fornum ættartölum
þeirrar tíðar farartækjum, til
íslenzku bygðarinnar í “Rauðár-
dalnum”.
eign ættarinnar og keyptu for-
eldrar Þórðar hana og bjuggu
j þar svo um langt skeið. Er hún
Flestir í hópi þessum áttu með betri jörðum í Geiradals-
eitthvað skyldmenna í hinni, til
þess að gera, nýgfofnuðu “Rauð-
árdalsnýlendu,” sem vitjuðu
þeirra er þeir spurðu að þeir væri
komnir til Pembina, og með því
að komið var fram á haust, og
undirbúningfrestur enginn til
landtöku og húsabyggingar,
komu menn sér fyrir í þeim
húsakynnum er fyrir hendi voru
um veturinn, þó væru næsta ó-
nóg. Enda var þá líka annað
brýnna um að sýsla en vönduð
húsakynni, en það var, að byrgja
sig upp með vistir fyrir vetur-
inn. Réðist því hver vinnufær
maður í haustvinnu, er hélzt á
þeim árum, fram í frost og
snjóa, til þeirra er vinnuhjálp
þurftu að kaupa. Þetta greiddi
úr brýnustu nauðsynjum, en
næsta var það ónóg þar sem um
stórar fjölskyldur var að ræða.
Var haldið mjög spart á, en
búið, að klæðnaði og sængurfatn-
aði að því, sem komið var með að
heiman.
Varð mörgum þetta all erfitt
er búið höfðu við sæmileg kjör,
að þurfa nú að halda sem mest í
við sig og sína,-og gerast vinnu-
hjú, þó eigi væri nema um stund-
arsakir. Var því ekki dregið
sumarið eftir, að nema land,
koma upp húsaskýlum og búa
um sig eftir mætti.
í yrsta hugsunin og aðal von-
in, var að yrkja jörðina og leita
hjá henni nauðþurfta sinna til
fæðis og klæða, og losast úr allri
kaupamensku. Gekk þetta von-
um framar, og þó ekki án átaka
og þjáningar fyrir þá er voru
stórhuga skapmenn og annars
hreppi og eftir fornu mati talin
18 hundruð á landsvísu. Þar var
Þórður fæddur 29. sept. 1846.
Var hann eina barn foreldra
sinna. Brynjólfur faðir hans var
Jónsson, frá Brekku í Gilsfirði
Atlasonar á Kleyfum Jónssonar.
f móðurætt sína var Brynjólfur
fimti maður frá Jens sýslu-
manni Veum, að því er Gísli
sagnfræðingur Konráðsson tel-
ur, en Atli afi hans var talinn
eitt hið mesta hraustmenni er þá
var uppi á Vestfjörðum, vitur
maður og sannsýnn og lét eigi
hlut sinn fyrir neinum. Er ætt
hans rakin til Sturlunga og hinna
fornu Vatnsfirðinga. Guðrún
móðir Þórðar var dóttir Þórðar
bónda Magnússonar á Gróustöð
um og Elinar Jónsdóttur frá
Kleyfum í Gilsfirði. Koma ættir
þeirra foreldra Þórðar saman,
og voru þau í náinni frændsemi.
Þórður var maður afburða vel
gefinn, bjartur yfirlitum, með
hærri mönnum á vöxt og ramur
að afli.
Um 1870 kvæntist hann. Kona
hans var Valgerður Jónsdóttir
frá Tjajdanesi Sigmundssonar,
Magnússonar sýslumanns Ketils-
sonar. En móðir hennar var
Valgerður Guðmundsdóttir
prests eystra. Tók Þórður þegar
við hálfri jörðinni og bjó á móti
foreldrum sínum, þangað til þau
seldu bú sitt og f jölskyldan flutti
öll vestur. Höfðu þau þá eignast
þrjá sonu: Jón er nú býr vestur í
Blaine í Wash., kvæntur Jóhönnu
Þórdísi Stefánsdóttur; Guð-
mund, er andaðist í Winnipeg
vorið 1904 og Jens er andaðist
16 ára gamall árið 1893.
Vorið eftir að til nýlendunnar
kom nam Þórður land það er vér
nú stöndum á. Var það þá alt
í skógi og hið erfiðasta til ábúð-
ar. Byrjaði hann þegar að húsa
það fyrir sig og foreldra sína.
Reisti hann tvö bjálkahús þar
um sumarið, og keypti, fyrir fé,
er hann kom með að heiman, dá-
lítinn bústofn. Varð nú hið fyrsta
verk að höggva rjóður í skóginn
og koma einhverjum bletti í rækt
og þvínæst að afla heimilinu
nauðþurfta með erfiðsvinnu þeg-
ar hana var að fá. Mátti segja
að hann legði saman daga og
nætur við þau störf. Þannig liðu
fyrstu árin. Rjóðrið færðist út,
jörðin var farin að bera ávöxt af
iðjusemi hans, og það rofaði fyr-
ir ljósi framundan. En þá kom
fyrir fyrsti sorgaratburðurinn.
Vorið 1887 (5. marz), fæddist
þeim dóttir. Var hún heitin eftir
ömmu sinni Guðrúnu skáldkonu.
Síðla samsumars veikist hún og
deyr, (20. sept.). Færir faðir:
hennar hana til moldar og jarðar
skamt frá bæ sínum í hinu nýja
landnámi að fornum sið. Þar
skyldu ættmennin hvíla, er veg-
ferð þeirra væri lokið hér á jörð!
Næsti vetur var harður og
snjóa mikill, og gekk þá vesöld
allmikil yfir hið unga bygðarlag.
Þórður hafði alla jafna verið
heilsugóður, kendi hann þá og
eigi lasleika, fremur venju. Tók
hann upp akkorðs vinnu þá er
hann hafði stundað áður, að fel'la
skóg. Hélt hann því starfi á-
fram, fram eftir vetri. En þá
bar svo til, eitt kveld síðla vetr-
arins, að honum hafði ofhitnað
við verkið, máske af því að hann
íafði kepst meira við þenna dag,
ætlað erfiðinu og þreytunni að
dreifa hugsunum sínum um
missirinn haustið áður, — þó um
jað verði ekki vitað — en erfiði
og þreyta eru oftast haldbeztu
deyfingarlyf saknaðar og sviða,
að þegar að heim kom setti að
íonum kulda. Morguninn eftir
var hinn afburða hrausti og
leilsusterki landnámsmaður
veikur, — fyrsta sinn á æfinni.
Átti nú sigurvonin þegar loksins
var farið að rofa til, að engu að
verða, að snúast í tál og tap?
gat hann hafa hugsað. Vonandi
Inn í dimt og hrörlegt hús eg treð
Hver er sá sem stynur þar á beð?
Hver á þessi hvarmaljósin blind
Hver er þessi Jesú píslar mynd
Hver á þenna hása hryglu-róm
Hver fær þennan dapra skapa-
dóm.
Hver senj hverfur í anda 50
ár til baka að dánarbeðinum lít-
ur þessa sömu mynd.
Sóttin elnaði og 7. maí 1888
var landnáms stríðinu lokið,
æfin var öll, Þórður Brynjólfsson
Veum var andaður.
Jarðarförin var fámenn, ekkj-
an og hinir ungu synir þeirra
þrír, nágrannar tveir er smíðuðu
utan um líkið og tóku gröfina.
Veturinn og hið sífelda strit
höfðu unnið sín hermdarverk,
það var einum ágætum heimilis-
föður færra í hinni ungu bygð,
einni umkomufárri ekkju fleira
og þremur föðurlausum börnum.
! Hann var jarðaður við hlið hinn-
ar ungu dóttur, þar sem hann
sjálfur hafði kosið legstað sinn
og sinna. Um haustið fæddist
sonur, en hann lifði aðeins 10
daga og var þá færður til moldar
við hlið föðursins.
Mörg ár liðu, tveir yngri
bræðranna voru einnig kallaðir
burt. Hin aldna móðir flutti á-
samt Jóni syni sínum til fjarlægs
staðar. Þar eftir nokkur ár and-
aðist hún og var lögð til hvíldar.
Söknuð sinn yfir missi manns
síns bar hún til dauðadags.
Sorgarsöguna hefi eg sagt í
fáum dráttum. Það er ekki ein-
göngu til þess að rifja hana upp
hlýða á hana að vér erum hér
stödd, heldur líka til þes að helga
þær minningar, er nú snúa henni
í sigurmál. Landneminn hvílist,
djúpt í skauti jarðarinnar, er
hann helgaði sér, en minning
hans lifir einnig ofan jarðar með
minnismerki því, er vér helgum
hér í dag og sonur hans hefir
látið gera, þótt þeir hverfi allir,
er minnast hinna liðnu ára. __
Það sé til minnis um það
í framtíðinni að hér, á árdegi
sögunnar, nam land, maður utan
af íslandi — Þórður Bynjólfsson
Veum — og með honum og ná-
grönnum hans hófst hér menskra
manna bygð. Að hér vann hann
ekki, en hver gat um það sagt? . .
Enginn má sköpum renna. Hafði -Sm s^^uverk fyrir konu og
ekki hið nýja landnám hans
reynst ein jökul auðn, hafði hann
ekki hrept kaldbak en látið akra?
Guð vissi það, enginn annar.
Dagar liðu og vikur og veikin
elnaði.
Þeir sem enn muna eftir veik-
indum á heimilum á þeim árum
o g erfiðleikunum sem þeim
fylgdu bæði húsnæðis- og hjálp-
arskortinum geta gert sér í hug-
arlund hversu þungbært þetta
áfall var ungum sonum hans og
eiginkonu.
Oft hefir mér komið í hug
hversu líf þjóðarinnar hefir á
öllum öldum verið eitt og hið
sama jafnt í blíðu sem stríðu og
þó ekki sízt á mótlætistímum. —
Vér getum lesið út frá því sem
gerist fyrir sjónum vorum sams-
konar atburði er gerðust fyr-
ir langa löngu og hafa marg
endurtekið sig öldum saman.
Og því hefir mér oft fund-
ist að hin ógleymanlegu eft-
irmæli skáldsins Matthíasar
Jochumsson um trúarskáldið
Hallgrím Pétursson nái með
lýsingum sínum til viðskiln-
aðanna á hinum fyrri árum hér,
og ekki sízt þess er var í aðsígi:
Atburð sé eg anda mínum nær,
Aldir þótt að liðnar séu tvær
börn, land og þjóð, og lauk hér
æfinni með sæmd.
f hinum fögru Hávamálum
standa þessi orð:
“Bautasteinar
Standat brautu nær
Nema reisi niðr at nið.”
Eru það enn sannmæli. Hér
hefir niður reist að nið þenna
stein.
í huga og hjarta viljum vér
helga þetta “leiði í lauðauðn” og
minnismerkið og lýsa guðsfriði
umhverfis það um aldur og æfi.
Standi það sem heilagt tákn, ætt-
rækninnar, drengskaparins og
kærleikans. Minni það alla á
er hér fara um farinn veg
að hér býr guðs friður, og
máttur hins umskapandi anda,
er breytir eyðimörkinni í frjó-
saman dal. Minni það alla á,
að sú hönd iðjar aldrei til
einskis sem breytir steinum í
brauð og léttir lífsins byrði, öld-
um og óbornum. Standi minnis-
merki þetta hér sem heilagt vé,
boðberi trúar, vonar og kærleika,
helgað guði, vorum himneska
föður, er frá eilífð til eilfíðar
lifir og ríkir um aldir alda.
Amen.
R. P.