Heimskringla - 13.09.1944, Blaðsíða 2

2/S1ÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 13. SEPT. 1944
FYRSTU VIÐHORF MÍN
TIL LIFS OG LISTAR
Eftir Einar Jónsson,
myndhöggvara
Hvað var það sem greip mig
föstustum tökum á fyrstu æsku-
árunlmínum? Eg man, að ég bar
í brjósti sterka þrá til einhvers
æðra og hafði þá þegar mikið
yndi af að hugleiða það, sem lið-
ið var. Það var eins og ég hefði
ekki veitt dýrð augnabliksins
eftirtekt, fyrr en það var fram
hjá farið. Eða sá ég eitthvað af
dýrð þessari í fortíðar- og fram-
tíðardraumum, meðan ég var
ekki svo þroskaður að finna hana
í augnablikinu, og tók ég þá fyrst
eftir því, að það veitti mér sælu,
er ég gaf því nánari gætur?
Ég veit ekki, hvort það var
þessi tilfinning eða eitthvað
henni skylt, er síðar gerði vart
við sig sem trú og kærleiki til
andlegs eða yfirjarðnesks lífs
jafnframt því sem mér óx áköf
ást til alls, er mér virtist fagurt,
að einhverju leyti. Eitt form
þótti mér vænst um, ef ég gatj
komið því inn í einhverja heild
þótt umhverfið væri mér annars
lítils virði. Þetta form var kúlan.
hnötturinn, hið hringmyndaða
líkan. Væri form þetta t.d. meðali
leikfanga minna, þá helgaðist
umhverfið allt af þessu eina
formi, svo að ég gat sætt mig við'
alla hina heildina, sem ég hafði
sameinað um það. Kúluformið
varð að einskonar helgum mið-
depli umhverfisins, þó því aðeins
að á því væri ekki hinn minnsti
vankantur, sem á nokkurn hátt
gæti ruglað hringsins lifandi
línu, en á það var ég furðu glögg-
ur. Úr draumum mundi ég, að
ég hafði í hendi minni slíka kúlu
með fögrum regnbogalitum
Vaknaði ég þá stundum með
krepptan hnefann, sökum þess
að ég vildi ekki tapa dýrgripn-
um, er ég fann hann, vegna vax-
andi dagvitundar minnar, verða
að engu í lófa mínum.
Líkingu með ýmsu útliti'
margskonar lífsforma — andlit-
um og viðmóti annara — leit ég
í bernskunnar iðandi blæ með
öllum hennar margvíslegu
myndum, í rákum og rúnum
náttúrunnar, sem tóku á sig ann-
arlegan svip fyrir hugarsjónum'
mínum. Þessar draumsýnir, sem
óbeizlað ímyndunarafl mitt bjó
úr því, sem fyrir augun bar
urðu mér hjartfólgnar og hinn
unaðslegasti leikur. Mjög snem-
ma vaknaði hjá mér þrá til að dá
allt, sem mér þótti dásemdarvert
af því, sem ég sá, heyrði, fann og
skynjaði. Ef til vill, er þessi til-
finning einn þeirra fjársjóða
sem maðurinn af og til fær með
sér flutt hingað til heims. Henni
fylgir aragrúi af allskonar mynd-
um og minningum, sem ég held
að ekki hverfi, fyrr en þær að
einhverju leyti hafa verið not-
aðar sem efniviður í nýjan
þroska og nýtt líf.
Eins og mörgum unglingum
varð mér furðu fljótt tamt og
kært að hugsa um hið andlega
líf. Virtist mér þá stundum ég
verða var mjög glöggrar innri
köllunar og að mér stæðu opnar
dyr til helgra dóma, ef ég vildi
helga mig guði. Á slíkum
augnablikum — en þeim fylgdi
ávallt sælukennd — virtist mér
sem til mín væri talað sem full-
orðins manns, en ekki barns.
Oft greip mig djúp þrá til að(
fara og helga líf mitt þjónustu
guðs, og átti ég stundum í stríði(
við sjálfan mig og var í ráða 1
leysi um hvað ég ætti að gera.'
Ég hafði einhverja hugmynd um
þá ábyrgð, sem því fylgdi að 'taka
fasta ákvörðun, en trúin þá ef
til vill ekki nógu heit og einlæg I
þegar á reyndi.
Þegar tímar liðu, varð þessi
þrá öllu fremur að ósk um eitt-
hvað. sem sprottið var upp úr
meðvitund um ytri fegurð og
ýmislegu draumalífi, sem einnig
styrktist af sögum og æfintýrum,
sem ég kynntist. Einn þáttur
andlegs lífs míns var hin mikla
ást mín til allra mynda. Hún
varð þess valdandi, að ég varð
fyrir ýmiskonar utanaðkomandi
mótþróa. Mig hefur oft furðað
á því síðar, hve margar myndir(
söfnuðust til mín í bernsku
minni, þar sem ég ólst upp á af-
skekktum stað, langt frá allri
listmenningu. Snemma koms |
ég í listaleifar gamals listamanns
á nágrannabæ, og ýmsar aðrar^
myndir eru mér minnisstæðar
frá berskuárunum. Þó held ég
ekki, að þetta hafi ráðið síðari
ákvörðun minni um að ganga^
listabrautina, nema þá að örlitlu
leyti. Fremur munu það hafa
verið ýmsar lífsmyndir bernsku
minnar og æsku, svo sem áhrif
töfrandi fegurðar náttúrunnar j
Sáí náttúrunnar virðist hafa vak-:
ið hjá mér það listfrækorn, er ég
ef til vill sjálfur hef komið með(
í sál minni einhverstaðar að
hingað til jarðneska lífsins. En1
það er nú önnur saga.
Fegurðarsamræmi það, er ég
alstaðar þóttist verða var við j
gerði það að verkum, að ég átti
erfitt með að sitja hjá aðgerða-
laus. Mig langaði til að vitna
frá eigin brjósti, óskaði að geta
sungið lofsönginn með á minn
hátt — vildi reyna að stemma
rödd mína við röddina allsherjar
án þess að verða alltof hjáróma
En því miður vildi þaó þá sem
síðar oft ekki verða. Eg var bráð-
ur í skapi, gat orðið eins ofsareið-
ur og heiftugur, eins og eg þráði
oft hinsvegar að mega sýna öllu
blíðu. Hún byrjaði nokkuð
snemma baráttan sú — baráttan
milli míns innra og æðra eðlis
og míns lægra eðlis. Manni var
að bæla niður galla sína og
þá fremur kennt, að maður ætti(
vonzku í stað þess að reyna að
ala þá upp — sem önnur vand-;
ræðabörn — til guðsótta og
góðra siða, að vísu verk, sem
ekki er barna meðfæri. Eg tók
öllum aðvörunum með stillingu
en allri móðgun mjög illa.
★
Oft hefi ég velt því fyrir mér
af hverju sælukennd endur
minninganna muni stafa. Hvers-
vegna er liðni tíminn unaðslegri
en sá yfirstandandi ? Er það af
því að við merkjum ekki nógu
vel líðandi fegurð lífsins, sjáum
hana ekki fyrr en eftir á, þegar
kyrrð og friður hafa færzt yfir
hana ? Eða er það af þvi að heil-
brigt líf er gjarnt á að gleyma
skuggunum og muna fremur
björtu hliðarnar ? Eða er það
af oss óafvitandi ódáinsgeislum
frá einhverri fortilveru, sem
fylgja oss inn á jarðneska lífs-
sviðið, ýmist skemmra eða
lengra, en eru sterkastir í fyrstu
bernskuárunum, þótt þeir fylgi
oss meira eða minna alla ævi ?
Hver veit nema í barnssálinni
geti óbeinlínis blandast að ein-
hverju leyti gleymdir draumar
um dýrð ódáinslanda?
Ég var ekki gamall þegar ég
reyndi að komast í ramma þann
sem ég fann mig umluktan af, en
það vildi takast misjafnlega. Ég
var heldur ekki gamall, er ég
fann hjá mér undarlega sterka
löngun til einveru — hef eigin-
lega alltaf innst inni þráð hana
— og fann snemma, að mér
mundi misjafnlega ganga með
sálufélaga. Ytri hringur bersku
minnar og æsku gat hvorki talist
víðfeðmur né margbrotinnJ
Skortur vina og andlegs félags-j
skapar gerði lífið að vísu dálítið
einmanalegt, en aldrei snautt. I
Ég var settur undir handleiðslu
ýmissa mentamanna, sem unnu
mér alls hins bezta, og drakk ég'
í mig allt, sem mér var hug-1
næmt að kynnast. Hitt gekk á
hina hliðina. Allt, sem minnti^
á þululærdóm, vakti hjá mér
sterka andúð.
Ég hafði af myndum kynnst
höllum og slotum og þar á meðal
einni mynd af listaháskóla. Þegar
ég var á ellefta árinu sá ég mynd
í blaðinu “Heimdalli” af lista-
skólanum í Vínarborg. Vaknaði
þá strax upp í hug mér þögui
ósk um að geta komist þangaðj
svo lítið bæri á. Ég trúði einni
vingjarnlegri vinnukonu okkar
fyrir þessu leyndarmáli, og tók
hún vel í það, líklega af því að
hún mun ekki hafa talið mig með
öllum mjalla. Ekki gleymdi ég
minni virðulegu Vínarhöll, og
það bættust fleiri hallir við síðar
þótt mér litist alltaf bezt á þá
sem hlotið hafði mína fyrstu ást
Ég teiknaði og skar í tré, bjó til
smáhús, svo sem litla kirkju. Mér
varð oft starsýnt á klaufaskap
minn í þessum efnum. Heygarð-
ar, hlöður, fjárhús og ekki sízt
f jallhúsin svonefndu — voru mér
kærir staðir. Einnig allt þetta
hafði sinn eigin fjarlæga hátíða-
blæ. Heystálin, lauparnir, hell-
urnar innan þaks töluðu þar
saman, hvert upp á sinn máta,
og gerðu sínar athugasemdir. !
Frá fjallhúsunum var útsýnið|
dásamlegt. í austri blasti við
Hekla, og þegar komið var upp a
menni að ræða, ef hin mikla
mergð þessara manna hefði ekki
gert ofurmennishugmyndina dá-
lítið grunsamlega í mínum aug
um. Með árum og þroska hefur
mér virzt sem venjuleg þróunar-
braut yrði að byrja með ást til
æskustöðva, fjölskyldu og föður
lands, þetta væru nauðsynleg
þrep upp í þá himnesku hæð.j
sem elska til alheimsins og al-|
lífsins útheimtir. Mig grunar, að(
sá sem ekki hefir þekkt nokkurn
persónulegan kærleika til vina
eða föðurlands, sé jafnvel hæfuri
til að elska það, sem meira er en
þetta.
★
Burtfararhugur og löngun til
lista dreif mig ungan og fullan
forvitni til framandi stranda \
Nýr heimur opnaðist, nýtt við-
horf, nýtt andrúmsloft. Eg gladd-1
ist og grét, söknuður og sæla
skiptust á. Nú var margt svc'
nýstárlegt, list veruleikans í stað j
draumanna, ný fræði, nýtt fólk j
nýtt land, nýir félagar. Allt nýtt
nema það bezta: óvelkt og óskert
trú mín og sál.
En það lá fyrir mér að verða^
einn þeirra mörgu, sem ekki fá
Hoirríis, Mols
Höfum 465 sveita kornhlöður og
165 kolaskýli í Manitoba og
Saskatchewan.
er út leit fyrir að ég yrði að.úr því — er gullvæg henni til
mæta mönnum þessum, því í
mínum augum hlutu þeir að vera
töluvert merkilegir, er svona
gátu mælt og vegið alla list, svo
þar var enginn efi eftir. Ekkert
duldist fyrir sjónum þessara
andans manna. Það leit út fyrir
eftir dómum þeim, er þeir
dæmdu, að þeir vissu allt um
andlegs þroska um alla framtið.
Um mest alla ævi mína hef ég
þótzt hafa þó nokkur kynni af
slíkri innri baráttu.
—Eimreiðin.
LJóS YFIR LANDIÐ
Ljós er lífgjafi, orkan er fjör-
Old Cases Needed
A wooden case can be used, with care, for a
period of 5 years continuously.
There is now a great shortage due to lack of
materials and labour. You will be co-operating with
the Breweries in helping to conserve valuable wood
supplies by turniing in your old cases as soon as
possible.
This co-operation will be greatly appreciated.
---------—

DREWRYS
LIMITED
Markás, sást Tindafjallajökull
með sín tvö horn. En þar undir
sá ég í anda Þórsmörk hina
frægu með sín fegurðarundur og
einhvern reimleika, sem enginn
botnaði neitt í. 1 suðvestri blasti
við víðlendið með bláu fjöllun 1
um í fjarska og í dalbotninum j
innst og næst, heimilið, þar sem
ég nýlega hafði verið að reika í
ríki drauma minna.
Á þessum ferðum mínum, einn
á fjöllum uppi, við fjárgæzlu um
morgna, fannst mér ég oft verða
var mikillar vellíðanar og innra
samræmis alls. Þessi tilfinning
var mér alger veruleiki á þessum
stundum, eins og svo oft síðar i
lífinu. Hún hefir veitt mér
sterkustu vissuna fyrir andans
grundvelli þeim, sem öruggt er
á að byggja. ”En það tel ég
mannskröftunum verst varið
þegar reynt er að fjarlægja
þenna ódauðlega fjársjóð hjá ó-1
vörðum og einföldum. Aumur
er sá, er aðhefst slíkt, og armur
er hinn, sem fyrir því verður.
Ást til æskustöðvanna, sem og
síðarmeir til föðurlandsins, taldi
ég eðlilega og sjálfsagða, þótt ég,
er lengra leið, fengi dýpri skiln-
ing í þessu. Er tímar liðu kyntist
ég mönnum, sem litu öðrum aug-
um á þetta, og virtist mér þeir
geta haft rétt fyrir sér frá sínu'
sjónarmiði, þótt ég hisvegar hafi ^
ennþá veika trú á ást þeirra
manna og kærleika til alls heims-
ins, sem fyrirlíta slíkar kenndir^
til þjóðar sinnar og föðurlands.
Reyndar gat hér verið um ofur-
að lifa í Paradís sinnar barna-
trúar til æfiloka. Er ég síðar
hugsa til þessara liðnu tíma.
undrast ég stórum, að ég með
minni veiku trú á þeim, sem allt
þykjast vita, skyldi geta hrasað
um ekki stærri stein. En þetta
er löng saga, sem ekki verður
rakin hér.
Ég hafði löngum haldið, að(
trúarlíf mitt væri sterkastij
strengurinn í tilveru minni, og
án efa mun svo hafa verið. Enj
sjálfsagt hefur listeðlið, allt frá,
bernskuárum, verið þar sterkuij
keppinautur. Viðleitnin til að
sameina þetta tvennt hefur jafn-|
an átt erfiðleikum að mæta, og,
fangbrögðin á milli þessara.
tveggja eðlisþátta eru ein þeirra
staðreynda lífs míns, sem ég
þekki bezt.
Eg stundaði nám á ýmsum
teikni- og listaskólum og komst
svo loks inn í sjálfan listhaskól-
ann. Ég hugsaði og mig dreym-
di um listir nætur og daga. Oft
gleymdi ég mér í einskonar heim
spekilegum hugleiðingum um
viðfangsefni listarinnar, köllun
hennar og eðli. Alltaf komst ég
fremur fljótt að einhverri niður-
stöðu, en annað mál var það,
hvað sú niðurstaða gat haldist
lengi.
1 öllum þessum vandamálum
og heilabrotum fannst mér ég
eiga heima sem fiskur í vatni og
buslaði þar með mikilli ánægju
og af miklum áhuga. Ég hafði
fyrir löngu fengið vitneskju um
ýmis “leyndarmál” listarinnar
viðaði að mér talsverðum fróð-
leik þess efnis. Einkum var mér
kært að kynnast Taine og skoð-'
unum hans og svo mörgu öðru:|
er ýmsir höfðu að segja. Mörg
voru þau fyrirbrigði listarinnar,
er komu mér ætíð kynlega fyrir
sjónir, svo sem allir “ismar,”
stefnur og “skólar” svokallaðir
—yfirleitt allar reglur og tízkur.
Svo róttækt var hatur það og
fyrirlitning, sem ég strax fékk
á öllu slíku, að ég komst fljótt íj
andstöðu við flesta félaga mína
ef ekki alla. Ég fann, að ég var
fæddur fjandmaður allra þessara
álaga og þakkaði hamingjunni
fyrir, að ég var kominn frá minu
fátæka föðurlandi, sem að vísu
hafði ekki of mikið af ytri auð-
æfum, en var til allra heilla
einnig svo bláfátækt af öllum
listvenjum ftradition) og öðrum
slíkum þvættingi og heimsku
mínum augum. Ég sá alla fé
laga mína burðast meira og
minna með þessar erfðasyndir
sínar. sem ég var sjálfur svc
blessunarlega laus við.
Ég var iðinn og árvakur og
hlustaði á flesta fyrirlestra, sem
fluttir voru um listir. Ofur gam
an þótti mér að öllum þeim miklu
fræðum, er margir “listdóm
arar” gæddu fólki á, er um lista
menn eða listsýningar var að(
ræða. Ég vandi mig snemma á
að ganga hæversklega til hliðar I
listamannsins huldustu hug j egg allra framfara. Þegar H.
myndir, samtímis um tækni hans G. Wells og Stalin áttu samræður
og allt hið ytra, allt um drauma ! í Moskva árið 1932 komst Stalin
og sálarlíf hans, um alla fortíð svo að orði: “á mentun alþýð-
hans og framtíð og meira til unnar og raforkunni byggist
hvernig allt starf hans átti að framtíð Sovét-ríkjanna. Nú er
vera eða ekki að vera, hvertj líka svo komið að ekki einungis
hann stefndi og hverra gæðaj ráðstjórnarríkin heldur einnig
hann átti að afla sér, hvaða hætt- Bandaríkin, Canada og fjölda
ur hann átti að forðast, hvað mörg önnur þjóðlönd binda
sannleikur væri og lýgi í listum framfaradrauma sína við raforku
o.s.frv. Var það ekki von að nýting til almennigs þarfa, í
þessum miklu sjáurum og framtíðinni.
smekkmönnum fyndist skítur tiJ( Þessi ljóssækni nær til Islands
koma, þegar einhver ætlaði að( ekki síður en annara landa og nú
hlaupa útúr lestinni og ganga láta menn sig dreyma um þann
eigin götu? Ég þóttist verða heilladag þegar ljósi, yl og orku
þess var, að ég var grunaður um' verður veitt í lífgefandi straum-
að vera einn af svörtu sauðunum j um yfir landið alt og inn í hvert
kot og kima.
Hvaða skilyrði hefir Frón til
Miðuð við fólksfjölda verður
samt Island orkuauðugasta land-
Ég hafði dirfst að álíta, að þeir
sem óskuðu að skapa sjálfstætt
gætu haft sínar djúpu rætur ogj að láta þennan ljósadraum ræt-
farið sínar eigin götur. Jú, auð- ast?
vitað, en hvar var þá að finna?| Það hefir næstum ótakmark-
Það vantaði bara, að maður færi aða orku í fossum og fallvötnum.
að gera sig hlægilegan með því Þetta sézt með samanburði. Að
að ímynda sér sjálfan sig einrjvísu hafa Bandaríkin, Canada,
þeirra. En ég hélt því fram, að Noregur, Svíþjóð og Sviss meira
á meðal listamanna sem annara vatnsafl í heildinni en sú tafla
kynnu að finnast undarlegar lítur þannig út miðuð við miljón
sálir, sem ógjarna létu leiða sig hestafla:
og binda annara böndum.
1 mannfélagi því, er ég dvaldi Bandaríkin ...yfir 82 miljónir ha.
í á árunum 1893 til 1914 var(Canada--------- “ 53
mikið áf þessum listdómarafyrir- ( Svíþjóð - “ 15
brigðum. Og með sjálfum mér Noregur.........um 20
tók ég þá rækilega til athugunar j Sviss --- “ 5
Það tók nokkurn tíma að kryfja ísland------- “ 4
þá til mergjar. Innan um voru
samvizkusamir listdómarar, sem
af varúð og nærgætni' leituðust
við að túlka listverkið út frá ið því það hefir 33 h.ö. á hvern
sjónarmiði höfundar þess. En íbúa. Noregur næstum þv 7 h.ö.
hinir múgsinnuðu voru fleiri. á íbúa. Canada næstum því 5
sem af hégómagirnd, monti og h.ö. á íbúa. Svíþjóð 2*4 hestafl
mikilmennsku, drottnunargirni á íbúa. Bandaríkin ekki nema
kerskni, hefndar- og minnimátt j dálítið meir en hálft ha. á íbúa.
arkennd — og svo síðast, en ekkf íHér er brotum slept til hægðar-
sízt af heimsku — óðu upp eins auka en skýrslan tekin eftir “The
og hreinasta plága, firrtu fólkið Statistical Year Book of Wprld
persónulegri dómgreind sinni og Power Conference, 1936).
þóttust leiða það — og listamenn | Mjög er samt þessu afli mis-
ina sjálfa. Gamlar múgaðferðir ( skift milli héraðanna heima, um
ríktu í listinni þá sem oftar. Öllu, 65 % af þessu vatnsafli er í Ár-
var skipað í bása. “Ismar” ogjnes- og Rangárvallasýslum en
“skólar” réðu lögum og lofum ^25% í Suður- og Norður-Þing-
Allt, sem bar merki innsæis og eyjarsýslum. 1 Vestmannaeyja-,
frumleika, átti fremur erfitt Mýra-, Barðastranda- og Kjósar-
uppdráttar. Listin fyrir listina sýslum eru engin fallvötn með
— bókstafslistina — var uppá-'yfir 1000 hestöflum. Auk þess
haldsslagorð þeirra tíma. | þurfa kaupstaðirnir: Reykjavík,
Þannig urðu kynni mín af Akureyri, Hafnarfjörður, ísa-
listastarfsemi samtíðarinnar að-| fjörður, Seyðisfjörður, Norð-
eins til að auka á ógeð mitt á fjöðru og Siglufjörður að sækja
stefnum og tízku í listinni. Listin til annara um afl.
hefur í mínum augum ávallt ver- Komið hefir því til orða að
ið persónulegs eðlis, “individual nota fleira en fallvötnin til raf-
istisk” útgeislun, ef svo mætti orku framleiðslu, þar sem slíkt
að orði komast, og hún er það afl er langsótt. Hefir mikill á-
enn. Kynni mín af “ismunum’
í listinni hafa orðið til þess eins
að eg hefi lært að forðast þá.
Grundvöllur listvitundar og
trúarvitundar hefur mér ávallt
virzt mjög svipaðs eðlis, enda
mun þessa viðhorfs gæta rnjóg
í minni list.
Og þegar ég nú lít til baka yfir
allt það í list og trú, sem valdið
hefur mér erfiðleika og efa
hugi þróast á því að framleiða
rafmagn með hveragufu auk
þess sem vindstöðvar eru nú þeg-
ar farnar að taka til starfa í
sumum sveitum.
Hvað er nú að segja um þróun
þessara framkvæmda til þessa.
Árið 1904 reisir Jóhannes Reyk-
dal fyrstu rafstöðina í Hafnar-
firði. Á árunum 1904—1918
var aukningin aðeins 30 h.ö. á
semda, þykir mér vænt um, að, ári að meðaltali en síðan um 1000
ég trúði aldrei neinum fyrir( h.ö. á ári og þó mest á þessu síð-
vandræðum mínum. Auk þeirrar! asta ári þegar raforkan eykst um
feimni, sem því fylgir að tala viðj 50% við stækkun Sogs- og Laxár
aðra um þau einkamálefni, er
einnig óttinn við að verða mis
skilinn. En sú mikla orka, sem
ávinnst fyrir erfiði ungrar sálar
— ef hún sjálf getur klofið fram
virkjanna. Nú sem stendur er
ísland tíunda landið í röðinni um
raforku framleiðslu miðað við
fólksfjölda. Tiltölulega brúka
þeir rafmagn meira til ljósa, hita