Heimskringla - 07.06.1950, Page 2

2. SIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 7. JÚNÍ 1950
Efirtektarvert sjónaukagler
. Eftii Hilton Silverman ,
(Úr Saturday Evening post)
Lauslega þýtt af Árna S. Mýrdal
Bernhard Sohmidt var óvenju-
legur vísindavitsmuna- og hug-
vitsmaður, er fyrirkit allar
reglur, alt skipulag og mannkyn-
ið í heild sinni, og stóð á sama
um peninga, gefinn fyrir koníak,
einíberjabrennivín og vindla, og
var ávált í viðhafnarfötum við
vinnu sína — röndóttum buxum
og lafafrakka. Sem hæsta stig
lífsstöðu sinrtar, fann hann upp
afarmarkvert sjónaukagler, ein
af frægustu uppgötvunum sam-
tíðar hans. En þegar hann dó fyr-
ir fimtán árum, var hin mikla
uppgötvun ekki alment metin á
Þýzkalandi, þar sem hann ól ald-
ur sinn og starfaði, og í öðrum
hlutum heimsins var gert gys að
honum eða þá engin gaumur gef
inn.
En þrátt fyrir alt þetta, benti
útvarpsverkfræðingur í Holly-
wood síðastliðinn mánuð á kring
lótta sneið — gerða úr sveigjan-
kgu efni (plastic), er var í firð-
sjónarljósvarpa (television proj
ector). “Sjáið þið þetta?” spyr
hann. “Það er Schmidt sjónauka-
gler — merkilegasta uppfundn
ing síðan á dögum Milton Berle.
Það er þetta sjónaukagler sem
gerir ykkur í reynd og veru
mögulegt að njóta skýrra firð-
sjónarmynda í heimahúsum ykk
ar eða leikhúsum — stórar mynd
ir, glöggar og bjartar og auð-
kennilegar.”
í sjúkrahúsi í Baltimore syndi
læknir X-geislaútbúnað sinn. —
“Þetta fremsta gler er Schmidt
sjónaukagler”, segir hann. “Með
því fást allra beztu x-geisla-
myndir af lungum yðar eða kviði
til þess að komast að raun um,
hvort það er berklaveiki, krábba-
mein eða ígerð, sem þið þjáist
af.”
Allsherjarheilbrigðisráð Dan-
merkur er nú þegar farið að nota
ljósmyndavélar, sem útbúnar eru
með Schmidt sjónaukaglerjum,
til berklaveikisrannsókna í stór-
um stíl.
Og í hinum mikla stjörnuturni
á Palomar-fjalli, í Suður Cali-
forníu, er stærsta Sohmidt sjón-
aukagler, sem til hefir verið bú-
ið, fjörutíu og átta þumlungar í
þvermál. Við skjóta athugun,
virðist það ekki að vera annað
en slétt gluggaglersþynna. Ein-
ungis við nánari rannsókn, getur
maður séð aflíðandi gróp,
greypta umhverfis miðju glers-
ins, lákt og vígisgröf í kringum
kastala.
“Það er markvert tæki, þessi
uppfundning”, segir einn hinna
heimsfrægu Palomar stjarnfræð-
inga. “En alt sem hún hefir á-
unnið að svo stöddu er að um-
bylta stjörnufræðinni frá
grunni.”
Sjónaukagler þetta var látið í
kíkir, sem upphaflega átti að
vera gagnlegur, en ekki áhuga-
vekjandi, aðstoðarkíkir hinnar
miklu og töfrandi Palomar tvö
hundruð þumlunga firðsjá. En
í dag, ber hann af þessu bákni
eins og sól af tungli, hvað at
hygli vísindamanna snertir. Þótt
hann hafi aðeins í notkun verið
síðan á öndverðu síðasta ári, hef
ir hann þegar leitt í ljós eftir
takanlega nýjar vísbendingar um
bygging aiheimsins og fundið
nýja leiðarvísa að sköpun hans
Hann hefir þegar leitt í ljós
hundruðir þúsunda alheimseyja
og miljónir stjarna, örófi vegar
út í geimnum, sem aldrei höfðu
áður sést.
Schmidt sjónaukaglerið hefir
og reynst ágætavel hvað eftir
annað á mörgum öðrum sviðum
þar á meðal landkortgerðar úr
lofti; ljósmyndagerðar á nætur
þeli, siglingafræðilegra- og
hernaðarlegra rannsókna, og rutt
braut að nýjum aðferðum til að
ákveða sjúkdóma. Fleiri en einn
heimildarmaður hefir álitið það
áhrifamesta framfarastig sjón
tydtáwdtkcúT-
l’LL SAVE MONEY MY OWN WAY!
En gerirðu? Við erum öll sammála
, um það, að þegar við erum að ala upp
börnin okkar, þá er okkar erfiðasta
starf að leggja fyrir peninga.
Flest okkar Lifa í voninni um að næsti mánuður,
eða næsta ár færi okkur minni erfiðleika, — en
mánuðirnir og árin líða hjá án þess okkur takist að
draga saman peninga.
Auðveldaisti og þægilegasti vegurinn er að
leggja til síðu tiltölulega smáa upphæð og gera það
reglulega, það hefir orðið þúsundum manna úr-
fausnin.
Þessi vegur er, CANADIAN GOVERNMENT
ANNUITY.
Annuities Branch
DEPARTMENT OF LABOUR
HUMPHREY MITCHELl Mmisler A. MacNAMARA Dtpvly Mmlsltr
(^ot/er/jmerr/
A N N U I T I E S
T^/'OIS/CSo/' Æjrec
Mail Miis Coupon today POSTAOE FREE
Annuitiet Branch,
Department of Labour, Ottawa.
10FI
,#n^ "»• COMPIETE INFORMATION about Canodian Government Annuities.
(PRINT CLEARLY )
ADDRESS .
„j
fræðinnar á að minsta kosti siíð-
ast liðnum hundrað árum.
Þótt flestir vísindamenn hefðu
hafnað uppfundningu þessari,
var hún kröftugkga efld og varð
veitt fyrir eftirkomendur af fá-
einum vinum Schmidts, er báru
fullt traust til hans og höfðu
örugga trú á ágæti hugmyndar-
innar. En samt, þrátt fyrir til-
raun þessara manna, er Schmidt
sjálfur, að áhrifunum til, ennþá
óþektur. Hefir þetta að líkind-
um legið hugvitsmanninum í
léttu rúmi, þar sem hann sóttist
aldrei eftir eða æskti sér lofsam-
legra ummæla álmennings;
mannlegum verum, að öllu sam-
töldu, var, að hans áliti, mjög
ábótavant.
“Einn maður gérir engan usla”
sagði hann eitt sinn. “En ef
nokkrir menn koma saman í hóp,
liggja vandræði fyrir höndum:
hundruðir þeirra mynda skríl;
en flykkist þúsundir þeirra sam-
an, er styrjöld í aðsigi.”
Schmidt var sjálfum sér nóg-
ur, og því ómannblendinn. Hann
gekk einn að öllu því, sem hann
tókst á hendur, og vann þegar
honum sýndist, og hjá þeim, sem
hann sjálfur kaus að vinna hjá,
og lét engan segja sér, hvernig
verkið skyldi unnið. Hann var
ávalt félítill, en hafnaði samt
þrálátlega laðandi og háttlaun-
uðum stöðum hjá heimsins
stærstu sjóntækjaverzlanaeig-
endum.
Einn vina hans mintist þess,
að honum geðjaðist ekki að nein
um skipulagsreglum, og vildi
ekkert hafa að gera með starf-
stofutíma eða klukkur þær og
spjöld, sem tímann sýna.
Öðru hverju lét hann af að búa
til stjarnfræðileg sjónaukagler
og sneri athyglinni að notkun
þeirra, en þar sem aðrir stjarn-
fræðingar gerðu rannsóknir sán-
ar í venjulegum tilraunastofum,
vildi Schmidt heldur starfa í
niðurbrotnum kofa, er stóð f
miðjum kartöflugarði. Þrátt
fyrir hið óvenjulega umhverfi,
voru athuganir hans nákvasmar
og gallalausar. Forstjóri einnar
hinnar ágætustu stjörnuathugun-
arstöðva í Evrópu fullyrti, að
Schmidt væri færasti sjóntækja-
starfsmaður, sem hann hefði
kynst, bæði hvað framkvæmd
snerti og lærdómsáætlun. Og að
hann vissi út í æsar, hvernig
sjóntækin áttu að smíðast, og
hvernig þau átti að nota.
Að áliti íbúa smáundirborgar
Bergedorfsbæjar, nálægt Ham-
burg, þar sem hann dvaldi síð-
ustu ár æfinnar og vann sitt
frægasta verk, þá var hann há-
vaxinn og holdgrannur, einkenni
legur, en meinlaus, ómannblend-
inn og fámáll, er gekk í kyrr-
þey um bæinn eða í skóginum
og dró jafnan reyk úr löngum
vindli.
Vindlinum var alt af stefnt
upp, en hattbarðinu hans ávalt
niður”, sögðu vinir hans. “Við
vorum hræddir um, að einhvern
daginn kynni þetta tvent að mæt-
ast og aumingja Schmidt myndi
ikveikja í hattinum sínum.”
Stundvíslega fjórum sinnum á
ári, varð Sohmidt að alt öðrum
manni. Lét hann þá af að neyta
síns venjulega hófsama heilsu
drykks af koníaki og einirberja
árennivíni, og fór á takmarka-
lausan drykkjutúr. Hann rétt-
lætti þetta athæfi sitt með algjör
lega fullnægjandi fræðikenn-
ingu.
“Fyrst í nokkra daga, elska eg
hverja manneskju”, sagði hann í
útskýringu sinni. “Svo kemur
hið óhjákvæmilega tímabil, sem
eg er alt annað en glaður. Stend
eg þá sjálfum mér vitsmunalega
að baki.”
En eftir þetta dapra þunglynd-
istímabil var liðið, bar við ný
og undursamleg breyting.
“En jafnskjótt og þessi minni
máttar áhrif líða frá, geri eg meir
en að ná mér aftur. Hugur minn
starfar þá ekki einungis eins og
hann á vanda til, heldur fram
yfir það. Tímabil þetta helzt1
venjulegast í þrjá daga.”
Á þessum þriggja daga tíma-
bilum, hugkvæmdist Schmidt
margar sínar beztu uppfundning
ar.
Schmidt var sonur þjóðverðks
föðurs og sænskrar móður, og
var fæddur fyrir sjötíu og einu
ári á estónsku eyjunni Nargen.
Áhugi hans á vísindum snemm-
endis í æsku, kostaði hann ná-
lega lífið. Einn sunnudagsmorg-
un stalst hann frá kirkju og fór
út á bersvæði nokkurt til að
prófa heimagerða sprengikúlu,
sem var gerð úr járnpípustykki
og töluverðu púðri, er hann hafði
sjálfur bruggað, og sprengi-
þræði. Eitthvað fór öðruvísi en
til var ættlast, svo kúlan sprakk
skjótar en hann varði og tætti
í sundur hægri framhandlegg-.
inn. Schmidt litli var engin i
kveif; hann þó stúfinn í læk, út-
bjó tæki til að stöðva blóðmiss- j
inn og gekk svo heim.
Slys þetta dró ekki hót úr á-
huga hans á rannsóknartilraun-1
um. Snýr hann sér því næst að j
Að lyktum 1926, þegar hann
ljósfræðinni, og afræður nú að var fjörutíu og sjö ára gamall,
búa til ljósmyndavél. Sjálfur Var honum biðin staða við Ham-
hafði hann aldrei séð ljósmynda-, burg stjörnuturninn í Bergedorf
vél, og hvergi í þorpinu var slíkt undir forstöðu Dr. Richard
tæki til, en lyfsali staðarins hafði Schorr, er var lágur vexti, sam-
eitt sinn séð og skoðað slíka vél anrekinn, og gamansamur
í krók og kring og gat eftir nafntogaður stjarnfræðingur og
minni skýrt frá ýmsum smíðis- þó jafnvel enn betri framkvæmd
einkennum vélarinnar.
I arstjóri. Honum skildist það
“Eftir því sem eg bezt man”, gjörla, að Schmidt mat sjálfstæð
sagði lyfsalinn, “var hún ljós- óendanlega meir en peninga, og
heldur kassi, með glerstykki í hann vissi hvernig að fara átti
öðrum endanum, er færa mátti úr að slíkum manni.
og í brennipunkt.” j “Komið til Hamburg”, stakk
Sjónaukaglerið (lens) bjó hann upp á við Schmidt, “fyrir-
hann til úr bjórflöskubotni, er komulagið þar verður mjög við-
hann slípaði í undirskál með fín-. hafnarlaust. Þú verður það sem
um sandi, og festi það í vindla- við nefnum sjálfviljugur em
kassa. Vingjamlega lyfsalanum bættisbróðir. Þú starfar og hætt-
tókst að ná í filmu fyrir hann.j ir þegar þér sýnist. Enginn læt
og með þessu heima gerða tæki ur sig það nokkru skifta.”
tókst honum að gera virkilegar
ljósmyndir.
Schmidt þá boðið. Hann flutti
svo í þessa nýju stöðu í sérstakt
Þegar Scbmidt var það langt herbergi, er var í þeim hluta at-
kominn, að framhaldsnám gerð- ^ hugunarstöðinnar, sem hinir ó-
ist nauðsynlegt — að læra sjón-^ kvæntu stjarnfræðingar bjuggu
fræði bæði vásindalega og verk- í. Honum var fengið nægilegt
lega, var hann sendur til ein- skotsilfur í hendur fyrir allar
hverra móðurættingja sinna í nauðsynjar. En í gjaldkerabók-
Svíþjóð og komið fyrir í iðnaðar-^ unum var honum í raun og veru
skóla í Gothenburg. Hann hafði veitt rífleg laun, en Schorr lagði
búist við, að stofnunin ætti yfir viturlega féð í banka og varð-
ágætissjónfræðisdeild að ráða, veitti sjálfur bankabókina. Það
en varð þess brátt áskynja, að Var ávált nægilegt fé í höndum
hún gat ekki kent honum neitt,1 Schmidts fyrir fæði, koníaki og
sem hann ekki þegar hafði lesið vindlum.
um. Afræður hann því að faraj “Konáakið”, sagði hann við
til Mittweida bæjar á Þýzka-| forstjórann, “er nauðsynlegt. Til
landi, skamt frá Jena, sem þá var þess ag geta leyst ágætt verk af
aðal uppsprettulynd sjóntæikja-| hendí, er nauðsynlegt að hressa
glers, beztu smásjáa, kíkja og sig öðru hverju.”
annara ljósfræðilegratækja. Þarj Vflrð Schmidt nú brátt kunnur
var hann í tuttugu og fimm ár aðj , Bergedorf og nágrannaþorpun-
búa til spegla og sjónaukaglerm> einkum - veitingarflúsum
er síðarmeir urðu heimsfræð. j nærliggjandi staða. Hann var á.
Hannbyrjar ljósfræðistarf sitt,valt einn Fremur kaldur j við_
í herbergi sínu - vandasöm iðn en kurteis yið flcsta em.
jafnvel fyrir þann, sem tvo bættisbræður sína> talaði sjald
handleggi hefir, en gremjulega an yið þá nema þegar þeir höfðu
torveld fyrir mann, sem mist hef auðsynilega rángt fyrir gér
ir annan handlegginn. Einmg Einungis undir mýkjandi ^
var það óþrifaleg og saurug um áfengig j veitingarbúsum gat
sýsla; í herbergi hans ægði ollu hann talað stærilætislega um hug
saman, gleri og slipunardufti. j myndir alaði ^ venju.
Einn morgum lítur konan, sem legast , þrJðja «Schmidt
leigði honum herbergið, xrm tú hyggur ag hann get- bfeytt öxli
bansogsérallanþennanoþnfn-|sjónaukaglers með ^ að _
að <>g skipar Schmidt gremju- svQ eða svo „ ega <<Schmidt er
lega, að hypja sig burtu. Finnur gáfumaður »
hann sér þá gamlan kofa í út-
jaðri nærliggjandi akurs og ger-j
ir hann að verkstofu sinni.
ir Scfaorr við Schmidt. “Hann
hefir verið í Ameríku í boði
l Rockefeller stofnunarinnar sem
félagi hennar”, Baade, er var
Þegar fram liðu stundir flytur
vísindamaður í íbúðar-
....... '. hluta þeirra ókvæntu. “Maður
f fyrstu hafði hann ofan af . „ , „
r . . x u ' x u' 4.-1 þessi er Dr. Walter Baade, seg-
fynr ser með þvi að bua til ser- r ’ 6
staklega vandaða holspegla og
sjónaukagler handa stjörnufræð
isunnendum (amateur astron
omers). Stundum, sem orðstír
hans óx, fékk hann pantanir frá glaðv*r maður,
mikilsháttar stjörnuturnum á k*nkaðl, kolH °& broStL Sohmidt
Þýzkalandi. Honum var iðulega aðeins kinkaði kolh-
boðin, en ávalt hafnað, atvinna Mörgum mánuðum síðar, voru
við stjörnuathugunarstöðvar þeir -Schmidt og forstjórinn í
þessar; tilboðum frá Zeiss, Goerz hvassyrtri deilu um ýms tækni-
og ýmsum öðrum stórum sjón- leg atriði verkfæris nokkurs, er
aukaverksmiðjum í Evrópu, var hatt var 1 byggju að smíða.
og einnig hafnað. “Enginn getur Þrætuefninu var skirskotið und-
gatfaöggvið tímaklukkumiða og ir ®aacle'
framkvæmt frumlegt verk”,' “Þú hefir rangt fyrir þér í
sagði hann. þessu efni”, segir hann við
Sc'horr, “Schmidt hefir auðsyni-
lega á réttu að standa.”
Var þetta atvik upphaf sjald-
gæfrar vináttu er átti eftir að
verða mjög þýðingarmikil vís-
indalega.
Næstu árin, hvattur af Schorr
og Baade, heldur Schmidt áfram
að búa til sín undrunarverðu sjón
aukagler og holspegla, og skapa
1 ný tæki til eflingar stjörnufræð-
inni, ljósmyndagerðinni og jafn-
vel loftaflfræðinni. Eitt slíkra
tækja átti að gera ómögulegt að
hvolfa seglbati í sterkasta vindi.
“Á báttnum verða engin segl”,
segir Schmidt í útlisting sinni.
“Hann verður útbúinn með
skrúfu, sem stendur upp í loftið.
Skrúfan verður þannig gerð, að
hún notar einungis það vind-
magn sem hættulaust er, hversu
mikill sem vindurinn kann að
vera.”
Söhorr lagði fast að honum, að
verða einkaleysishafi að þessari
hugmynd. Fer Scfamidt svo á
einkaleyfisskrifstofuna með upp
drátt sinn. “Við getum ekkert úr
skurðað af uppdráttum”, sagði
embættismaður skrifstofunar. —
“Vér verðum að sjá fyrirmynd
skrúfunnar.”
Gerir Schmidt nú fyrirmynd
úr leikfangsbíl, er kostaði einn
tíunda úr dollar. Embættismað-
ur einkáleyfisstofunnar atfaugar
eftirlíkinguna og segir, “Það er
ekki mögulegt, að þetta geti knú
ið bát áfram.”
“Það er engum efa bundið”,
faélt Schmidt fast fram.
Var nú einhver ágætasti heim-
ildarmaður þjóðverja í loftafl-
fræði sóttur. Eftir að hafa atfaug-
að fyrirmyndina nákvæmlega,
kannast hann við, að skrúfan
myndi geta knúið bát með vind-
krafti. Var svo einkaleyfið stað-
fest. Þá segir Schorr, “Þú mátt
nú ekki láta það undir höfuð
leggjast, að græða dálítið fé á
þessari uppfundningu. Þú ættir
að smíða skrúfuna í fullri stærð
og sýna almenningi, svo þú getir
selt hana.”
Schmidt keypti sér svo bát,
sem var gamall skriflislegur og
lekur, og bjó hann út með skrúfu
er hann setti á siglutré. Og svo,
með aðstoð eins vinar síns, setur
faann bátinn á flot á tjörn, sem
var í miðjum bænum. Var þetta,
að því er sýndist ,ágætur staður
til að sýna þessa nýgerfingslegu
uppfundning, þar sem tjörnin
var ætluð fólki, sem gaman hef-
ir af að róa og sigla smábátum.
Á ákveðnum degi, lagði þessi
undarlega uppfundning af stað
yfir tjörnina. Byrjar þá bátur-
inn að leka og áður en varði,
höfðu vísindamennirnir varla við
að ausa bátinn. í þessum svifum
kemur önnur fleyta, hlaðin lög-
regluþjónum, að bátsfaliðinni.
Þið eruð í löghaldi”, segir
einn lögregluþjónanna.
Tjörnin er einungis ætluð
róðrarbátum og seglbátum.”
“En þetta er seglbátur.”