Heimskringla - 24.01.1951, Qupperneq 4

4. SIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 24. JANÚAR 1951
Ifeímskringila
ÍStofnuO 1S»«)
Kemui út á hverjum miðvikudegi.
Eigendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg — Talsími 24 185
VerO blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist fyrirfram.
Allar borganir sendist: THE VIKING PRESS LTD.
Öil viöskíftabréf blaðinu aðlútandi sendist:
'Hie Viking Press Limited, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Advertising Manager: P. S. PALSSON
"Heimskringla" is published by THE VIKING PRESS LIMITED
and printed by VIKING PRINTERS
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Telephone 24185
Authorixed as Second Class Mail—Post Olfice Dept., Ottawa
WINNIPEG, 24. JANÚAR 1951
Bók Stefáns Einarssonar um
íslenzka málfræði
ICELANDIC: GRAMMAR, TEXTS, GLOSSARY
Svo nefnist bók Stefáns Einarssonar, sem var gefin út í fyrstu
árið 1945, og svo aftur árið 1950. í seinni útgáfunni var sama sem
engu bætt við og nægir því einn ritdómur um báðar.
Það er næsta óskiljanlegt hvað lítið hefur verið ritað á ís-
lenzku vestanhafs um þessa afar merkilegu brautryðjandi bók, og
var eg þessvegna fús að verða við tilmælum ritstjóra Heimskringlu
og skrifa ritdóm um hana.
Það er viðeigandi að hafa til hliðsjónar hvað það var, sem höf-
undurinn hafði í huga þegar hann réðst í að semja þessa bók. Hann
ritaði hana á stríðsárunum 1941-2, og bjóst við að það yrðu aðal
lega tveir flokkar manna, sem myndu nota hana: (1) hermenn og
aðrir, sem til bráðabirgða yrðu staddir á fslandi, og (2) stúdentar,
sem ætluðu sér að leggja aðal áherzluna á tungumálanám, en í þeim
hópi taldi hann kennara, sem hefðu sérstakan áhuga fyrir forn ís-
lenzku og norrænu.
Ekki þarf lengur að taka til greina þarfir hermanna á Islandi
—að minnsta kosti er það von allra—svo að nú er aðeins að uppfylla
síðari tilganginn, og að höfundi hafi heppnast það, sést bezt á því
að fyrsta útgáfan er fyrir löngu uppseld. Innihaldi bókarinnar er
skift í sex kafla, sem sé: framburður; beygingafræði; setninga-
fræði; æfingar með málfræði; daglegt líf og daglegt tal, og orða-
safn.
FRAMBURÐUR
Stefán Einarsson er sérfræðingur í hljóðfræði og nær þessi
kafli yfir hljóðfræði í heild sinni fremur en aðeins framburð á ís-
lenzkri tungu. Hann hefur samið sérstakt hljóðtáknakerfi fyrir ís-
lenzku, og að því leyti bætt við Alþjóða Framburðarstafrofið. Hann
sýnir með myndum, hvernig tungan getur náð hljóðunum og ná-
kvæmlega réttum framburði. Þetta er afar mikið og frumlegt verk
og sýnir, hversu djúpt höfundurinn getur rist, þegar þess virðist
vera þörf. En þessi fullkomna framburðar-útlistun fyllir kröfur
sérfræðinga fremur en vanalegra nemanda. Þetta er ekki galli á
bókinni, langt frá því, en hætt er við, að það verði ekki nema örfáir
sem rannsaka þennan kafla út í æsar og ná fullu haldi á efninu.
Kaflinn um beyging sagnorða íslenzku, en þolfalli í flestum
lýsir gagntækri rannsókn. Sterk- öðrum tungum.
um sögnum er skift í sjö; í sambandi við fornöfn er að-
flokka, ekki sex eins og Halldór; eins eitt, sem eg vil benda á, enda
Bríem gerði, og veikum sögnum lýsir það svo eftirtakanlega, hve
í fjóra, allir með viðeigandi at-jvarkár og nákvæmur Stefán er.
hugasemdum. Höfundur skýrir í íslenzku eru þrjú ábendingar-
endingar sagna mjög fullkom-1 fornöfn: “sá”, “þessi”, “hinn”,.
lega og gerir það í ellefu liðum.
Sá síðasti er um miðmynd
sagna, gott eins langt eins og
það nær, en Stefán hefði átt að
útskýra miðmynd Sagna frekar
og með fleiri dæmum.
SETNINGAFRÆÐIN
Þriðji partur bókarinnar er
um íslenzka setningafræði. Hér,
ef ekki í aðra staði, er bókin ein-
stök og út af fyrir sig.
Ekki fæ eg skilið hversvegna
svo lítið hefur verið ritað um
íslenzka setningafræði. Hinn
frægi málfræðingur, Frederick
Bodmer, segir í bók, sem hann
kallar: “The Loom of Langu-
age” vefur tungumálanna, að
setningafræðin sé þýðingarmesti
partur málfræðinnar. Jafnvel
enskir málfræðingar eru á sama
máli. Stefán skrifar meir um
setningafræðina heldur en um
beygingar, en það er vani flestra
málfræðinga að setja aðal áherzl-
una á beygingafræðina. Snæ-
björn Jónsson lét sér nægja að
skrifa eina blaðsíðu um viðteng-
ingarháttinn. Jafnvel á íslandi
virðist að þessi grein málvísinn-
ar hafi verið látin sitja á hakan-
um. Bezta bókin um íslenzka
setningafræði, (280 blaðsíður)
er eftir Jakob Jóh. Smára, en
forn og beygingarík; hún er nú-
tíðarmál, með gnægð a-f hjálpar-
orðum.
Nafnháttur sagnorða er. mikið
notaður í íslenzku, og skýrir
Stefán hann í sex liðum. Hér vil
eg gera eina athugasemd, en hún
er í sambandi við hina fornu
Þessi fornöfn ákveða að lýsing- j setningaskipun, þar sem frum-
arorðin á eftir eru í veikri beyg- lagið er fallorð og umsögnin er
ingu. Þessvegna ætti ekki að
vera hægt að bæta viðskeytta-
greinum við nafnorð, sem þau
lýsa. Höfundur sýnir, að svo er
ef orðin “sá” eða “þessi” eru not-
uð, en um leið bendir hann á hið
gagnstæða, ef orðið “hinn” er
notað, og kemur með þessi dæmi:
“Hann er fallegur, þessi rauði
hestur.” “Eg vil heldur kaupa
hinn rauða hestinn.”
Að vísu má segja að menn, sem
kunna íslenzku, finna ósjálfrátt
hvað er rétt. Það er satt, því
margur kann íslenzku utanbók-
ar, ef eg má svo að orði komast,
þ. e. a. s. án þess að skilja hin
sérstöku lögmál og reglur mál-
fræðinnar. En útlendingar, og
Vestur-íslendingar, sem alltaf
tala ensku, verða að læra af bók-
inni.
Það er eitt sérstakt við föll ís-
lenzkra fallorða, sem Stefán
bendir á í athugasemdunum, þeg-
ar hann er að útskýra stöðu og
notkun þeirra í hverju falli út
af fyrir sig. Hann á við fallorð,
sem standa í aukafalli (öll nema
nefnifall) og ekkert orð stýrir
þeim. Björn Guðfinnsson lýsir
þessu vel í sérstakri grein og
finnst mér, að þetta einkenni
hún var gefin út árið 1920, og er j fallorða hefði fest sig í huga
fyrir löngu uppseld og ófáanleg. I nemandans betur, ef Stefán hefði
gert hið sama. Það má nota fall-
orð á þennan hátt í öllum auka-
föllum:
Svo er setningafræði Björns
Guðfinnssonar, en hún er allt of
lítil, (54 glaðsíður) og nær ekki
nema yfir sumt af því sem inni- j “Hann var tvo daga á leiðinni.”
felst í enska orðinu, “syntax”. j Hann er mikill vexti .
Þessi skortur mun stafa af því, í Hann kom þess erindis að spyrja
að íslendingar hafa frá alda öðli ^1 veSar
Hér má bæta við, að í íslenzku
er hægt að nota fallsetningar —
(aukasetningar) í öllum föllum.
Svo kem eg að sögnunum. Eins
og við var að búast, leggur Stef-
I án aðal áherzluna á þær, (36 bls.).
í Það er, að mínu áliti, einkum
BEYGINGAFRÆÐIN
Stefán Einarsson notar orðin “grammar” og “málfræði” í mjög
víðtækri en samt leyfilegri meiningu og lætur þau ná yfir þrennt:
framburð, beygingafræði og setningafræði. En það virðist, að orð-
ið “málfræði” sé notað á íslandi í yfirgripsminni merkingu. Björn
Guðfinnsson, heitinn, ritaði tvær bækur um málvísi íslenzkrar
tungu, sem hann kallar “íslenzk málfræði , og íslenzk setninga-
fræði”. Maður mundi halda að orðið “málfræði” næði yfir hvor-
tveggja. í þetta sinn er sjálfsagt að fylgja Stefáni, en einnig verða
orðin “málvísi” og málvísindi” notuð.
Skýringar hans á beygingum í íslenzku lýsa nákvæmri rann-
sókn og mikilli vandvirkni. Tökum til dæmis karlkyns nafnorð í
sterkri beygingu. Stefán skiftir þeim í fjóra flokka. Við hvern
flokk bætir hann ágætum og viðeigandi athugasemdum, sem eigin-
lega ákveða verðmæti bókarinnar, og á það sama sér stað í henni
allri. f sambandi við fyrsta flokk karlkyns nafnorða eru ellefu at-
hugasemdir—allar nauðsynlegar fyrir nemandann. Að síðustu er
yfirlit yfir fallendingar, og er það í nítján liðum. Þetta gefur
manni hugmynd um vinnu þá og nákvæmni sem hér er á bak við.
Stundum kemur fyrir að málfræðingarnir, Stefán Einarsson,
Jakob Jóh. Smári og Björn Guðfinnsson, eru ekki alveg sammála.
Stefán, til dæmis, segir að orðin “faðir” og “bróðir” í eignarfalli
eintölu, með greini, séu æfinlega “föðursins” og “bróðursins”.
Björn segir að þetta sé skakkt og beri að forðast það og segja “föð-
urins” og “bróðurins”. Jakob Smári segir að í íslenzku sé tvenn
skonar ákveðinn greinir en báðir hinna segja að í íslenzku sé ekki
nema einn greinir. í svona tilfellum þurfum við hér vestra að fá
frekari upplýsingar.
Það eina, sem er eiginlega hægt að setja út á bókina, er að
Stefán fer stundum of fljótt yfir. fslenzk málfræði er í sumum
tilfellum gjörólík því, sem við Vestur-íslendingar höfum vanist
í enskunni. Það er einmitt þar, sem Stefán hefði átt að útskýra
vandlega. Nú skal koma með tvö dæmi.
f slenzka er beygingaríkt mál en tilvísunarfornöfnin bæði, “sem”
og “er”, eru óbeygjanleg. Aftur á móti er enskan afar beygingafá- in
tæk, en tilvísunarfornafnið, “who,” hefur sérstaka endingu í öll-
um föllum: “who”, “whose”, “whom”. Útskýringar Stefáns eru
varla nægar, og um orðið “sem” þarf að rita meir.
Nafnorð og lýsingarorð hafa bæði sterka og veika beygingu í ís-
lenzku, en það finnst ekki í ensku. Samt hafa sagnir í ensku sterka
og veika beygingu eigi síður en í íslenzku. Maður myndi halda, að
beyging lýsingarorða fyigdi beygingu nafnorðanna, sem þau lýsa,
en það er ekki svo. Allt aðrar málreglur ákveða, hvort beyging lýs-
ingarorðs skuli vera sterk eða veik. Mér finnst Stefán hefði átt að
útskýra þetta dálítið betur, sérstaklega fyrir Vestur-íslendinga.
En þess ber að gæta að ef allt væri skýrt út í æsar, þá yrði bókin
að vera í meira en einu bindi.
lært tunguna án tilsagnar í bók-
um, og hefur því þörfin á að bæta
úr þessu verið lítil.
Föll nafnorða og not þeirra
eru vel útskýrð. f íslenzku eru
fjögur fðll, en ekki nema þrjú í
ensku, og var þessvegna nauð-
synlegt að útlista beygingar fall- :f.gn™ SCm gera islenzkuna
orða nokkuð vel. Skýringar
Stefáns um eignarfallið eru á-
gætar, enda þurfti þess með, því
að eignarfallið er notað á svo
marga og næstum einkennilega
vegu í íslenzku. Höfundur sýnir
með nægum dæmum, að fyrir ut-
sagnorð í nafnhætti. Maður
myndi halda að þetta mætti kall-
ast aukasetning, en Jakob Smári
segir að það sé “ekki talið sér-
stök setning, heldur hluti af
setningu”. En hvað sem því líð-
ur, þá er þetta svo sjaldgæft í
nútíðar-tungumálum, en svo ein-
falt og á svo vel við í íslenzku,
að það hefði verið betra ef höf-
undur hefði farið út í þetta dá-
lítið frekar. Tvö dæmi eru nægi-
leg:
“Mér finnst hún vera fríð.”
“Eg álít hana vera smekkvísa”.
En þegar öllu er á botnin
hvolft, þá er undrunarefnið ekki
það, að einhverju var sleppt úr
eða ekki gert næg skil, heldur
hitt, hvað miklu hefur verið af-
kastað og það með svo mikilli
gjörhygli og nákvæmni.
ÆFINGAR MEÐ MÁLFRÆÐI
Stefán Einarsson segir í for-
málanum, að hann hafi kosið að
skrifa samanhangandi óbundið
mál fyrir æfingar fremur en
sundurlausar setningar. Fyrsta
æfingin er afar einföld, en samt
cr tengjandi þráður í henni og
eru fimm fyrstu æfingarnar um
eigi að beygjast og hvernig það
skuli notast í setningunni. —
Orðasafnið, með útskýringum,
nær yfir tvo hundruð blaðsíður.
Lesarinn getur ímyndað sér
hvað mikla og nákvæma vinnu
það hefur tekið að semja það.
En orðasafnið er ómissandi fyr-
ir nemandann.
W. J. Lindal
Sveinn Sigurðsson
ritstj. Eimreiðarinnar, sextugur
Sveinn Sigurðsson, ritstjóri
Eirmreiðarinnar, er fæddur 8.
desember 1890, á Þórarinsstöðum
við Seyðisfjörð. Ekki skal rakin
ætt hans hér, en kominn er hann
af þekktu ágætis fólki austur
þar.
Sveinn gekk menntaveginn.
Varð stúdent vorið 1914. Stuttu
síðar lauk hann embættisprófi í
guðfræði frá Háskólóa fslands.
Gerðist þó ekki prestur, heldur
ieitaði sér frekari lærdóms og
frama í fjarlægum löndum um
nokkurt skeið. En eftir heim-
komuna til ættjarðarinnar varð
hann borgarritari í Reykjavík,
og hafði það starf með höndum
í nokkur ár. Keypti hann þá
tímaritið “Eimreiðin”, gamalt og
virðulegt rit. Hefir hann gefið
út ritið síðan, og verið ritstjóri
þess allan þann tíma, eða lengur
en nokkur annar. Jafnframt er
hann bóksali og vinnur við bæði
þessi fyrirtæki sín með miklum
dugnaði og elju. f dag er hann
an það að tákna eign, megi nota
eignarfallið á sjö mismunandi
háttu.
Það var tímabært að Stefán
dró athygli að því að það megi
svo málfræðilega auðuga. Höf-
undur útskýrir hætti, myndir,
,1 tíðir, tölu og persónu sagna, oft-
ast mjög vel, en stundum er hann
of hraðfara.
í Kaflinn um viðtengingarhátt-
inn sýnir hina vanalegu vand-
virkni Stefáns. Sá háttur er mik-
ið notaður í íslenzku, stundum,
, að mér finnst, um of. Hann er
| mest notaður í aukasetningum,
sérstaklega þeim, sem byrja með
“að”. En höfundur varar við því
nota þágufall svipað sem svifti-|að yera of bundinn við viðteng-
fall (the ablative case): “Jón ingarháttinn. Ef það er stað_
fletti honum öllum klæðum”; I reynd( sem á að ,áta j lj6s> frem_
eða sem tólfall (the instrument- ur en eitthyað skilyrðisbundið
al case). Það er ntað gullnu ■ eða - hyggju ræðumanns, þá er
letn . Jakob Sman bendir einmg framsögnháttur notaður. Stefán
a þessi fornu föll og bætir því r . .. , . , *•
^ 6 y gefur tvo dæmi, Bjorn heyrði,
þriðja við, staðarfall (the loc
ative case): “Þau dvöldu þar
dögum saman”. Hér er verið að
fara langt til baka og ber að j
benda á það, sem málfræðingur-
inn, W. W. Goodwin, segir um í
grísku. Hann segir að gríska
(fornmálið) hafi átt uppruna í!
að menn sungu í næsta herbergi”.
“Birni heyrðist, að menn syngi
í næsta herbergi”.
Höfundur bendir á fimm “að”-
setningar, en þær ná yfir aðeins
einn af sjö aukasetninga flokk-
um, þar sem ber að nota við-
tengingarháttinn. Hér, eins og
tungumáli, sem hafði átta fön, annarstaðar> eru fraeðandi at-
hin vanalegu fjögur, þessi hugasemdir við alla f]okkana.
þrjú ofangreindu föll, og svo eitt, Stefán leggur áherzlu á notk.
annað, ávarpsfall (the vocative un sagnorðanna «vera» og -<fara»
case), sem hélst við í grísku og Qg hluttaksorðsins «búinn» sér-
latínu. Skal athyglin einnig ,5taklega f samhandi við það, sem
dregin að einu elzta af slavnesku hann kallaf athafnir. Þær eru
tungumálunum, en það er tungu- þrjár; dvalar_athöfrl>
“eg er að
mál “Lithúanían” manna. í því , „ , ..r „
* v iesa , byrjunar-athofn, eg er
eru sjö föll með sérstökum end- farinn að gofa„ Qg fullnaðar_at_
gum íslenzku föllin fjögur höfn .. er búinn að borða»
. i_• < _ r :__—________1__r 1 ö
samanhangandi efni. Eftir það j sextugur situr heima á Hávalla-
er hver æfing smá grein út af 80tu 20, 1 skauti síns ágæta
fyrir sig. Þær eru alls þrjátíu, I heimilis> með sinni góðu konu
um algeng efni, setningar nægi- j °S f jórum uppkomnum börnum,
og heilsar gestum sínum glaður
og skemmtinn að vanda.
Sveinn Sigurðsson er fyrir
iöngu þjóðkunnur maður fyrir
ritstörf sín. Það er ekki ætlunin
með þessum línum að rita ítar-
lega um ævi hans og störf, til
þess er hann enn allt of ungur,
þó margs væri að minnast.
Sveinn Sigurðsson er háment-
aður, gáfaður og ágætlega ritfær.
Hversu vel hann hefir haldið á
virðingu og vinsældum tímarits
síns, allan þann langa tíma, er
hann hefir stjórnað því mun ekki
almennt með íslenz'ka tímarits-
ritstjóra. Hefir hann jafnan rit-
að sjálfur mikið í ritið um hin ó-
skildustu efni. Stjórnmál, trú-
mál, skáldskap og m. fl. Nokkur
kvæði og sögur hafa birst eftir
hann, maðurinn er allgott skáld
þegar hann vill það við hafa. Rit
ar hann hreint og fagurt mál,
en látlaust og án tilgerðar. Hann
er starfsmaður mikill, rekur fyr-
irtæki sín með litlum aðkeypt-
um vinnukrafti, en vinnudagur
hans sjálfs er oft æðilangur.
Fáa menn þekki eg traustari,
hóglátari í orðum og prúðmann-
legri í framgöngu. Drengskap-
armaður, óáreitinn, en fastur
fyrir ef á er leitað. Glaður og
hýr í vinahópi.
Að lokum vil eg á þessum
merkisdegi hans óska honum
allra heilla og blessunar, með
miklu þakklæti fyrir óslitna vin-
áttu undanfarna rúma fjóra ára-
tugi. H. St.
—Tíminn 8. desem.ber
lega stuttar og málið há ígjenzkt
og í nútíðar anda.
Það mun skoðanamunur, hvort
ekki væri betra að hafa sundur-
lausar setningar með, til þess að
gefa nemandanum æfingu í að
beygja íslenzk orð og venjast ís-
lenzkri orðaskipun. Um eitt er
eg fullviss: Það er nauðsynlegt
fyrir nemendann að hafa miklar
æfingar í að beygja orð og skipa
þeim rétt. Það er einmitt af því að
æfingar í beygingum hafa ekki
verið nægilegar að oft kemur fyr-
ir að útlendinga,r, sem hafa lært
islenzku og lesa og skilja málið
vel, geta samt ekki talað ís-
lenzku jafnvel á einfaldasta máli.
Margir Vestur-íslendingar, sem
kunna dálítið í íslenzku, hugsa
ekki út í það að æfa sig að beygja
íslenzk orð. Þegar þeim gengur
illa að komast að orði, þá er það
oftast beygingarnar, sem þeir
flaska mest á. Mér finnst, að báð-
ar tegundir af æfingum séu
nauðsynlegar, og að nemandinn
ætti fyrst um sinn að leggja
rnikla áherzlu á beygingar og
orðaskipun.
DAGLEGT LÍF OG
DAGLEGT TAL
Svo nefnir Stefán seinni text-
ann. Hann ritaði þennan part að-
allega fyrir hermenn og aðra,
sem myndu koma til íslands.
Höfundi hefir tekist ágæt-
lega að velja það, sem aðkomandi
maður þarf að vita, og getur
þessi kafli komið að góðum not-
um, hver sem á í hlut. Hann er
nauðsynlegur fyrir Vestur-ís-
lendinga, sem ætla sér að ferðast
til íslands, eða langar til að
fræðast um íslenzka siði og
venjur, húsakynni, samtöl, o.s.
frv. Það átti vel við, að Stefán
minntist á þjóðtrú íslendinga
og kom með nokkur sýnishorn
af þjóðsögum landsins.
og þrjú af hinum, sem eg hef til
gr eint.
Þetta eru hjálparsagnir og Bod-
mer kallar þær “helper verbs”.
Hér er samhengi, sem þarf að Þær eru tiltölulega nýjar í
hafa til hliðsjónar ef um verð- tungumálum og hafa hæzt við { staðar hef eg orðið var við orða
safn, sem er jafn nytsamt verk
ORÐASAFNIÐ
Orðasafnið er á einn hátt alveg
sérstætt og hér hefur Stefán
skarað fram úr. Hvergi annars-
mæti íslenzkunnar er að ræða. j um leið og beygingar Voru að
Stefán tilgreinir margar for- hverfa, enda eru þær mikið not-
setningar og sýnir, hvaða falli aðar í öllum nútíðarmálum. Að
þær stýra. Oft er það, að íslenzk- draga athygli að þessu var tíma-
ar forsetningar stýra öðru falli bært og útskýrir Stefán þessar
heldur en í ensku. Hér má sér- athafna-sagnir betur en Jakob
staklega nefna forsetningarorð- Smári. Við eigum að muna að ís-
ið “til”, sem stýrir eignarfalli í íenkan er tvennt í senn: hún er
færi í höndum lesarans. Orðin
eru ekki svo mörg, eins og við
mátti búast, en með stöfum og
tölum, sem fylgja hverju orði,
og vísa til viðeigandi blaðsíða í
bókinni sjálfri, er auðvelt að
finna út undireins hvernig orðið
Ef einhver þarf að nota síma
á Urtgverjalandi fær hann fyrst
svofellda kveðju frá miðstöðinni:
“Eljen Szatin!” En það þýðir —
“Húrra fyrir Stalin.”
Þessi kveðja var fyrirskipuð
á öllum símstöðvum Ungverja-
lands fyrir nokkrum vikum. Það
er “Heil Hitler” í nýrri útgáfu.
—Alþbl.
*
Akkeri flaggskips
Kolumbusar
fundið
Talið er að í Palermo hafi
hafi fundist akkeri, sem tilheyrði
flaggskipi Kristófers Kolum-
busar. Akkeri þetta verður á sýn
ingu í Genúa í tilefni af minn-
ingarhátíð hans um 500 ára af-
mæli hans.