Heimskringla - 03.06.1953, Blaðsíða 2

2. SIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 2. JÚNf 1953
Æfisaga Gests Pálssonar
Iituð ai pólitískum andróði
Á síðast liðnu hgusti, eða ná-
kvæmara að orði komist, 25. sept
ember 1952, voru 100 ár liðin frá
fæðingu eins snjallasta sögu-
skálds og ritsnillings íslenzku
þjóðarinnar, Gests Pálssonar.
Það nægir ekki að segja að
Gestur hafi verið þjóðkunnur
maður, sem söguskáld. Það væri
réttara að kalla hann ástmög
þjóðar sinnar fyrir sögur sínar.
Fár eða engi hafði áður boðið
þjóðinni sögur, sem henni urðu
eins ógleymanlegar og Gestur
gerði. Hann lék á nýja og dýpri
strengi í hjörtum þjóðarinnar,
en áður hafði gert verið af ís-
lenzkum sagnaskáldum.
Á þessu aldarafmæli Gests,
var hans minst bæði hér og heima
með greinum í blöðum, sem bæði
eðlilegt var og verðugt. Vér höf-
um eflaust ekki séð alt, sem um
hann var sagt um þessar mundir.
En oss furðar á einu og það er,
að í því sem vér höfum séð virð-
ist oft sá andi ríkja, er maður
átti ekki von á. Förum vér þar
eftir þeirri kynningu, sem vér
höfum af Gesti, af því sem hann
bæði skrifaði sjálfur og aðrir í
Heimskringlu á hans tíð hér. En
þegar alt er athugað, er auðvelt
að sjá og skilja hvernig á þessu
stendur. Ástæðan fyrir því ligg-
ur í því, að ummælin um Gest
styðjast mest megnis við æfi-
sögur og frásagnir af honum,
sem skrifaðar hafa verið af pólit-
ískum andstæðingum hans. En í
þeim virðist færra lýsa þeim vin-
sældum er Gestur átti hjá al-
menningi að fagna, bæði austan
hafs og vestan. Fyrir yfirburð-
um Gests á sviði íslenzkra bók-
menta, er og naumast sú grein
gerð, sem ætla mætti.
En eins og kunnugt er, eru
höfundar tveggja hinna ýtarlegri
sagna Gests tveir samtíðar menn
hans hér vestra, er báðir voru
um skeið á öndverðum meiði við
hann í stjórnmálunum. Þessa gæt
ir svo í hinni ýtarlegri æfisögu
Einars Hjörleifssonar sem kunn-
ari virðist og útbreiddari, en æfi
saga Jóns Ólafssonar um Gest,
að fram hjá því er ekki hægt að
ganga, er um Gest er svo niikið
rætt í tilefni af aldarafmælinu.
Þar sem Gestur var síðasta ár-
ið er hann lifði' hér vestra, bjó í
þessum bæ, Winnipeg, og var rit
stjóri vikublaðsins Heims-
kringlu eignaðist hann fjölda
vina og kunningja, sem hreint
ekki stendur á sama um hvernig
um æfifrásagnirnar af Gesti hef-
ir farið. O.g í hvert skifti, sem
að því atriði er vikið, er sem hár-
ið rísi á höfði þeirra og minni á
gamlar væringar, sem þeir ó-
gjarnan vilja Ijá eyra og vita og
finna meira til ,en aðrir, hve ó
vilhallar og óverðskuldaðar eru
í garð Gests.
II
Um eitt af því myndarlegasta
sem gert var til minningar um
100 ára afmæli Gests, mun vera
ný útgáfa af ritum hans, er út
kom rétt fyrir jólin heima. Skrif
ar Helgi Sæmundsson ritdóm um
þessa útgáfu á þá leið, að hún sé
að ýmsu leyti kærkomin, það
hafi sama sem ekkert verið eftir
af hinum eldri útgáfum og rit
Gests orðin lítt fáanleg. Hann
bætir ennfremur við, að starf út-
gefenda sé mikilsvert í þeim
skilningi að sögúr og fyrirlestr-
ar Gests séu þær bókmentaperl-
ur, að aldrei megi gleymast ís-
lendingum.
En gallalausa álítur hann ekki
þessa nýju útgáfu. í sama rit-
dómi er bent á, að bókin sé eftir
útgáfu Þorsteins Gíslasonar —
(1927) sniðin, aðeins nokkrum
þýddum smágreinum slept, et Gests í lestinni frá útgáfu Þor-
margur muni þó sakna. En rit- steins Gíslasonar.
gerð Einars Hjörleifssonar um| f flestu öðru sem skrifað hef-
æfi Gests er þar birt eftir útgáfu lr Verið um Gest nú, gætir þess-
Þorsteins. Segir ritdómarinn, og arar hneigðar einnig alt of mik-
hefir það eftir Tómasi Guð- ið> ag andstæðingum hans sé gef-
mundssyni skáldi í eftirmála jg síðasta orðið. Má nærri geta,
bókarinnar, “að æfisagan sé svo hvort svo verður ekki eftirleiðis,
ýtarleg og listræn lýsing á mann þar sem umnyæh Einars eru álit-
inum Gesti Pálssyni að hún in svo listra»n( að fram taki þvi,
verði naumast viðskila ritsafn hvernig eigin verk Gests lýsa
Gests-” | honum.
Þetta orkar fyllilega trúmælis. j Öðru vísi er að minsta kosti
Æfisaga Einars af Gesti, sem farið að 1 útgáfu þeirra Arnórs
þarna er átt við, er að miklu! Árnasonar og Sig. Júl. Jóhannes
, . , ^ , ... . | sonar, er hafin var 1902 hér
leyti umskrifuð ur æfiminningu . , , . . r
J a vestra, en ekki kom nema fyrsta
og fleiru, er Einar reit þar að þindið út af Sig JÚL jóhannes-
lútandi í Lögberg að Gesti látn SQn> er æfiágrip Gests ritar þar,
um. En um hana er það að segja,^ £er hvergi í sálarlýsingu sinni
að hún hefir ekki verið hér vin- af Qesti út fyrir það> er efnið {
sæl og má margt um það lesa í ritum Gegts sjálfs gefur ástæðu
Heimskringlu frá þeim tíma er n f þyí æfigripi er og kvæði>
Gestur lézt. Er það skrifað aðal- sem mjog skýrri mynd bregður
lega af Jóni Ólafssyni, en einn upp af Qesti og sæmir sár í
ig nokkrum fleirum. Sannleikur- hverri útgáfu af æfisögu Gests.
inn virðist sá ,að allur seinn' yar gigurður þð ekki samtímis
hluti, eða alt að helmingi þeirrar Qesti> eR dæmir af bókmentaleg-
æfisögu, sé ekki saga af Gesti,jum skarpleik á þvi> sem Qestur
eins og hann var, heldur saga hefir Htað Að fara eingongu
um Gest, eins og Einar fanst eftir frásogn Einars þurfti því
hann þyrfti að vera, til þess að ehhi
forn pólitísk ummæli hans í i _ ,, r,
T .. , . a , , . . ,, . En svo er utgafa Jons Olafs-
Logbergi yrðu ekki að lygi . . . r
° 7 ys I sonar sem a var minst af ritum
^er ' Gests með æfiágripi 1902, í
Það er alls ekki með þessu ver- Reykjavík, ef til vill raunveru-
ið að segja, að Einar Hjörleifs- legasta æfisaga Gests, og hin
son gæti ekki skygnst inn í sál- sannasta, þó of fá orð sé. Hún er
arlíf manna og oft lýst því öðr- skrifuð af samtíðarmanni Gests,
um betur. Um það neitar honum cins og æfisaga Einars. En svo
enginn .En hann er af öllum mikið ber þar á milli, að ærið er
þeim, sem Gesti unna, í þessu til þess að sýna að báðar mynd-
efni, grunaður um pólitíska irnar geta ekki verið sannar. Jón
græsku. Virðist og ritdómarinn rekur söguna i stórum dráttum
sem á var minst, sjá þennan galla að vísu eins og venjulegt er, og
á útgáfunni, þar sem hann kvart- getur þess eins, er ekki verður
ar um, að í sambandi við æfisög- mikið haggað við. Þar með fæst
ur manna, sé óvarlegt að byggja heilleg mynd og nægir tilgangin-
of mjög á orðum andstæðinga um vel sem fáorð æfiminning.
þeirra. Og oss finst ekkert þurfa En Einar gerir sér allan pauran
úr því að draga, að hundrað ára i hug um hvað andlegt hafi í
minning Gests hefði átt betra skil Gesti búið, sem hvorki þeir,
ið, en að sigla með þessa “list-'sem hann þektu persónulega,
þó að hann væri mjög gramur um þaðan væri fenginn til þess
út af þessu, þá væri ekki sérstak að stjórna blaði þeirra á meðal
lega líklegt, að hann vildi1 Og víst er um það að andlegt líf
hleypa þessu hneyksli í hámæii.
Sjálfur átti eg tal við komu-
mann, einum eða tveimur dögum
síðar og hann sagði mér þá alveg
sömu söguna. Nokkrum döguin
þar á eftir, lét hann það uppi við
mig, að sögumaður sinn vildi
vort vestra hefði verið fá-
skrúðugra á að líta án Gests. V.-
íslendingum er það ekkert dulið
að Heimskringlumenn gengust
fyrir því, að Gestur kom hingað
og að með því var bókmentalífi
voru hér mikill sómi sýndur. Og
ekkert láta hreyfa málinu. Eins i það var ekki mótvon, að Lögberg
reyndi að gera það, sem það gat,
til að hnekkja því áliti andstæð-
ingablaðs síns.
rænu lýsingu” Einars af
$100,000?
og menn sjá, er hér um ósannaða
kviksögu að tefla, sem ekki
hefði átt að hreyfa við á prenti,
eftir því sem eg lít á. En það er
betra að hún komi fyrir almenn-
ingssjónir rétt en röng.” (! ! !)
Ef frásögnin af Gesti og æfi
hans, er þessu lík um margt, og
í henni er æði mikið að finna af
svipuðu tæi, má geta nærri hvað
forgörðum fer af fróðleik og
listgildi ef nokkurt ritsafn af
Gesti skyldi koma út án þessar-
ar æfisögu Einars af honum!
Manni dettur í hug að spyrja,
hvað Gestur mundi hafa um
þessa sögu sagt. Hann brast
hvorki svör til Einars, eði
nokkurs annars sem hann þurfti
að svara. Ef til vill, er sagan af
“Ánægða manninnum” eitthvað
í þá áttina, að vera svar hans.
Hlún er hér birt:
“Ungur maður gengur eftir
götunum í höfuð borginni. Það
er auðséð á öllu að hann hefir
Nú skal snúa sér að því sem
um Gest er sagt af öðrum en
andstæðingum hans. Því hefir
miklu minna verið hampað en
rögburði óvinanna. Skal fyrst á
frægan minnast, Jón Ólafsson.
í æfisögunni sem hann skráð:
með útgáfu sinni af ritsmíðum
Gests, segir hann þetta:
“Sagna skáld var hann bezt á
vora tungu á sinni tíð — —
Fræðimaður var hann ekki (í
vanalegri merkingu þess orðs).
Mannlífið var sú eina fræðibók.
sem hann hafði elju á að lesa.
En hana las hann vel og með
“glöggu Gests-auga”. Þegar
hann lýsti Sigurði formanni,
andláti Gríms kaupmanns, per-
sónunum í “til-hugalífinu”, eða
engar áhyggjur að bera, er g!að-i prófastinum gamla í Vordraumi,
'þá sýndi það glögga athugun á
lífinu og snild í að mála myndir
þess.
í sagnaskáldskap Gests Páls-
sonar lifir minning hans hrein-
ast og bezt—þar í hinum innri
viðburðum sálar hans, en ekki í
ytri viðburðum lifs hans.
Því að hann var fyrst og
fremst skáldsagnaskáld. Þar gat
hann verið stór; þar var hann
heill og naut sín. í lífinu fór
hann í mola.”
$1,600,000?
How much ta
does a wildcat cost?
“Wildcat” er brunnur grafin þar, sem olía hefur aldrei verið
fundin. Kostnaður er misjafn við borun brunna. Meðal brunnur
kostar yfir $100,000. Einn brunnur kostaði $1,600,000 og engin
olía fannst.
Olía eykur stöðug þýðingarmikið tillag til meiri lífsþæginda.
Hvað mörgum af eftirgreindum spurningum getið þér svarað?
Hvað margir “Wildcat” brunnar fram-
leiða olíu
1 af 3? 1 af 7? 1 af 23?
Siðan 1939 hefur lífsframfærsla auk-
ist um 85%. Á sama tímabili hefur
verð olíu hækkað
44% 79% 103%
Geysi mikil olía hefur fundist í vest-
ur Canada síðan 1946. Frá þeim tíma
hefur olíuforðinn aukist
4 sinnum? 23 sinnum? 37 sinnum?
Hvað mörg félög álýtið þér að starf-
ræki olíuframleiðslu í Canada
23? 174? 750?
Hin vaxandi olíuframleiðsla meinar
aukin viðskifti við ótal verzlunarfyr-
irtæki og starf fyrir fjölda Canada
menn. Síðastliðið ár keypti Imperial’s
viðskiftadeild allskonar verkfæri aí
verzlunum í Canada, er nam
$12 miljón? $56 miljón? $110 miljón?
Meðaltal yfir langt tímabil í vestur
Canada er 1 af 23. Aðeins einn af 87
hefur framleitt alt að 2,000 tunnum á
dag.
Meðal söluverð á olíu er einungis
44% hærra en fyrir stríðið, þrátt fyr-
ir hærri vegaskatta í öllum fylkjum.
Olíuforði hefur aukist 23 sinnum á
síðustu 6 árum. Olíulindir Canada sjá
fyrir neyzíu allra sléttufylkjanna,
nokkurs hluta B. C., og Ontario.
Um 750 félög, sem fólkið á hlutdeild
í með arðvænum hlutabréfum, þar að
auki nokkur hundruð einkafélög. Og
þetta telur ekki þúsundir einka stárf-
ræktra olíustöðva, útsölu og heildsölu
olíu viðskiftastofnanir.
56 miljónir. Um 4,500 vezlunarfélög í
Canada seldu Imperial vörur, alt frá
stálplötum og að pappírsklemmum.
IMPERIAL OIL LIMITED
OLIA AUÐGAR LANDIÐ
æfi eða kunnir eru ritum hans, kann-
ast við sem mynd af honum. —
Skal sýnishorn úr henni gefiö
hér síðar.
III
En þessi aðdáunarverða sál-
könnun Einars nær svo sem til
fleiri, en Gests sjálfs. Hún nær
einnig til samverkmanna hans,
Heimskringlumanna. Af þeini
hefir hann þá sögu að segja, al-
veg prófors, að þeir hafi stytt
Gesti Pálssyyni aldur. Er lýsing
Einars af því svo dásamleg, að
athygli má hér til að draga að
henni. Hún er í nefndu æfiá-
gripi Einars af Gesti 1927, á bls
28 og hljóðar svo:
“_______Kvitturinn, sem við
er átt, kom ekki upp fyr en
nokkrum mánuðum eftir andlát
G. P. Hann var ekki kveiktur
upp af “fjandmönnum” Heims-
kringlu, heldur barst hann út úr
þeirra eigin hóp. Maður, sem
stóð Heimskringlu nærri, og
varð síðar mikið við blaðið rið-
inn, kom inn í skrifstofu Lög-
bergs og hitti framkvæmdastjór-
ann. Eg var þá ritstjóri Lög-
bergs, en var ekki viðstaddux
Komumaður spurði, hvort Lög-
berg óskaði að fá sannanir fyrir
því að Heimskringlumenn hefðu
drepið Gest Pálsson. Fram-
kvæmdarstjórinn spurði við
hvað hann styddi svo gífurleg
ummæli. Komumaður sagðist
hafa þetta eftir áreiðanlegum
manni, sem hann nefndi. Sa mað
ur hefði fyllyrt við sig, að einn
af starfsmönnum Heimskringlu
hefði gert sér von um að verða
eftirmaður G. P. í ritstjórnar-
stöðunni og orðið hræddur um,
að aftur mundi draga saman með
útgefendum Heimskringlu og G
P. Þessvegna leigt tvo menn til
að halda Gesti ölvuðum þá fau
daga, sem eftir voru, þangað til
Gestur ætlaði að leggja af stað
og að hann hefði dáið af þessari
orsök. Jafnframt gat komumað-
ur þess, að með öllu væri óvíst,
að þetta væri sannanlegt. Sögu
maðurinn hefði meiri góðvild trl
Heimskringlu en Lögbergs, og
ur og mjög ánægður með sjálfan
sig. Augun ljóma, varirnar
brosa og léttur roði leikur um
æsku andlitið. — Það skín út úr
honum ánægjan og gleðin.
Hvað veldur þessu? Hefir
hann fengið arf ? Hefir hann hlot
ið einhverja tign? Kannske unn-
usta hans bíði eftir honum, eða
hann hafi ef til vill, bara borðað
góðan rnorgun-verð og finni nú
til ánægjunnar og æskufjörsins
eftir hann. Það skyldi þó aldrei
vera, að áttálmaði krossinn hans
Stanislásar Pólverja konungs
hefði verið hengdur um hálsinn
á honum?
Nei, það er ekkert 'af þessu.
Hann hefir bara spunnið upp og
útbreitt, með stakri samvizku-
semi lýgi um einn af kunningj-
um sínum og nú hefir hann
heyrt þessa lýgi hjá þriðja
manni — og hefir sjálfur trúaö
henni. Hvað hann er ánægður á
svipinn og hlýlegur, ungi mað-
urinn efnilegi og elskulegi!”
IV
Það getur nú sumum þótt of-
miklu rúmi varið hér til frásagn-
ar af þessari æfisögu Einars. En
það er þó ekki nema lítið eitt,
borið saman við það, sem fylgi-
fiskar Lögbergs og Einars Hjör-
leifssonar hafa gert síðan 1891,
að sagan var fyrst smíðuð, til að
halda henni á lofti til þessa
dags. Eftir dauða Gests, hélt
Einar henni hér fram í ýmsum
myndum. Og 1927, endurbæt'.r
hann hana að fullu og öllu og
gerir úr garði eins og hún er hér
birt. Árið 1914 segir Ólafur nokk
ur fsleifsson, maður sem verii,
í útgáfu Árnórs og Sigurðar
sem á hefir verið minst, segir
Sig. Júl. Jóhannesson áfengið
hafa orðið Gesti að ógæfu og aíd
urtila. “Er hörmulegt til þess að
vita”, bætir hann við, “hvað of-
drykkjan hefir orðið mörgum af
beztgefnu sonum þjóðar vorrar
að fóta-kefli”. Þetta er það, sem
niðurlags orð J. Ó. lúta að.
En hér er fátt eitt talið, borið
saman við það, sem Jón skrifaði
eftir lát Gests í Heimskringlu
og sem hvergi annars staðar er
skráð. Eru það aðallega mótmæli
gegn frásögnum Lögbergs af
Gesti í sambandi við lát hans.
Það þarf hver sá að lesa, sem
sögu Gests vill kynnast. En að
taka það hér upp yrði of langt
mál.
Á fleira verður og að minnast.
Eru eitt af því ummæli George
Brandesar um hæfileika Gests
og góð og gild munu hvarvetna
álitin. Um nokkrar sögur Gests,
er af honum komist þannig að
orði:
“Eg hefi lesið fjórar sögur
Gests. Bak við þær má eygja há-
mentaðan, skarpskyggnan rit-
hafði hér vestra, en var þá kom- | höfund, mann þekkjara, sem ekki
inn heim, sögu þessa í blaði í lætur blekkjast, verulegt skáld,
Reykjavík og reynir að árétta bæði tilfinningaríkt og skarp-
hana með svipuðum rökum og hæðið”. Fer hann svo fáeinum
Einar. Og ekki er blaðið að heim! orðum um sögunar “Kærleiks-
an með þeirri sögu fyr komið. heimilið, Sigurð formann og Til
vestur, en Lögberg fann keiminn j hugalífið, og segir um þá síðast
af henni og birti með húð og hári | nefndu — “að hún sé rækileg á-
velgjulaust. Var henni undir.deila, átakanleg að efni, bitur í
eins drengilega svarað af Magn- lýsingu hins illa, að hugsun og
úsi Péturssyni í Heimskringlu: framsetning samboðin hinum
þá, sem oftar. Það er vonandi að miklu skáldsagna höfundum
eins lengi og andstæðingar Hkr.
endast til að halda slikum rogi a
lofti, finnist einhverjir, til að
láta þá kyngja honum jafn harð-
ann.
Heimskringla átti, eða hinir á-
gætu forustumenn hennar, þar á
meðal Eggert Jóhannsson, upp-
Rússa. “Síðasta sagan, Vor-
draumur (segir Brandes) er
samt perlan. Hún er svo vel sam-
in, og sýnir aðal persónurnar
með svo ljósum og léttum drátt-
um, að hún ein út af fyrir sig
er virði bókarinnar. Með framúr-
skarandi yndisleik er þar lýst
tökin að því að Gestur kom vest-,konu, sem getur táknað háment-
ur. Áhrif hans voru orðin kunn aða, frjálslynda hefðarkonu á fs-
heima í bókmentaheiminum, og
það ber líklegast gleggstan vott
þess, að hér vestra voru þá frjáls
hugsandi menn, að þeir gerðu
kröfu til svo mikils og þess, að
einn af mestu bókmentafrömuð-
iandi. Hún er að hálfu leyti nátt
urubarn, gefur sjálf hestinum
sinum að drekka og lítur eftir
verkum á búgarði sínum. En
jafnframt hefir hún siðfáun
menningarinnar á háu stigi,