Lögberg - 09.05.1918, Blaðsíða 2

t
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 9. MAí 1918
Mentamál á islandi.
I. BARNASKÓLAR
“Svo verður á svinnum sem ó-
svinnum” datt mér í hug þá er
eg las ágæta ritgjörð eftir Dr.
Jón Stefánsson, sem nefnist:
“Iceland: Its History an Inhabi-
tants” og birtist í “Amuial Re-
port of the Board of Regent of
the Smithsonian Institution”
1916, þar stendur: “Engir eru
skólar á íslandi, þó má sjá á
kirkjubókum að hvert bam 12
ára gamalt er lesandi”. Hefir
það oft viljað brenna við þá er
menn hafa ritað um ísland á
útlendum tungum, að þeim hefir
orðið tamara að leita sér fróð-
leiks í eldri ritum og úreltum
fjölfræðisbókum, en að kynnast
nánara þeim breytingum, sem
orðið hafa á ýmsum svæðum á
eynni í seinni tíð.
Kunnugt er það að alþýðu-
mentun fslands, hafði um langan
aldur hvílt á heimilunum og
prestunum, og náði víðast hvar
að eins til lesturs og kristin-
dómsfræðslu, en hvorutveggja
var mjög af skornum skamti.
Eftir miðja 19. öld tóku að mynd-
ast smá kaupstaðir, og hverfi
urðu til í stærstu veiðistöðunum
jafnframt komust þar á fót
barnaskólar, voru 9 af þeim
komnir á þá er vér fengum
heimastjórn 1874. Síðan fjölg-
aði þeim eftir því sem kauptún-
in uxu og voru nálægt 30 komnir
á fót um síðustu aldamót. Voru
þeir kostaðir af bæja og sveitar-
sjóðum og fengu nokkurn land-
sjóðsstyrk, það sem vantaði á,
var náð með skólagjöldum, sem
aðstandendur barnanna urðu að
greiða. Alt var enn á ringulreið,
kennarar völdust vanalega þeir
sem gáfu sig fyrir minst kaup,
skólahús voru vond, kensluáhöld
lítil eða engin, og öll stjóm í
handaskolum. Með lögum 22.
nóv. 1907 var mikil bót ráðin á
þessu fyrirkomulagi, þau mæla
svo fyrir: að fastur barnaskóli
skuli vera í hverju skólahéraði.
Skólahérað er hver kaupstaður
og sömuleiðis, hvert kauptún,
sem er hreppsfélag út af fyrir
sig, og enn fremur hver sá hrepp-
ur, sem setur á fót hjá sér fast-
an skóla, er veiti hverju barni í
hreppnum, sem er á skólaaldri
(10—14 ára), að minsta kosti 6
mánaða fræðslu á ári. Hluti úr
hreppi getur einnig, með vissum
skilyrðum, fengið leyfi til að
vera sérstakt skólahérað. Skóla-
nefnd hefir á hendi stjórn
fræðslumála í hverju skólahér-
héraði undir umsjón stjórnar-
ráðsins. í skólanefnd eiga sæti
5 menn, sem kosnir eru af bæjar-
stjóm í bæjum, en hreppsnefnd
í sveitum og gildir kosningin til
3 ára.
f skólahéruðum eru öll börn
10—14 ára gömu.1 skólaskyld, en
þó getur skólanefnd veitt undan-
þágu frá skólaskyldu, ef hún á-
lítur, að fræðsla sú, sem barnið
fær utan skólans, verði jafngild
þeirri fræðslu, sem skólinn veitir.
Ýfirstjórn fræðslumála getur
veitt skólahéruðum heimild til
að skipa fyrir um skólaskyldu
fyrir böm, sem eru yngri en 10
ára, þó ekki yngri en 7 ára fullra.
Árlegur námstími skal vera, að
minsta kosti, 6 mánuðir. Kensl-
an veitist ókeypis og greiðist
skólakostnaðurinn úr bæja eða
sveitasjóðum. En landsjóður
veitir styrk til skólahaldsins, ef
skólinn fullnægir vissum skil-
yrðum, sem fram eru tekin í VI.
kafla fræðslulaganna. f fjárlög-
unum fyrir 1917 er landsjóðs-
styrkur til barnaskóla 30,00 kr.,
þar af til bamaskóla í kaupstöð-
um 10,000 krónur.
Skilyrði þau, sem fræðslulög-
in setja fyrir landsjóðsstyrk eru:
að kennari skólans sé ráðinn
samkvæmt lögunum, að kenslu^
áhöld séu þau, sem heimtuð eru,
að kenslan standi tilskipaðan
tíma, að skýrsla um skólann og
reikningur yfir fjárhag hans sé
kominn til yfirstjórnar fræðslu-
mála á réttum tíma. Umsjónar-
maður fræðslumála skipar próf-
dómendur, er gefa sínar skýrsl-
ur. öll ný skólahús skulu bygð
með ráðum hans og bygginga-
teikningar þeirra af bygginga-
meistara, sem landið hefir í sinni
þjónustu.
Árið 1915—16 voru á fslandi
55 skólahéruð með 55 skólum,
3339 nemendum og 107 kennur-
um, er skiftust þannig:
nem- kenn allur
endur arar kostn-
aður
f Reykjavík
“ Hafnarf. .
Á ísafirði ...
“ Akureyri .
“ Seyðisf. . .
1112
. 116
. 162
155
86
19
5
4
6
4
kr.
44,734
6,918
9,300
9,614
6,697
1631 38 77,263
Fyrir utan kaupstaðina eru:
skól- nem- kenn
ar endur arar
í Sunnl.fjórð. .. 16 637 24
“ Vestf.fjórð. .. 15 469 20
“ Norðl.fjórð. .. 8 293 13 |
“ Austf.fjórð. 11 309 12
Eigi geta öll böm á íslandi náð
til skóla, bygðin er svo strjál til
sveita að þess er enginn kostur,
og þó er meirihluti bama á skóla
skyldu aldri þar. Er það mikl-
um erfiðleikum bundið að veita
þar öllum börnum viðunandi
<fræðslu, hefir enn ekki tekist að
koma þar á því fyrirkomulagi,
sem viðunandi megi kallast.
Samt sem áður hafa tilraunir
verið gerðar í þá átt og verða
þær að skoðast sem millibilsá-
stand. Sveitunum er skift í
fræðsluhéruð.
Hver hreppur, sem ekki er í
skólahéraði, er fræðsluhérað. pó
geta tveir hreppar eða fleiri
fengið leyfi til að ganga saman
í eitt fræðsluhérað. Á landinu
eru 167 fræðsluhéruð. Stjóm
fræðslumála í hverju fræðslu-
héraði hefir fræðslunefnd undir
yfirumsjón fræðslumálanna, en
í fræðslunefnd sitja 3 menn,
sem kosnir eru til þriggja ára í
senn, einn af hreppsnefnd, en
hinir tveir af hreppskilaþingi af
þeim, sem atkvæðisrétt eiga í
sveitamálum.
f fræðsluhéruðunum eru gjörð
ar samþyktir um fyrirkomulag
barnafræðslunnar. öll fræðslu-
héruð eru skyld til, annað hvort
að halda uppi farskóla þannig
löguðum, að hvert barn á skóla-
aldri geti fengið, að minsta kosti
2. mánaða fræðslu á ári, eða ráða
kennara til þess að hafa eftirlit
með heimafræðslu í héraðinu.
Ef haldið er uppi farskóla, eru
öll börn í héraðinu á aldrinum
10—14 ára, skyld að taka þátt í
farskólafræðslunni, nema sér-
stök undanþága sé veitt frá því.
Fræðslan í farskólum veitist
ókeypis og greiðist kostnaðurinn
við þá og eftirlit með heima-
fræðslu, úr sveitarsjóði. En
landsjóður veitir styrk til far-
skólahalds og heimafræðslu eft-
irlits, og nemur sá styrkur 20,000
krónum í fjárlögunum fyrir ár-
ið 1917.
Árið.1914—15 voru farskólar
haldnir í 149 fræðsluhéruðum, í
18 héruðum fór fram eftirlit
með heimafræðslu.
Á þessu er auðsætt að enn þá
hafa heimilin ~á hendi mikinn
hluta af barnafræðslunni. Víða
er það, að þau hafa kenslu allra
barna undir skólaskyldu aldri,
kenna lestur skrift og byrjun í
reikningi. í bæjum og kauptún-
um kosta heimilin smá skóla til
að inna af hendi þessa kenslu.
Og þó farkensla sé í fræðsluhér-
uðunum, þar sem kennarinn
kennir í'þrem stöðum, sína vik-
una í hverjum stað- í 24 vikur.
gefur það að skilja að heimilin
verða að fylla í eyðurnar svo
börnin dragist ekki aftur úr.
Eftirlits kenslan er nálega öll í
höndum heimilanna undir leið-
beiningu og eftirliti farkennar-
ans.
pessi fræðslulög eru ung og
hafa smátt og smátt komist í
framkvæmd. Skólanefndir og
fræðslunefndir hafa verið að
læra að beita þeim, læra að
starfa; hefir það gengið mis-
jafnlega, sem von er til, þær
hafa ekki allar skilið hlutverk
sitt né þýðingu þess fyrir mann-
félagið; má vænta meir af þeim
síðar. óhikað má þá segja, að
síðan lögin komu í framkvæmd
hefir alþýðufræðslunni farið
stórum fram,margskonar reynsla
hefir fengist og ýmsir agnúar
hafa komið í ljós: Farkenslan í
fræðsluhéruðunum dýr og erfið
miðað við árangurinn, skólarnir
of litlir, ættu að vera með fleiri
nemendum, kennurum grátlega
illa launað starfið, alt annað bet-
ur borgað, kenslubækur fábreyti-
legar og óhentugar. Fólkið ekki
vaknað til nógu skýrrar meðvit-
undar um lífsnauðsyn alþýðu-
mentunarinnar og hefir þess
vegna ekki nógu mikinn yl til
mentastofnana sinna. En þetta
alt breytist til batnaðar með
hverju ári, og nú hefir þegar
komið til orða á Alþingi að end-
urskoða lögin og lagfæra ýmsar
af misfellum þeim, sem í ljós
hafa komið við framkvæmd
þeirra, og ef til vill, stofna heima
vistarskóla í sveit, er yrði
reynslustofnun er læra mætti á
að koma kenslufyrirkomulagi
sveitanna í betra horf.
II. UNGLINGASKÓLAR.
f fjárlögunum er veittur ár-
legur styrkur, sem 14,500 kr.
árið 1917 til unglingaskóla eða
lýðskóla utan þeirra kaupstaða
(Reykjavíkur, Akureyrar og
Hafnarfjarðar) sem í eru gagn-
fræðaskólar, kostaðir að öllu eða
mestu leyti af landsfé. Styrk-
urinn til unglingaskólanna er
bundinn því skilyrði, að þeir njóti
styrks annarstaðar að, sem ekki
sé minni en helmingur landsjóðs-
styrksins, er sá styrkur veittur
úr hreppa og sýslusjóðum.
Árið 1916 voru 18 unglinga-
skólar á landinu með 314 nem-
endum. f kauptúnunum standa
þeir í sambandi við barnaskól-
ana, hafa sömu kennara. peir
eru ærið misjafnir, sumir standa
að eins 4 mánuði, aðrir l1/* á ári
og kenna þess vegna misjafnlega
mikið. Yfir höfuð má seg.ja um
þá flesta að þar séu kendar
sömu námsgreinar og í fyrsta
bekk gagnfræðaskólanna, en
misjafnlega langt farið, og því
miður er enn þá ekkert samband
milli þeirra innbirðis. Tveir af
þessum unglingaskólum: Hvítár-
bakkaskólinn og skólinn á Núpi í
Dýrafirði eru sérstgeðir. þeir eru
með lýku fyrirkomulagi og lýð-
háskólarnir dönsku, eru tveggja
vetra skólar, og mega kallast at-
kvæðamestir af unglingaskólun-
um. Eftir fjórðungum er skól-
unum þannig skift:- f Sunnlend-
•ingafjórðungi 2, Vestfirðinga-
fjórðungi 7, Norðlendingafjórð-
ungi 5 og Austfirðingafjórð-
ungi 4.
III. KENNARASKÓLINN.
var fyrst í mörg ár í sambandi
við gagnfræðaskólann í Flens-
borg í Hafnarfirði. Árið 1907
var kennaraskóli stofnaður í
Reykjavík, en árið eftir lagðist
kennaradeild Flensborgarskólans
niður. í skólanum eru 3 árs-
deildir og stendur kenslan yfir
frá 1. vetrardag til síðasta vetr-
ardags. 1916—17 voru þar um
40 nemendur. par eru 3 fastir
kennarar auk skólastjóra. 1915
námu útgjöld skólans 14,170 kr.;
hann er eingöngu kostaður af
landsjóði. par fá kennarar
skólahéraða, fræðsluhéraða og
unglingaskóla, mentun sína , er
veitist ókeypis.
IV. GAGNFRÆÐASKÓLAR.
1. Akureyrarskólinn hefir tek-
ið við af gagnfræðaskólanum á
Möðruvöllum, en hann var stofn-
aður árið 1880, en fluttur til Ak-
ureyrar árið 1904. Gagnfræða
próf á þessum skóla veitir inn-
göngu í lærdómsdeild mentaskól-
ans. Skólinn er í 3 bekkjum og
stendur kenslan yfir frá 1. okt.
til 31. maí. Heimavistir eru fyr-
ir alt að 50 nemendur. 1915—16
voru í skólanum 90 nemendur;
útgjöld hans voru sama ár
27,281 kr., hann er kostaður af
landsjóði og þurfa nemendur
ekkert kenslugjald að greiða.
prír fastir kennarar eru við
skólann auk skólastjóra, og
nokkrir stundakennarar.
2. Gagnfræðaskólinn í Flens-
borg í Hafnarfirði, stofnaður
1877 af pórarni próf. Böðvassyni
og konu hans; var fyrst barna-
skóli fyrir Garðaprestakall á
Álftanesi, en 1882 var honum
breytt í gagnfræðaskóla. Skól-
inn stendur undir sérstakri
stjórn, sem kosin er af sýslu-
nefnd Gullbringusýslu, undir yf-
irumsjón landstjórnarinnar. Skól
inn nýtur styrks úr landsjóði,
er í 3 ársdeildum og stendur
kenslan yfir frá 1. okt. til apríl-
loka. Gagnfræðispróf frá þess-
um skóla veitir einnig inngöngu
í lærdómsdeild menta skólans.
Við skólann eru teir fastir kenn-
arar auk skólastjóra og tveir
stundakennarar. Árið 1916—17
voru 57 nemendur á skólanum.
Heimavistir geta 25 nemendur
haft við skólann og fá auk kensl-
unnar ókeypis húsnæði hita og
ljós.
3. Á Alþingi 1917 var búnað-
arskólanum á Eyðum breytt í
gagnfræðaskóla, er skyldi vera
fyrir Austfirðingafjórðung og
taka til starfa 1. okt. 1918.
Reglugjörð fyrir þenna skóla,
sem stjórnarráðið semur, hefir
ekki enn komið hér.
4. Hinn almenni mentaskóli.
Hann er áframhald af lærða
skólanum, er fluttist til Reykja-
víkur frá Bessastöðum 1846, ár-
ið 1904 var fyrirkomulagi og
nafni skólans breytt. Skólanum
er nú skift í tvær deildir og eru
3 bekkir í hvorri. Kallast efri
deildin lærdómsdeild en neðri
deildin gagnfræðadeild. Kensl-
an stendur frá 1. okt. til 30. júní.
Skólaárið 1916—17 voru í skól-
anum 153 nemendur. Útgjöld
hans námu 1915 43, 384 kr. Við
skólann eru 8 fastir kennarar
auk skólameistara og margir
stundakennarar. peir sem taka
próf úr lærdómsdeild mentaskól-
ans, sem nefnist stúdentspróf,
eiga aðgang að háskólanum.
Flesar atvinnugreinar á íslandi
hafa nú orðið skóla, hver í sinni
grein. Eru þessir helztir:
V. BÆNDASKÓLAR.
Samkvæmt lögum 10. nóv.
1905 heldur landið uppi tveim
skólum fyrir bændaefni, öðrum
á hólum í Hjatladal, Hinum á
Hvanneyri í Barðarfirði. Náms-
tíminn er tveir vetur. Skólaár-
ið er á Hólum frá 1. okt. til 30.
apríl. Nemendur fá ókeypis, auk
kenslunnar, húsnæði, Ijós og
hita. Auk hinnar reglulegu
kenslu, skal síðari hluta vetrar
halda stutt kensluskeið fyrir
bændur og bfendaefni.
Bændaskólinn á Hólum var
stofnaður árið 1882, var fyrst
kostaður af Skagafjarðarsýslu,
en síðan af Húnavatns og Skaga-
fjarðarsýslu í sameiningu. Árið
1889 varð hann fjórðungsskóli,
árið 1900 tók amtsráð Norður-
amtsins við stjórn hans, en 1907
varð hann landsskóli. Skólaárið
1916—17 voru 36 nemendur á
skólanum. útgjöld hans 1915
voru 10,349 kr. og hefir hann 3
fasta kennara auk skólastjóra.
Bændaskólinn á Hvanneyri var
stofnaður 1889 af amtsráði Suð-
uramtsins og stóð undir stjórn
þess þangað til árið 1907 að hann
varð landsskóli. Árið 1916—17
stunduðu 50 menn þar nám. út-
gjöld skólans 1915 voru 8,277
krónur. Við hann eru tveir fast-
ir kennarar auk skólastjóra.
Stýrimannaskólinn
var stofnaður með lögum 22.
maí 1890 og tók til starfa 1891.
Stýrimannaskólinn undirbýr læri
sveina sína undir hið almenna
stýrimannapróf, fiskiskipstjóra-
próf og próf í gufuvélafræði
fyrir skipstjóra og stýrimenn.
Skólinn er í þrem deildum og
stendur yfir frá 1. okt. til apríl-
loka. Við stýriniannaskplann
skal árlega halda námskeið í bif-
vélafræði, er standi yfir minst 4
vikur. Skólaárið 1916—17 voru
67 nemendur á skólanum, en út-
gjöld hans 1915 voru 8,496 kr.
Auk skólastjóra eru 2 fastir
kennarar og nokkrir stunda-
kennarar.
V élst jóraskólinn
stofnaður með lögum 3. nóv.
1915, býr lærisveina sína undir
vélstjórapróf og stendur frá 1.
okt. til aprílloka, er í 2 ársdeild-
um. 1916 voru 14 nemendur í
skólanum. Sem stendur er aðal-
kennari skólans danskur, en að-
stoðarkennari er íslenzkur.
Iðnskólar.
í fjárlögum síðustu þinga, er
styrkur veittur til Iðnaðar-
mannafélaganna í kaupstöðun-
um til þess að reka iðnskóla, en
áskilið að styrkurinn megi ekki
fara fram úr fjórum fimta rekst-
urskostnaðar.
Iðnskóli í Rekjavík var stofn-
aður af Iðnaðarmannafélaginu
haustið 1904 og rekinn af því;
kensla stendur frá 1. okt. til 30.
apríl. Skólinn er í 4 ársdeildum.
í byrjun skólaársins 1916—17
voru í honum 62 nemendur.
Kenslueyrir 10 kr. fyrir hvem
nemanda. Á gildandi fjárlögum
hefir hann 5,000 kr. styrk úr
lanUsjóði.
Á Akureyri ar iðnskóli stofn-
aður 1906 af Iðnaðarmannafé-
laginu þar í bænum og rekinn af
því, en stjórnað af 3 manna
nefnd. Árið 1917 er þessum
skóla veittur 1,000 kr. styrkur úr
landsjóði.
Á Seyðisfirði er einnig iðn-
skóli með 600 kr. landsjóðsstyrk.
Verzlunarskóli Reykjavíkur
stofnaður árið 1905 af kaup-
manna og verzlunarmannafélagi
í Rekjavík og rekinn af þeim
með styrk' úr landsjóði undir yf-
irstjórn landstjórnarinnar. Árið
1917 er skólanum veitt á fjár-
lögum 5,000 kr. styrkur, þó ekki
yfir fjóra fimtu reksturskotsn-
aðar. Skólinn stendur yfir frá
1. okt til aprílloka og er í 2 árs-
deildum. 1916—17 voru í hon-
um 59 nemendur, kenslukaup
fyrir hvern er 50 kr. um árið.
t
Kvennaskólinn í Reykjavík.
var stofnaður árið 1874 og kost-
aður af kvennaskólasjóði, er
myndast hafði af samskotum.
Sjóðurinn var 1916, 20,619 kr., er
skólinn enn rekinn fyrir hans
reikning, en mestur hluti kostn-
aðar greiðist þó úr landsjóði.
Árið 1917 er skólanum veittur
9,000 kr. styrkur gegn 1,800 kr.
framlagi annarstaðar að. Skól-
anum er stjórnað, undri yfirum-
sjón landstjórnarinnar, af 5
manna nefnd. Honum er skift í
4 bekki og stendur kenslan yfir
frá 1. okt. til 14. maí. Kenslu-
kaup er 15 kr. fyrir hverja náms-
mey. í byrjun skólaársins 1916-
17 voru nemendur 71. Auk þess
er hússtjórnardeild í skólanum
og eru haldin tvö námskeið á
vetri, annað 5 mánuði frá 1. okt.
til febr. loka og hitt 4 mánuði
frá 1. marz til júníloka, enn
fremur er haldið 6 vikna hús-
stjónarnámskeið að sumrinu frá
1. júlí til 15. ágúst. Á hverju
námskeiði geta verið 12 náms-
meyjar, hafa þær heimavist í
skólanum og greiða með sér 30
kr. á mánuði. Auk þess eru
heimavistir fyrir 18 bekkjar-
námsmeyjar, er greiða 33 kr.
með sér á mánuði. pykir mjög
kveða að skóla þessum, er hann
talin með beztu skólum landsins
fyrir flestra hluta sakir.
Kvennaskólinn á Blönduósi
Stofnaður 1880 af Húnvetring-
um og haldinn á Ytriey, en flutt-
ur 1904 til Blönduóss. Skólinn
er sameign Austur og Vestur
Húnavatnssýslu. Landsjóðs-
styrkur hans 1917 alt að 5.20Q
kr. gegn 1,000 kr. framlagi ann-
arstaðar að; skal skólinn standa
undir yfirumsjón landstjórnar-
innar, en honum er stjórnað af
3 manna nefnd, völdum af sýslu-
nefndum Húnavatnssýslu. Við
skólann eru þrjár ársdeildir og
skólaárið frá 1. okt. til 14. maí.
1916—17 voru 48 námsmeyjar í
skolanum. Kenslugjald 15 kr.fyr-
ir hverja námsmey, hafa þær all-
ar heimavist í skólanum og
greiða í fæðispeninga 135 kr.
yfir skólaárið. Auk forstöðu-
konu eru 3 kenslukonur við skól-
ann.
Matreiðsluskólar.
Á ísafirði var einn slíkur skóli
stofnaður 1912 af kvenfélaginu
“Ósk” og rekinn af því meo land-
sjóðsstyrk, eru veittar til hans
1,600 kr. gegn að minsta kosti
600 kr. framlags annarstaðar að.
Á hverjum vetri eru haldin tvö
4 mánaða námskeið, hið fyrra
frá 16. sept til 15. janúar, en hið
síðai'a frá 16. jan. til 15. maí. Á
hverju námskeiði eru 12 stúlkur,
er hafa heimavist í skólanum og
borga með sér 35 kr. um mánuð-
inn hver.
Á Akureyri er annar mat-
reiðsluskóli með 1,000 kr. land-
sjóðsstyrk gegn 400 kr. framlagi
annarstaðar að.
/
Yfirsetukvennaskóli
stofnaður með lögum 22. okt.
1912; námstími 6 mánuðir, byrj-
ar 1. okt. Námskonur fá styrk
alt að 45 kr..á mánuði meðan þær
stunda námið. Landlæknir er
kennari skólans, en auk hans eru
3 yfirsetukonur í Reykjavík
ráðnar til að veita námskonum
verklega tilsögn. í byrjun skóla-
ársins 1916—17 stunduðu 16
konur nám í skólanum. Árið
útgjöldin til hans
nam
1915 námu
5,474 kr.
Viðkomandi stjórnarvöld semja
reglugjörð fyrir skólana með
umsjón stjórnarráðsins og, að
því er lægri skólana snertir, leið-
beiningum frá fræðslumálastjóra
landsins. En síðan er það komið
undir starfsmönnum skólanna,
hversu þeim er framfylgt.
Háskóli fslands.
Hann var stofnaður með lög-
um 30. júlí 1909 og settur á fót
á aldarafmæli Jóns Sigurðsonar
\17. júní 1911. f fyáskólanum eru
4 deildir: guðfráeðisdeild, laga-
deild, læknadeild og heimspekis-
deild. Stjórn háskólans hefir
rektor og háskólaráð, en í því
eiga sæti forsetar deildanna.
Rektor og deildarforsetar eru
kosnir til eins árs í senn og eru
að eins prófessorar kjörgengir
til þeirra starfa, en allir kennar-
ar háskólans taka þátt í kosn-
ingu rektors, og allir deildar-
kennarar í kosningu deildarfor-
seta. Rektor er sjálfkjörinn for-
seti háskólaráðsins, en það kýs
varaforseta, kensluárið skifíist
í 2 missiri, annað frá 1' okt til
15. febr., en hitt frá 15. febr. til
30. júní. Reglugjörð háskálans
er gefin út af stjórnarráðinu 9.
okt. 1912. Lestrar og kensluá-
ætlanir deildarinna eru prentað-
ar í Árbók háskólans. Erindis-
bréf handa ritara og dyraverði
eru prentúð í Árbókinni 1911—
1912.
Árið 1915—16 voru nemendur
háskólans 59, 19 í guðfræðis-
deild, 10 í lagadeild og 30 í lækna-
deild. Útgjöld háskólans námu
sama ár 66,473 krónum.
Aukakennarar eru sumir skyld-
ir að kenna áh sérstaks endur-
gjalds (holdsveikralæknirinn og
þeir læknar í sérstökum sjúk-
dómum, sem njóta styrks úr
landsjóði) en aðrir aukakennar-
ar fá borgun, sem ákveðin er í
fjárlögum fyrir hvert fjárhags-
tímabil.
Kennarar háskólans:
Guðfræðfsdeild:
Prófessorar: Haraldur Niels-
son, Sigurður Sivertsen,
Dósent: Magnús Jónsson.
Lagadeild:
Prófessorar: Lárus H. Bjarna-
son, Jón Kristjánsson, Einar
Arnórsson.
liæknadeild:
Prófessorar: Guðm. Magnús-
son, Guðmundur Hannesson.
Aaukakennarar: Stefán Jóns-
son kennari í sóttkveikjufræði,
Jón H. E. Sigurðsson, héraðs-
læknir í Reykjavík, Próf. Sæ-
mundur Bjarnhéðinsson, holds-
veikra læknir, pórður Sveinsson,
geðveikralæknir, Andrés Fjeld-
sted, augnlæknir, Gunnlaugur
Claessen, forstöðum. Röntgens-
stofnunarinnar, ólafur por-
steinsson, háls, nef og eyma-
læknir, Vilhelm Bemhöft, tann-
læknir, Birger Normann Jensen,
kennari í efnafræði.
Heimspekisdeild:
Prófessorar: Dr. phil. Björn
M. ólsen, prófessor í íslenzkri
málfræði og menningarsögu, Dr.
phil Ágúst Bjarnason, professor
í heimspeki.
Dósentar: Jón Jónsson Aðils,
dósent í íslenzkri sagnfræði,
Bjami Jónsson, dósent í klass-
iskum fræðum, Holgeir Wiehe
sendikennari í norænni málfræði
er launaður af ríkissjóði Dana.
Einkakennarar. Dr. phil. Alex-
ander Jóhannesson, heldur fyrir-
lestra í þýzku og þýzkum fræð-
um, Dr. phil. Guðmundur Finn-
bogasí»n, heldur fyrirlestra um
vinnuvísindi.
Til mentamála má einnig telja
bókasöfn landsins og önnur söfn.
Merkast og stærst allra bóka-
safnanna er:
Landsbókasafnið.
pað var stofnað árið 1818,
fyrir réttum hundrað árum, og
hét upphaflega stiftsbókasafn.
Samkvæmt lögum 22. nóv. 1907
eru allar prentsmiðjur á landinu
skylda að láta því í té ókeypis
2 eintök af öllu því, sem prentað
er, stóru og smáu, og skal annað
eintakið vera á skrifpappír. .í
Landsbókasafninu voru 1917
97,200 bindi af bókum og 7,300
bindi af handritum. Kostnaður
við safnið árið 1916 nam 22,000
krónum. Lesendur á lestrasal
það ár voru 15,227, er fengu lán-
uð til afnota 28,746 bindi. úr
safninu voru lánuð 3,733 bindi
321 lántakendum. Auk aðal
bókavarðar eru 8 starfsmenn við
safnið.
pjóðskjalasafn fslands.
Stofnað árið 1882, var fyrst
undir umsjón landritarans, en
sérstakur skjalavörður var ekki
skipaður fyrri en 1899. Safnið
hét Landskjalasafn þangað til
lög frá 3. nóv. 1915 voru gefin út
um pjóðskjalasafn íslands.
Reglugjörð fyrir safnið var sam-
in árið eftir. f safninu eru
geymd skjöl allra embætta og
opinberra sýslana, eg ber venju-
lega að senda safninu skjöl og
bækur hvers embættis þegar þau
eru orðin 20 ára gömul. í safn-
inu eru um 20 þúsund bindi og
böglar, enn fremur mikið af forn-
bréfum. Elzta skjal í safninu er
Reykjaholtsmáldagi, skrifaður á
skinn, elzti hlutinn um 1200.
Kostnaður við safnið árið 1916
var 7,550 kr. Lesendur á lestrar-
sal voru það ár 675; er fengu lán-
að til afnota 3,832 bindi.
Fjórðungabókasafn.
Samkvæmt lögum 30. júlí 1909
fá hin fornu amtbókasöfn Norð-
lendingafjórðungs, Austfirðinga-
fjórðungs og Vestfirðingafjórð-
ungs, svo og bókasafn ísafjarð-
arkaupstaðar, ókeypis frá prent-
smiðjunum eitt eintak af öllum
prentuðum ritum, sem eru stærri
en 2 arkir.
a. Bókasafni Norðurlands á
Akureyri er stjórnað af 5
manna nefnd og eru 4 menn
kosnir af bæjarstjórn Akureyr-
ar, en 1 af sýslunefnd Eyjafjarð-
arsýslu. Árið 1916 fékk það 725
kr. styrk úr landsjóðn
b. Bókasafni Austurlands á
Seyðisfirði er stjórnað af 3
manna nefnd, sem kosin er af
bæjarstjórn Seyðisfjarðar. Árið
1916 fékk það 400 kr. styrk úr
landsjóði, en auk þess fær það
styrk úr bæjarsjóði Seyðisfjarð-
ar, sýslusjóðum Norður-Múla-
sýslu, Suður-Múlasýslu, Austur-
Skaftafellssýslu og Norður-ping-
eyjarsýslu.
c. Stykkishplms bókasafn er
eingöngu kostað af Snæfellsnes-
sýslu með styrk úr landsjóði,
sem var 400 kr. 1916; því er
stjórnað af 3 manna nefnd, sem
sýslunefndin kýs.
d. Bókasafn fsafjarðar kaup-
staðar fékk 725 kr. landsjóðs-
•styrk 1916, því er stjórnað af 3
manna nefnd undir yfirumsjón
bæjarfógeta og sóknarprest á
ísafirði.
e. Sýslubókasöfn og kauptúna
'voru árið 1916 11 talsins. Var
þeim á fjárlögum veittur árlega
1,500 kr. styrkur, sem skiftist á
milli þeirra gegn eigi minna til-
lagi úr sýslu- og sveitarsjóðum.
Auk þessa, sem hér er talið
eru mörg einkabókasöfn, sem fé-
lög ungra manna hafa stofnað,
1 svo og talsverð bókasöfn, sem
skólamir eiga.
petta yfirlit, sem hér er gefið
yfir mentamálin á Fróni og er
að mestu tekið úr Sl^rfskrá ís-
lands fyrir árið 1917 sýnir
hversu þeim málum er nú komið
á íslandi. pá er þess er gætt, að
mest af mentastofnunum í land-
inu er verk þeirrar kynslóðar,
sem enn er uppi, er tæpast meir
að vænta; stofnanimar eru ung-
ar og margar ófullkomnar enn,
næsta kynslóð kemur þeim vænt-
anlega í fastara og haganlegra
horf. En það verður ekki úr
skafið að talsvert hefir unnið
verið á þessu svæði.
ögm. Sigurðsson.
Bókfregn,
Eftir Jón Einarsson.
Sig. Heiðdal: Stiklur.
Sögur. Reykjavík 1917
pótt það sé reyndar ekki ýkja-
langt síðan fslendingar fyrst
byrj uðu að rita skáldsögur, hefir
þeim þó farið, í þeim efnum, svo
snögglega fram, að nú kemur
hver ágætis sagan út eftir aðra,
og standa söguskáldin okkar eigi
ljóðskáldunum hót að baki, þótt
vitanlega að í sagnskáldmærð
séu færri er listina rækja. Ef
til vill eru Jón Trausti og Einar
Hjörleifsson fremstir í fylkingu
söguskáldanna okkar; að minsta
kosti kosti eru þeir víst afkasta-
mestu mennimir, enn sem kom-
ið er.
pað er því orðið að vana, að
hlakka til að sjá hverja nýja
sögu, sem frézt hefir að hlaupin
sé af stokkunum heima þar, því
vonin boðar að æ muni eitthvað
nýtt og gott vera tekið til með-
ferðar og sýnt lesendum í að-
gengilegri mynd, svo nautn sé að
lesa að minista kosti.
pað er orðið að venju, sem fá-
ir virðast voga að andæfa, að á-
litið sé og haldið fram, að eigin-
lega séu engar íslenzkar bók-
mentir til nema frá fyrri tíð:
fornsögurnar og önnur eldgöm-
ul rit. Klingja hér um og gjalla
jafnt þeir, sem skyn bera á mál-
in og hinir, sem að eins berg-
mála annara ákvæði. Margur
fjasar og masar um fomíslenzk-
ar bókmentir, sem hvorki þekk-
ir þær bókmentir að neinu, né
nokkurar bókmentir af einu tagi
né öðru.
En þótt hér sé eigi áformið að
ræða þessi mál að neinu leiti, þá
má því eigi leyndu halda, að hér
er í seinni tíð um sérstakar fram-
farir að ræða með þjóðinni okk-
ar fámennu. Má þó enginn skilja
mál mitt svo, að alt sé jafn gott
og gilt, sem ritað er í skáldsagna
áttina fremur en kveðið í ljóð-
liðum.
Eg hefi rétt lokið við í flýti
að lesa sögurnar “Stiklur” eftir
Sig. Heiðdal. Og þótt eg hafi
áður -lesið nokkrar smásögur
■hans í blöðunum og fundist fátt
um, þá hygg eg að sögusafn það
sem hér ræðir um, sé yfirleitt
ekki miklu framar, sem listaverk
en hinar.
Eins og aðrar bækur að “Heim-
an” er þetta sögusafn vandað að
prentun, pappír, prófarkalestri
og öðrum ytri frágangi. Brotið
er einkar þægilegt, bandið er
hvorki ljótt né fagurt, einfalt
bókhlöðu léreftsband (Library
Cloth Binding), sem hér er kall-
að; meðallagi smekklegt að lit
og sniðin æði homskökk fyrir
“Spássíur”.
Sögurnar eru 9 talsins, en bók-
in að eins liðlega 230 blaðsíður.
Er það ef til vill aðalkostur bók-
arinnar hve frásagnimar eru
stuttar.
pað mun vera sjaldgæf undan-
tekning að bækur, sem gefnar
eru út á íslandi í seinni tíð séu
ekki meira en meðal vandaðar að
máli til; og það er oft sönn
nautn fyrir okkur hér, sem aldrei
heyrum óbjagaða íslenzka setn-
ingu af vörum mælta, að bragða
á góðgæti því sumu.
En hér er ekki um neitt slíkt
að ræða. Málið er óvandað, stirt
og að svo miklu leyti, sem eg get
íslenzku skilið, gjörsnautt af
skáldlegum blæ, spjalda á milli.
jHá. vera að sumir segi að aðal-
atriði í sögu og ljóði sé skáldlega
hugmyndarlistin, og skal hér
ekki andæft því, að þar sé aðal-
kjarninn. En fögur sagnhug-
mynd nær naumast gildi sínu í
öðru en samsvarandi málfæri.
Enginn getur neitað því með
réttu, að búningur sagnar sé
mikils virði. Fyrir orðsnild og
lipra samsetningu hafa sögur
stundum náð almenningshylli,
þótt skáldlegt gildi þeirra hafi
verið næsta lítið. f ljóðagjörð
er það ytri búningurinn, rimþýð-
an, og klingi-lingi dingi mállýzk-
unnar þýðingarlausu, sem fjöldi
lesenda metur mest. Hávaðinn
af fólki les ekki til að fræðast,
glæða andlegan gróður né grafa
eftir kjarna, heldur aðallega til
að skemta sér, “gleyma” þvi sem
ef til vill lá í huganum, sem stað-
reynd eður þekkingarvitund.
Að þessu leyti er þ\ð bókin eigi
skemtibók. Einkennilegt, meðal
annars að máli til er fyrirtekt
höf. með vist orð, sem staglað er
í gegn um alla bókina, orðið
“kend”, sem er óefað nýsmíði í
þeirri merkingu, sem höf. við
hefur það, og alt annað en við-
feldið. Er það sjáanlega kven-
kyns nafnorð, sem vonandi verð-
ur ekki algent nema með þeim,
sem nýjabragðið er eina gildis-
ákvæðið. pá kemur það og íyrir
sem nafn á — já, hverju? í sög-
unni: “Hvar ertu?” og víðast
Framhald á 6. síðu