Lögberg - 21.11.1940, Qupperneq 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 21. NÓVEMBER, 1940
Líf og dauði
Islendinga
á Grænlandi
Eftir Kristján Eldjárn.
íslendingar hafa lengst af ver-
ið einangruð smáþjóð á afskektri
ey, bundnir í báða skó af fanga-
leysi og skipafæð. Svo var þó
eigi á fyrstu öldum islenzkrar
bygðar, meðan íslendingar önn-
uðust sjálfir verzlun sína og
siglingar. Meðan þeir stóðu í
nánu sambandi við útlönd og
nutu útlendra, einkum norskra
skipa, voru þeir færir í flestan
sjó, en j)að verður að játa, að
þeir hafa ekki gert annað en að
týna þeirri tækni í skipasmíðum,
sem þeir höfðu erft eftir sina
norsku forfeður.
En á 10. öld var hér enginn
hörgull á skipum og íslendingar
all-mikil siglingaþjóð, og eitt
mesta afrek þeirra var nám
Grænlands. Var það mest að
þakka framtaki eins manns,
Eiríks rauða, sem kannað hafði
landið og hvatti menn mjög til
landnáms þar, sennilega ekki án
fremur öfgakendra lýsinga á
landkostum þar. Árið 985 sigldi
hann með 25 skipa flota út úr
mynni Breiðafjarðar, og stofn-
aði með fólki því, er vestur
komst, einu nýlend'una, sem fs-
lendingar hafa nokkru sinni
eignast. Hann tók þar land, sem
hezt var, inni í hinum djúpu
fjarðadölum Suðvestur-Græn-
lands, lét fylgifiska sína taka
sér bólfestu á öllum hinum bú-
sældarlegustu stöðum og gerðist
sjálfur höfðingi yfir bygðunum.
Grænland var lýðveldi eins og
ísland, og öll þjóðfélagsskipun
virtist hafa verið stæling af hinni
islenzku.
Fyrst framan af þreifst ný-
lendan allvel og stóð í stöðugu
sambandi við ísland og Noreg.
Kristni var lögleidd, kirkjur
reistar og biskupsstóll stofnað-
ur. Grænlendingar virðast hafa
verið kraftmikil þjóð, og landið
talið mikils virði, enda byrjaði
Hákon gamli snemma að renna
þangað hýru auga, og 1261 gengu
Grænlendingar honum á hönd.
Eftir þetta, án þess þó að standa
í heinu sambandi við það, hefst
hnignun Grænlendinga, sem lýk-
ur með aldauða hins síðasta
þeirra og niðurfalli nýlendunnar,
um eða skömmu fyrir 1500. Eft-
ir standa aðeins samanfallnar
tóftirnar af húsum þeirra og
ummerkin eftir starf þeirra og
strit.
Hér verður nú nokkru nánar
skýrt frá því, sem rannsóknir
þessara menja hafa leitt i Ijós
um kjör og menningu íslend-
inga á Grænlandi, og þær get-
gátur og rök, er fram hafa kom-
ið um dauða þeirra.
Furðu fáar ritaðar heimildir
varpa ljósi yfir sögu Grænlend-
inga, og þó miklu minst yfir sið-
ustu ár þeirra og dauða. Það er
enginn til frásagnar um, hvernig
það bar við, og má því hver og
einn þreyta hugmyndaflug silt
á þessu viðfangsefni. En það
hrekkur skamt, er skapa á raun-
hæfa mynd af Iífi og dauða ís-
lendinga á Grænlandi. Því er
það, að vísindamenn nútimans
hafa valið þá seinvirku, en einu
mögulegu aðferð til að leysa
vandamálið: að spyrja hina
dauðu. Með öðrum orðum að
rannsaka með kostgiæfni hinar
sýnilegu menjar, er bygðin hefir
eftir sig látið, að knýja dána
menn og dauða hluti til sagna,
að reyna að ráða hinar torskildu
rúnir jarðfundinna menja, gam-
alla grafa, hruninna húsa o. s.
frv. Mætti líkja þessu við, ef
reynt væri af nokkrum snjáðum
blöðum að komast fyrir efni
heillar bókar. Það gefur að
skilja, að því fjeiri sem hin
fund'nu hlöð eru, því meiri líkur
eru til, að komist verði sanni
næst, og því fleiri útgreftir, sem
gerðir eru á Grænlandi, því ná-
kvæmari verður þekking okkar á
Iifi og högum fólksins þar. Þeir,
sem inest og hezt hafa rannsak-
að íslendingabygðirnar, eru fyrst
Daniel Bruun og síðan Poul
Norlund, sem orðið hefir hið
stóra nafn rannsóknanna. Nú
þegar hafa verið rannsakaðir
allir hinir merkustu bæir, t. d.
bær Eiríks rauða, Brattahlið,
biskupssetrið Garðar og kirkju-
staðurinn Herjólfsnes, syðst á
Grænlandi.
Rannsóknir þessar hafa gefið
allnákvæma lýáingu á atvinnu-
háttum og verklegri menningu
Grænlendinga. Það er kostur
allra fornfræðilegra- rannsókna,
að forsendurnar, sem skýrt er út
frá, nefnilega sjálfir hinir jarð-
fundnu hlutir, eru áþreifanlegar
og óumdeilanlegar. Ef maður
t. d. finnur langeldastæði óskemt
í fornum skálarústum, þarf ekki
lengur neinar lærðar skrifborðs-
bollaleggingar um meira og
minna myrkar lýsingar á lang-
eldum, sem fyrir koma í forn-
um sögum. Sjón er sögu ríkari.
Það liggur í augum uppi, að
landnemarnir, sem vestur flutt-
ust, ólu aldur sinn þar með sama
móti og á íslandi, að svo miklu
leyti sem skilyrðin leyfðu, eins
og þeir fluttu með sér íslenzka
löggjöf og stjórnarfar. Þeir voru
fyrst og fremst bændur, kvik-
fjárræktendur. Ef athuguð er
stærð fjósanna og fjárhúsanna
má sjá með nokkurri vissu, hvc
ríkir þeir voru að gangandi fé.
Eftir þvi hafa nautgripir verið
furðu margir, því að á hverjum
meðalbæ eru fjós fyrir 10—20
nautgripi, og sumstaðar á venju-
legum bóndabæjum miklu meira,
svo að ekki sé nefnt fjósið bisk-
upsins á Görðum, sem var 65
metra langt og tók um 100 gripi.
Aftur á móti eru fjárhúsin mun
minni, enda mun hafa verið líkt
um það á Grænlandi, eins og var
hér á landi á miðöldum, að naut-
peningur var haldinn meira en
nú vegna kjötsins, og kom þann-
ig að miklu leyti í stað sauðfjár
nú. Fjárhús eru þó fleiri og
færri á hverjum bæ, sumstaðar
með hér um bil álnar þykku tað-
lagi, svo að ekki þarf að ætla,
að Grænlendingar hafi sett fé
sitt alveg á guð og gaddinn, þótt
útigangur fjár hafi vafalaust
verið nokkuð almennur. Það var
afar algengt á miðöldum og
jafnvel til skamms tíma hér á
landi að gefa skepnum á vetrum
aðeins það, sem þurfti til að
halda í þeim lifinu, enda var
sumarið notað til framleiðslu
mjólkurmatar og varla ætlast til,
að kýr mjólkuðu mikið að vetr-
inum. Sama fóðurherkjan hefir
sennilega tíðkast á Grænlandi,
enda iná sjá á básastærðinni í
fjósunum og þó enn betur af
kýrbeinum, sem finnast í rúst-
unum, að kýr þar hafa verið
mun smávaxnari þá en nú,
sennilega vegna vaneldis. Hefir
það ekki bætt úr skák, að erfitt
er um allan heyafla á Grænlandi.
Landslagi er svo háttað, að lítið
er um undirlendi og eru þvi
flestir bæjanna í þröngum döl-
um. Birki- og víðikjarr þekur
hlíðarnar og er hið bezta hag-
lendi, en grasivaxnir flákar eru
sjaldgæfir. Skortur á slægju-
löndum hlýtur því að hafa sorfið
mjög að Grænlendingum.
í kringum bæi sína ræktuðu
þeir tún og hlóðu garða kring-
um eins og á islandi, og þar
hafa þeir aflað nokkurra heyja,
þótt engjar væru rýrar. Nú á
dögum virðist slægjulandaskort-
urinn vera einna versti þránd-
urinn í götu þeirrar kvikfjár-
ræktar, sem Danir hafa verið að
kenna Eskimóunum, Grænlend-
ingum okkar tíma. Verða þeir
að safna saman einum hesti hér
og öðrum þar, og enn þann dag
í dag eru það gömlu íslendinga-
túnin, sem mest gefa af sér.
Kjarrið og mosinn hafa ekki enn
drepið í þeim alla rækt/
Þetta var þá búskapurinn. Ef
til vill hefir kornrækt verið
reynd þar vestra, því að hún
mun hafa verið almenn á ís-
landi, og það segir einnig höf-
undur Konungsskuggsjár, sem
hefir márgar góðar upplýsingar
um Grænland. Ktvarnir hafa og
fundist þar, en það er þó alveg
víst, að engin kornyrkja, sem
talist getur, hefir verið stunduð
af Grænlendingum. Svín höfðu
Grænlendingar framan af, eftir
beinafundum að dæma, enda
voru þau algeng á íslandi fram
til 1200 að minsta kosti. Til
reiðar og áburðar voru notaðir
hestar, en þó harla l.ítið, saman-
borið við ísland, og koma þar
til staðhættir. Grænland er of
sundurskorið af fjörðum, til þess
að hesturinn geti verið hentugt
samgöngutæki. Mest hefir verið
ferðast á bátum. Er það tákn-
andi, að íslendingar reikna vega-
lengdir í dagleiðum og þing-
mannaleiðum, en Grænlendingar
fornu í d'agróðrum.
Annar aðalatvinnuvegur Græn-
lendinga voru veiðar og fiski.
f fjörðum og ám var gnótt fiskj-
ar, við ströndina lá selurinn og
á öræfunum upp af bygðunum
gengu hópar hreindýra. Selurinn
var mest veiddur, enda hægara
að veiða hann en hreininn, með
frumstæðum tækjum. Dýrmæt-
astuf var þó rostungurinn, þvi
að tennur hans, filabein Norður-
landa, var ein aðalútflutnings-
vara landsbúa og mjög eftirsótt-
ar í allskonar listiðnað, eins og
sjá má á kirkjumunum frá mið-
öldum víða um lönd. Til rost-
ungsveiða fóru Grænlendingar
langt norður á bóginn, norður í
Norðursetur, í sumarlangar
veiðifarir. Þar hafa þeir haft
fyrstu kynni sín af Skrælingj-
unum og jafnvel átt við þá verzl-
un. Það kemur fyrir ékki ó-
sjaldan, að það finnast munir af
norrænum uppruna og smálikön
af norrænum mönnum i fornum
Eskimóabústöðum alla leið norð-
ur undir Thule. Til þessara
veiðifara þurftu Grænlendingar
rambygð skip, enda hljóta þeir
að hafa haft allgóðan skipakost
alla velgengnistíð nýlendunnar.
Varla er ástæða til að efast um,
að þeir hafi sótt trjávið til Mark-
lands, en svo nefndu þeir land,
er þeir uppgötvuðu einhversstað-
ar á austurströnd Ameríku. Auk
þess er reki mikill á Grænlandi.
Höfuðeinkenni hins græn-
lenzka þjóðfélags var, eins og sjá
má á þessum stuttu lýsingum,
að það var sjálfbirgt að flestu,
ef ekki öllu leyti, enda var það
lífsnauðsyn nýlendunnar í ein-
angrun sinni. Kvikfjárræktin og
veiðarnar gáfu mjólk og kjöt til
matar og skinn og ull til fata,
og rekaviður bætti upp skóga-
skortinn. Potta og pönnur og
ílát allskonar gerðu menn úr
tálgusteininum grænlenzka, sömu
tegundar eins og steinn sá, er
skírnarfonturinn i Hólakirkju er
gerður úr, og úr horni og beini
smíðuðu þeir alls lionar bús-
hluti og listiðnað. Járn hafa
þeir unnið úr mýrarrauða eins
og aðrir norrænir menn. Þó
hefir löngum verið hörgull á
járni, og mun járn hafa verið
mjög eftirsótt vara hjá kaup-
mönnum, er til landsins komu.
Það er táknandi, hversu fátæk-
legir og þrautslitnir allir járn-
munir sem rústirnar geyma, eru.
Margs fleira þörfnuðust Græn-
lendingar frá Evrópu, auk nauð-
synjarinnar að standa í andlegu
sambandi við umheiminn, að fá
KAUPIÐ AVAL/r
LUMBER
hjk
THE EMPIRE SASH & DQOR CO. LTD.
HENRY AVENUE and ARGYLE STREET
Winnipeg, Man. - Phone 95 551
fregnir um helztu viðburðina í
hinum stóra heimi. En lífs-
nauðsyn var það ekki. Alt mið-
aðist við að vera sjálfum sér
nógur, og samgönguleysi við út-
lönd hefði aldrei getað orðið
Grænlendingum að fjörtjóni, ef
skilyrðin heima fyrir hefðu ver-
ið þau sömu og á blómaskeiði
þeirra.
Eins og vænta mátti hefir
menning Grænlendinga verið
nauðalík hinni íslenzku, aðeins
fátækari, lítilsigldari. Híbýlin
eru t. d. mun kotungslegri en ís-
lenzkir bæir frá sama tíma, það
vantar höfðingsbraginn, sem
hvílir yfir bæjum eins og Stang-
arbænum, sem grafinn var upp
í Þjórsárdal. f kirkjusmíðum
virðast Grænlendingar þó sizt
hafa staðið okkur að baki. Þeir
reistu* kirkjur sínar úr höggn-
um steini, en svo langt komust
íslendingar aldrei í guðshúsa-
smíð. Á miðöldum voru dóm-
kirkjurnar á Hólum og í Skál-
holti einu dómkirkjurnar í Nið-
aróss erkibiskupsdæmi, sem ekki
voru steinkirkjur. Á biskups-
setrinu Görðum hefir staðið
voldug dómkirkja úr steini,
! 27x16 metra, en því miður hafa
Eskimóar, er nú byggja staðinn,
rifið höggnu steinana úr veggj-
unum og reist úr þeim kofa
sína, svo að nú stendur varla
steinn yfir steini. En svo frá-
bærlega vel voru steinkirkjurnar
hlaðnar, að enn standa þær að
mestu, jafnvel gaflarnir, eins og
t. d. Hvaleyrarkirkja. f græn-
lenzkri kirknasmíð þykir kenna
engilsaxneskra eða suðureyskra
áhrifa, en alls eigi íslenzkra.
Aldrei hafa norrænir menn
átt í höggi við harðvitugri nátt-
úru en íslenzku veiðibændurnir
á Grænlandi, og aldrei bygt af-
skektari útkjálka en hina græn-
lenzku dali. Geta má nærri, hve
óhemju einmanalegt lífið hefir
verið, hve lítið samneyti fólks,
hve fátt hefir gert einn dag öðr-
um frábrugðinn. Þegar bezt lét
munu hafa verið um 3,000 sálir
til samans í báðum bygðunum,
sem annars höfðu fremur lítil
viðskifti. En þegar er fram
kemur um 1300, er fólkinu vafa-
laust farið að fækka og þrótt-
inn byrjað að draga úr nýlend-
unni. Þá þegar hefst sá harm-
leikur, sem lýkur með dauða
seinasta fslendingsins á Græn-
landi um eða litlu fyrir 1500.
Áreiðanlegar heimildir herma,
að Vestribygð hafi eyðst milli
1360 og 1370, og kendu menn í
Eystribygð það Skrælingjum,
sem mjög voru þá teknir að
sækja suður með vesturströnd
Grænlands. Það voru hinir miklu
eskimóisku þjóðflutningar, þeg-
ar Eskimóaflokkar tóku sig upp
frá heimalandi sínu í Norður-
Ameriku, héldu yfir Smith-sund
og léttu eigi, fyr en þeir höfðu
komið á flesta staði"á ströndum
Grænlands og víða fest bygð sdna
þar. Eftir eyðing Vestribygðar
heyrist öðru hvoru talað um
skifti milli þessara dimmósku-
legu steinaldarmanna og fslend-
inganna, bæði vinsamleg við-
skifti og blóðugar skærur. Þjóð-
sögur Eskimóa, skráðar á sein-
ustu tímum, bera vott um hið
sama, og greina nöfn á norræn-
um höfðingjum, er þekkja má
gegnum eskimóiska dúlbúning-
inn (Olave og Ungertoq, ólafur
og Ingvar).
Það var því til skamms tiina
allra álit, að Eskimóarnir hefðu
strádrepið fslendingana á Græn-
landi með báli og brandi, eins
og norrænir menn höfðu orðið
að láta bygð sína fyrir þeim í
Vínlandi. Og vist er, að Eski-
móar hafa farið með ófrið á
hendur íslendingunum, jafnvel
þó einhver friðsamleg skifti hafi
átt sér stað, eins og fyrst í Vín-
landi. Þjóðir þessar voru of
fjarskyldar að útliti, tungu, eðli
og menningu til að geta búið í
bræðralagi hlið við hlið. Slikur
munur skapar altaf tortrygni.
En spurningin er, hvort senni-
legt sé, að frumstæð þjóð eins
og Eskimóarnir, sem ekki þektu
notkun málma, hafi getað sigrað
í stríði tápmikla og framtaks-
sama bændaþjóð á allháu menn-
ingarstigi, eins og íslendingarnir
á Grænlandi voru framan af. Það
virðist liggja í augum uppi, að
svo er ekki, og er meira að segja
vafamál, hvort Eskimóarnir voru
ekki aðeins lokaþátturinn í löngu
hnignunarskeiði, sem hlaut að
enda aðeins á einn veg. Margar
ástæður stóðu að þessari hnign-
un. Ber þar fyrst að nefna kóln-
un, sem átti sér stað seint á
miðöldum víða um lönd. Á fs-
landi var t. d. ræktað korn til
forna, en mun haft lagst niður
að einhverju levti vegna þess-
arar kólnunar, og alkunna er,
að íslenzku jöklarnir eru til
muna víðáttumeiri nú en í forn-
öld og hafa jafnvel lagst yfir
bæi. Á Grænlandi má sjá kólnun
þessa af þvi, að alstaðar þar sem
raki er í jörðu, er nú þeli alt
árið, jafnvel allra syðst. Eru
tún og tóftir gaddfrosin upp
undir grasrót um hásumarið.
Getur hver sagt sér sjálfur, að
svo var ekki, meðan bændur
áttu þar heima. Það er líka
mjög greinilegt, að grænlenzki
jökullinn hefir færst í aukana
síðan á dögum landnámsins.
Margir firðir með forn býli á
ströndunum, eru nú fullir af ís
og óskipgengir alt árið. Geta
má nærri, hve afdrifarík þessi
kólnun hefir verið landbúnaðin-
um grænlenzka, sem fyrir ramb-
aði á barmi glötunarinnar.
Sjaldan er ein bára stök. Fyrir
nokkrum árum færði merkur,
danskur grasafrðingur, Johannes
Iversen, rök að þeirri kenningu,
að lirfuplága hafi átt nokkurn
þátt í eyðingu bygðanna, að
minsta kosti Vestribygðar. Það
kemur fyrir endrum og eins á
Grænlandi, að fiðrildategund
einni fjölgar gifurlega, svo að
iirfur hennar liggja sumstaðar í
samfeldum breiðum, eyðandi öll-
um gróðri. Seinast 1932 gekk
slík plága yfir nokkur héruð. Nú
hefir Iversen fundið púpur þess-
ara fiðrilda í þéttum breiðum í
mýrum í Vestribygð, einmitt í
þeim lögum, er myndast hafa á
timum eyðingarinnar. Bændurn-
ir hafa því, ætlar Iversen, ekki
getað séð kvikfé sínu farborða
þetta fiðrildaár, og voru þar með
sviftir meginstoð sinni í lifsbar-
áttunni. Ef þetta er rétt, má
líkja þessu við engisprettuplág-
una í Egyptalgndi á sínum tíma.
Þess iná og geta, að eftir
rannsóknum, sem gerðar voru á
beinagrindum lrá Herjólfsnesi,
virðist svo, sem mikil úrkynjun
hafi átt sér stað meðal íslend-
inganna, ef til vill vegna tiðra
skyldmennagiftinga. Fólkið var
smávaxið og sumt vanskapað, en
þó fleira þjáð af þeim kvillum
og líkamslýtum, sem langvar-
andi vaneldi hefir í för með sér.
Það er þó varla réttmætt að al-
gilda þetta sem reglu, út frá
þessum fáu tilfellum.
En hvað sem því líður er víst,
að flest lagðist á móti Grænlend-
ingum, fátt með þeim, þegar líða
tók á aldirnar. Kuldi, skortur,
sjúkdómar, gleyinska og hirðu-
leysi frændanno i Evrópu, öllu
þessu urðu þeir að mæta í fæð
sinni og fangaleysi. Fáir, fátæk-
ir, aðsorfnir og jafnvel úrkynj-
aðir voru þeir orðnir, þegar
Eskimóarnir, synir norðurhjar-
ans, komu og ráku smiðshöggið
á verkið.
Hver er nú ástæða þess, að
Eskimóarnir hafa lifað sæmilegu
lífi fram á þennan dag á þeim
sömu slóðum, sem norrænir
menn létu yfirbugast af hörðum
kjörum? Raunar ætti svarið að
vera ljóst, af því, sem fyr er

$uðtne00 í mb A JeP
DR. B. H. OLSON
Phonea: 35 076 . 906 047
Consultatlon by Appointment Only •
Heimlll: 5 ST. JAMES PLACE
Winnipeg, Manitoba

Dr. P. H. T. Thorlakson DR. B. J. BRANDSON
206 Medical Arts Bldg. 216-220 Medical Arts Bldg.
Cor. Qraham og Kennedy Sts. Cor. Graham og Kennedy Sts.
Phone 22 866 Phone 21 834—Oífice tímar 3-4.30
• HeimiU: 214 WAVERLET ST.
Res. 114 GRENFELL BL.VD. Phone 403 288
Phone 62 200 Winnipeg, Manitoba

DRS. H. R. & H. W. TWEED DR. ROBERT BLACK Sérfræöingur I eyrna, augna, nef
og h&lssjflkdömum
TannlœJcnar 216-220 Medical Arts Bldg.
• Cor. Graham & Kennedy
406 TORONTO QEN. TRUSTS Viötalstlmi — 11 til 1 og 2 til 6
BUILDINQ
Cor. Portage Ave. og Smith St. Skrifstofuslmi 22 251
PHONE 26 546 WINNIPEG HelmiUsslml 401 991

DR. A. V. JOHNSON Dr. S. J. Johannesson
Dentitt 806 BROADWAY
• Talsimi 30 877
506 SOMERSET BLDG. Telephone 88 124 •
ViÖtalstimi 3—5 e. h.
Home Telephone 27 702

DR. K. J. AUSTMANN 512 MEDICAL, ARTS. BLDQ. H. A. BERGMAN, K.C.
Stundar eingöngu, Augna- lalenxkur lögfrœOinOur
Eyrna-, Nef og Hftls-
sjðkdöma. •
Viötalstíml 10—12 fyrir h&degi Skrifstofa: Room 811 McArthur
3—6 eftlr hftdegi Bulldlng, Portage Ave.
Blerifttofnaimi 80 887 P.O. Box 1656
HeimiHtaími 48 551 Phones 95 052 og 39 043

1 " J. T. THORSON, K.C. A. S. BARDAL
ialenzhur lögfrœöingur 848 SHERBROOOKE ST.
Selur Ukklstur og annast um flt-
• farlr. Allur fltbflnaöur s& beati. Ennfremur selur hann allskonar
800 GREAT WEST PERM. Bldg. minnlsvaröa og legsteina.
Phone 94 668 Skrlfstofu talstml 86 607 HelmlUs talstmi 501 662

J. J. SWANSON & CO. LIMITED ST. REGIS HOTEL 285 SMITH ST„ WINNIPEQ
308 AVENUE BLDQ., WPEQ. pœgifegur og rólegur bústaöur
• i miObiki torparinnar
Kastelgnasalar. Lelgja hös. Ot- Herbergl $2.00 og >ar yfir; meö
vega peningal&n og eldsábyrgC, baðklefa $3.00 og þar yfir.
bifreiöaftbyrgö o. s. frv. Agætar mftltfðlr 40c—60o
PHONE 26 821 Free Farkino for Ohuetti