Lögberg - 08.05.1941, Page 2

o
w
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 8. MAl, 1941
KAUPIÐ ÁVAIjT
LUMBER
hj*
THE EMPIRE SASH & DOOR CO. LTD.
HENRY AVENUE and ARCYLE STREET
Winnipeg, Man. - Phone 95 551
Bergþóra
Skarphéðinsdóttir
Erindi eftir
Mrs. Einar P. Jónsson.
Eg ætla að rifja upp sðgu l'or-
móður okkar, Bergþóru Skarp-
héðinsdóttur á Itergþórshvoli og
láta í Ijósi minn skilning og mína
skoðun á þessari konu.
Njáls saga lýsir Bergþóru
þannig að hún hafi verið “kven-
skörungur mikill, drengur góður
og nokkvat skaphörð,” og er það
hógvær lýsing á þessari umsvifa-
miklu, stórlátu og eg vil segja
grimmu konu.
Það var margt sem stuðlaði
að því að gera Bergþóru áhrifa-
rika og valdamikla á sínu heim-
ili og i sinni sveit. Hún var
ættstór og var húsfreyja á einu
mesta höfuðbóli á íslandi —
Bergþórshvoli. Maður hennar,
Njáll, var auðugur að fé, vitur
og forspár, og lögmaður svo mik-
ill að enginn var hans jafningi á
fslandi. Þau hjónin áttu sex
mannvænleg börn — þrjár dætur
og þrjá sonu, sem allir voru
hraustir, hugprúðir og afbragð
annara manna um vopnaburð,
en það, eins og kunnugt er, voru
þau einkenni, sem mest þótti um
vert í þá daga. Þeir kvonguðust
allir ríkum og ættstórum kon-
um og höfðu stofnsett sérstök
bú, en voru samt með foreldrum
sínum á Bergþórshvoli.
Það var jafnan mannmargt á
bænum. Utan þessarar stóru
fjölskyldu hefir vafalaust verið
þar fjöldi hjóna eða vinnufólks.
Á einum stað er þess getið, að
þar hafi verið þrjátíu vígra
karla með húskörlum. Það var
því ekki liðleskju hent að stjórna
slíku heimili. Staða húsfreyj-
unnar var hin vegsamlegasta.
Hún hafði öll ráð í höndum inn-
an húss, réði ótakmarkað yfir
vistaforða búsins og hafði lykla-
valdið á heimilinu. Bergþóra
réði hjú og sagði fyrir verkum
engu síður en Njáll, og í fjar-
veru hans var hún algerlega ein-
ráð. Sjálfsagt hefir þetta frjáls-
ræði og þetta vald, sem hús-
freyjum var gefið, vakið ofur-
metnað hjá sumum og gert þær
stórlátar og drotnunargjarnar.
Svo virðist það hafa verið með
Bergþóru.
Njáll var hógvær maður og
stilti vel skapi sínu í sambúðinni
við konu sína. Ef til vill hefir
hann fundið til þess, að hann
var engin bardagahetja, sem þá
þótti mest í varið, og hefir þótt
vænt um að konan bætti það
upp með skapherkju sinni og
stórlæti. Víst er um það að
hann vandar aldrei um við hana.
Hjónaband þeirra virðist hlýtt
pg þau bera virðingu hvort fyrir
öðru. Þó hafði Njáll ekki altaf
verið Bergþóru trúr, því son átti
hann einn, laungetinn, Höskuld
að nafni. Ekki virðist Bergþóra
gefa Njáli þetta að sök; henni
er vel til Höskuldar og heimili
hans er jafnan á Bergþórshvoli.
Hún jafnvel eggjar sonu sína til
hefnda er Höskuldur var veginn.
Sennilega hefir verið stofnað til
hjónabands þeirra Bergþóru og
Njáls til að stvrkja ættarvöld og
auka á mannvirðingar, eins og
títt var í fornöld, þvi þá var
sjaldgæft að gagnkvæin ást réði
úrslilum í þeim efnum. Ekki
mun Bergþóra hafa verið glæsi-
leg ásýndum; þess hefði verið
getið, ef svo hefði verið. Um
útlit hennar er það eitt sagt, að
hún hafi haft kartnögl á hverj-
um fingri. Hinsvegar var Njáll
vænn maður yfirlits, en sá var
Ijóður á hans persónu, að honum
óx ekki skegg. En eins og fyr
hefir verið sagt, tókust með þeim
góðar ástir. Bergþóra átti í öllu
virðingu og tiltrú manns síns og
sona. Sem húsfreyja á Berg-
þórshvoli og með slíkt mannval
að baki sér var stöðu hennar þá
þannig háttað, að áhrifa hennar
til góðs eða ills, yrði skýrt og
ákveðið vart eftir því á hvaða
sveif hún snerist.
Nú vil eg leitast við að sýna
fram á hvernig hún beitti hinu
víðtæka valdi sínu og hverjar
afleiðingarnar urðu, með því að
rekja rás viðburðanna eins og
sagt er frá þeim í sögunni.
Um þetta leyti kom heim úr
utanför Gunnar á Hlíðarenda.
Gunnar var hinn glæsilegasti á-
sýndum, vopnfimur með afbrigð-
um, í einu orði sagt, hinn vask-
asti maður, sem þá var ujipi á
íslandi. f útlöndum hafði hann
getið sér mikla frægð. Þeir voru
svo miklir vinir, Njáll og hann
að Gunnar leitaði ráða til Njáls
í hvívetna. Sennilega hefir Berg-
þóra fundið til metnaðar yfir
vinfengi Gunnars og eiginmanns
síns, og hefir fundist hún eiga
ítök í þessum vinskap. Og vafa-
laust hafa margar dætur sveitar-
innar litið hýru auga til þessa
ágæta og glæsilega sonar héraðs-
ins.
Þetta sumar riður nú Gunnai
til Alþingis. Þar vakti hann
eftirtekt allra sökum frægðar
sinnar og glæsimensku. Dag
nokkurn mætti hann nokkrum
konum á gangi. Sú sem var í
fararbroddi var með afbrigðum
fögur, hárið sem silki og svo
mikið að það tók ofan að belti.
Hún mælti til hans djarflega og
bað hann að segja sér frá ferð-
um sínum. Þau settust niður
og töluðu lengi, og þarf ekki að
orðlengja það, að þau urðu ást-
fangin hvort af öðru, og Gunnar
vekur bónorð við hana. Þetta
var allsendis ólíkt því sem venja
var til þvi hjúskap sinn bygðu
sjaldnast forfeður okkar á ást
eða undanfarinni persónulegri
viðkynningu. En Hallgerður,
svo hét konan, var heldur ekki
hversdags kona. Hún var vel
ættuð, fögur og stórlát en þótti
blendin í skapi. Margir menn
höfðu felt ástarhug til hennar.
Hún var tvígift og hafði orðið
skjótt um þessa menn hennar —
sumir sögðu af hennar völdum.
(Hún var það sem maður myndi
nú á dögum kalla “Hollywood
Glamour Girl”). Þrátt fyrir það
þótt Gunnari væri sagt frá þessu
þá sótti hann fast ráðahaginn og
verður það úr að Höskuldur fað-
ir Hallgerðar fastnar Gunnari
dóttur sína.
Gunnar ríður nú heim og seg-
ir Njáli vini sínum frá trúlofun
sinni. Njáli finst fátt um og er
svo hreinskilinn, að hann segir
við Gunnar: “Af henni mun
standa alt það illa, er hún kemur
vestur hingað.” Þó lofast hann
til að koma til veislunnar með
sitt sifjalið og skyldi Bergþóra
ganga um beina, en það, eins og
kunnugt er, þótti mjög virðu-
legt. Þráinn Sigfússon hét mað-
ur, og var hann frændi Gunnars.
Skyldi kona hans, Þórhildur,
ganga um beina ásamt Bergþóru.
Nú kemur Höskuldur að vest-
an með brúðina, Hallgerði. Var
margt manna i för með þeim,
þar á meðal Þorgerður dóttir
Hallgerðar frá fyrra hjónabandi.
Hún var gjafvaxta og kvenna
friðust sem móðir hennar.
Þegar menn eru seztir að borð-
um veitir Þórhildur því eftir-
tekt, að inanni hennar, Þráni,
er mjög starsýnt á Þorgerði.
Hún verður reið og kveður til
hans kviðling. Þráinn gerir sér
lítið fyrir og stígur fram fyrir
borðið og segir skilið við konu
sína og svo er hann reiður að
hann kveðst ekki sitja boðið
nema að Þórhildur sé rekinn á
brott og það varð. Þráinn er
svo ekkert að melta það með sér;
Hann biður þegar Þorgerðar sér
til handa og það verður úr að
honum er föstnuð hún. Fer nú
boðið vel fram eftir þetta.
Hallgerður tök svo við bús-
forráðum á Hlíðarenda og var
fengsöm og atkvæðamikil. Þor-
gerður dóttir hennar tók við
búsforráðum á Grjótá með Þráni
Sigfússyni.
Það lætur að líkum að konum
í Fljotshlíð hafi ekki alveg stað-
ið á sama um þessar aðfarir. Hér
eru alt i einu komnar tvær ó-
kunnar konur norðaustan af
landi, forkunnar fagrar og með
fegurð sinni ná þær slíku valdi
yfir karlmönnum að þeim virð-
ist ekki sjálfrátt. Önnur hefir
fangað fræknasta son sveitar-
innar — Gunnar á Hlíðarenda,
hin hefir orðið til þess að annar
virðingamaður sveitarinnar —
Þráinn Sigfússon — hefir sagt
skilið við konu sína til að giftasl
henni. Báðar eru þær orðnar
húsfreyjur á tveim stórbýluin
héraðsins og hafa tekið í sínar
hendur þau völd, sem því er sam-
fara. Vitaskuld hefir þetta vak-
ið mikla gremju og öfund meðal
kvenþjóðarinnar.
Og hvernig tók hin stórláta
Bergþóra þessu — Bergþóra, sem
vafalaust var áhrifamesta lconan
þar í héraði. Hér var kominn
keppinautur, sem hafði það tii
að bera sem Bergþóru skorti svo
tilfinnanlega — kvenlega fegurð.
Hallgerður hafði þegar brotist
inn á áhrifasvið hennar með því
að ná Gunnari, aldavini Berg-
þórshvols fjölskyldunnar á sitt
vald. Átti hún — Bergþóra —
að sætta sig við það, að þessi
aðskpta- og æfintýra-kvenhiaður
næði völdum og virðingum þar
í sveit? Nei! og aftur nei! Hún
skyldi við tækifæri skipa Hall-
gerði á þá hillu, sem henni
sæmdi. Hún skyldi sýna henni
að það væri Bergþóra Skarphéð-
insdóttir á Bergþórshvoli sem
væri atkvæðamesta konan í
Fljótshlíð.
í sögunni segir: “Það var sið-
venja Gunnars og Njáls at sinn
vetur þá hvor þeirra heimboð af
öðrum og vetrargrið fyrir vin-
áttu sakir. Nú átti Gunnar að
þiggja vetrargrið af Njáli og fóru
þau Hallgerður til Bergþórshvols.
Njáll tók vel við þeim Gunnari
og þá er þau höfðu verið þar
nokkra hrið kom Helgi sonur
Njáls heim og Þórhalla kona
hans.” Nú skal þess getið, að
forfeður okkar skipuðu konuin
sæti á palli samkvæmt mann-
\drðingum. Bergþóra velur nú
þann kostinn, sem hún hafði
áður ætlað sér — að skipa Hall-
gerði á hinn óæðra bekk, þvi
hún gat ómögulega unt henni
virðingarsætis. Hún gengur að
pallinum með Þórhöllu tengda-
dóttur sína og mælir til Hall-
gerðar: “Þú skalt þoka fyrii
þessari konu.” Hallgerður svar-
ar: “Hvergi mun eg þoka, því at
engin hornkerling vil ek vera.”
“Ek skal hér ráða,” sagði Berg-
þóra. Siðan settist Þórhalla
niður.
En Hallgerður var alveg eins
stolt og stórlát eins og Bergþóra
og þurfti ekki að ætla að hún
tæki annari eins móðgun með
auðinýkt. Hún stillir sig saml
en leitar í huga sér hvar hún
geti náð höggstað á Bergþóru.
Og sagan heldur áfram: “Berg-
þóra gekk at borðinu með hand-
laugar. Hallgerður tók höndina
Bergþóru og mælti: “Ekki er þó
kostamunur með ykkur Njáli;
þú hefir kartnögl á hverjum
fingri en hann er skegglaus.”
“Satt er þat,” segir Bergþýríi, “en
hvorugt okkar gefur öðru þat að
sök; en ekki var skegglaus bú-
andi þinn og réðst þú honum
bana.”
Nú þoldi ekki Hallgerður mát-
ið lengur og kallar nú á þann
eina mann, sem þar var, sem
hún treysti að myndi taka svari
sínu og hún segir: “Fyrir lítið
kemur mér að eiga þann mann,
sem vaskastur er á fslandi, ef
þú hefnir eigi þessa, Gunnar.”
Hann spratt upji og steig fram
yfir borðið og inælti: “Heiin
mun eg fara og er það maklegt
að þú sennir við heimamenn
þína, en ekki í annara manna
híbýlum, enda á ek Njáli marga
sæmd að launa og mun eg ekki
vera ginningafífl þitt.”
Þegar tekinn er til greina alda-
vinskapur Gunnars við Bergþórs-
hvols fjölskylduna þá var það ef
til vill eðlilegt að hann neitaði
að hefna þeirrar móðgunar, er
konu hans var sýnd, en hitt var
ómaklegt að gefa í skyn að Hall-
gerður væri orsök í orðasennu
þessari, því sökin var hjá Berg-
þóru, eins og sagan sýnir.
Hallgerður finnur nú, að hún
er ein síns liðs meðal þessa ó-
kunna fólks; maður hennar hef-
ir snúist á sveif með Bergþóru.
En Hallgerður gugnar ekki; hún
snýr sér að Bergþóru: “Mun þú
þat, Bergþóra, at við skulum
'ekki skildar.” Bergþóra sagði,
að ekki skyldi hennar hagur
batna við það. Gunnar lagði
ekki til. Síðan fóru þau heim.
Þessi atburður hafði örlaga-
ríkar afleiðingar í för með sér,
kostaði langvinn vigaferli og
mörg mannslíf og ekki er annað
hægt að segja en að Bergþóra
hafi átt upptökin. Hallgerður
hafði ekkert gert á hluta hennar,
samt sýnir hún henni, sem var
ókunnug og gestur hennar, þá
ókurteisi og þann óvinskap, sem
ekki gat stafað af öðru en
hræðslu um það, að hin ókunna,
glæsilega kona myndi verða
henni hættulegur keppinautur i
mannvirðingum þar i sveit. AU
jiað illa, er af þessu hlaust, má
því rekja til ofmetnaðar Berg-
þóru eigi síður en til heiftrækni
Hallgerðar.
I þessari fyrstu sennu, eins og
raunar oftast, ber Bergþóra sig-
ur úr býtum. Ekki einungis sýnir
hún Hallgerði á áberandi hátt
að hún er í engum metum og
lítils virt á Bergþórshvoli, heldur
færir hún henni heim sanninn
um það, sem sárara var, að þótl
hún hafi sökum fegurðar sinnar
hrept Gunnar á Hlíðarenda, þá
metur hann meira vinskap sinn
við Bergþórshvols fólkið en hana
sjálfa. Hallgerður finnur að í
raun og veru á hún hvorki virð-
ingu né vináttu mannsins síns.
Niðurlæging hennar er fullkomn-
uð.
Heiftin var nú efst á baugi hjá
báðum. Þegar bændur þeirra
fóru til AIþingis.á sumrin og þær
voru einráðar heima, leiddu þær
hesta sína saman og létu á víxl
drepa niður húskarla hvor fyrir
annari. Þetta gekk svo um hríð.
Njáll og Gunnar greiddu hvor
öðrum mannabætur þegar þeir
fregnuðu vígin, en að öðru leyli
skiftu þeir sér lítið að gerðum
kvenna sinna. Þær leituðu held-
ur ekki liðveizlu þeirra.
En svo kom að því, að Hall-
gerður lét Sigmunda frænda
Gunnars kveða níð um Njál og
sonu hans, kallaði Njál karl
hinn skegglausa og sonu hans
taðskegglinga, en það þótti hin
mesta skömm og svívirðing að
liggja undir sliku. Nú fanst
Bergþóru tími til kominn að
tefla fram sonum sínum, og sag-
an segir: “Hún mælti er menn
sátu undir borðum: “Gjafir eru
ykkur gefngr, feðgar — ok verð-
ið þér litlir drengir af, ef þið
launið engu.” “Hversu eru
gjafir þær?” segir Skarphéðinn.
“Þér synir mínir eigið allir eina
gjöf saman; þér eruð kallaðir
taðskegglingar — en búandi
minn, karl hinn skegglausi.”
“Ekki höfum vér kvenna skap,”
segir Skarphéðinn, “að vér reið-
umst af öllu.” “Reiddist Gunn-
ar fyrir yðar hönd, og þykir
hann skapgóður; ok ef þér rekið
eigi þessa réttar, þá munið þér
engrar skammar reka.”
“Gaman þykir kerlingunni at,
móður vorri at erta oss,” segir
Skarphéðinn, en þó spratt hon-
um sveiti á enni og komu rauðir
flekkir í kinnar honum.” Um
nóttina heyrir Njáll sonu sína
fara út. Hann fer á eftir þeim
og spyr hvert þeir séu að fara,
en þeir vilja ekki segja. Njáll
mælti til Bergþóru: “Úti voru
synir þínir með vopnum allir
ok munt þú nú hafa eggjað þá til
nokkvars.”
“Allvpl skal eg þakka þeim, ef
þeir segja mér heini víg Sig-
mundar” segir Bergþóra. Og
henni varð að ósk sinni. Skarp-
héðinn drap Sigmunda frænda
Gunnars. Hallgerður eggjaði
Gunnar mjög til að hefna frænda
síns, en hann lét sig það engu
skifta. Og nú varð Hallgerður
mát fyrir Bergþóru því engum
manni hafði hún fram að tefla,
sem jafnvígur væri Skarphéðni.
Þannig lauk viðureign þeirra
Bergþóru og Hallgerðar. Hafði
hvorug sparað mannslífin, tii
þess að þjóna stórlæti sínu og
grimd og er ekki annað hægt
að segja, en að illa hafi þeim
farist, Bergþóru eigi síður en
Hallgerði, með þau mannaráð og
völd, sem þeim voru í hendur
gefin.
Þetta var eigi i síðasta sinn
sem Bergþóra eggjaði sonu sina
til manndrápa. Þegar þeir vildu
hefna sín á Þráni Sigfússyni
fyrir vandræði þau, sem þeir
hlutu hans vegna í útlöndum,
þá sagði Bergþóra: “Þat mun
enginn nú ætla at þér þorið til
handa at hefja.” “Haf þú lítinn
við, húsfreyja, at eggja sonu
þína,” segir Kári, “því þeir
munu þó ærið framgjarnir.”
Eins og raun varð á, því þetta
leiddi til vigs Þráins Sigfússon-
ar, sem siðar var endurgoldið
með vígi Höskuldar, þeirra eigin
hálfbróður. Þegar Hróðný móð-
ir Höskuldar færir lík hans heim
að Bergþórshvoli og biður Skarp-
héðinn að hefna hans, mælti
Bergþóra við sonu sína: “Undar-
legt er yður farið, er þér vegið
víg þau er yður rekur lítið til, en
meltið slikt og sjóðið með yður
svo ekki verður af.”
Skarphéðinn mælti: “Eggjar
móðir vor oss nú lögeggjan.” Síð-
an hljópu þeir út allir.
Þannig sýnir sagan, að Berg-
þóra beitti áhrifum sínum oftar
til ills en góðs. Aldrei er þess
getið að hún reyndi að jafna
deilur og koma á sættum. Hún
kunni ekki að vægja enda var
aldarandinn sá, að sjálfur dauð-
inn var í raun og veru auka-
atriði í samaburði við ættarmetn-
aðinn.
Engu að síður var Bergþóra
þó á margan háft drengur góður,
eins og sagan lýsir. Stuttu eftir
deilu hennar við Hallgerði, kom
hallæri mikið. Gunnar á Hlíðar-
enda miðlaði mörgum manni
heyi og mat svo það kom áð þvi,
að hann skorti hvorttveggja
sjálfan. Honum var neitað um
kaup af nágranna sínum. Þegar
Njáll frétti þetta, mælti hann:
“Illa er slíkt gert, að varna
Gunnari kaups og er þar öðrum
eigi góðs von, er slíkir fá eigi-
Bergþóra húsfreyja mælti: “Hvat
skalt þú margt um tala? Er þér
miklu drengilegra at fá honum
bæði mat og hey, er þig skortir
hvorki til.” Njáll mælti: “Þetta
er dagsanna ok skal eg vis*
byrgja hann at nokkuru”, og
það gerði hann.
Er ekki að efa, að Bergþóra
var góður og tryggur vinur vina
sinna, og ást og virðingu mann»
sins og sona hélt hún til dauða-
dags.
Burtför Bergþóru af leiðsviði
lifsins var eins dramatisk eins
og öll hennar æfi. Hún vægði
heldur ekki fyrir dauðanum.
Eftir að synir hennar hiifðu
vegið Höskuld Hvítanesgoða,
magnaðist óvinasveit þeirra svo
að þeim varð hún ofurefli. ó-
vinirnir gerðu umsátur um Berg-
þórshvol til að drepa Njálssvni,
en þegar þeir komu ekki vopnum
að þeim af þvi þeir vörðu þeim
inngöngu, þá lögðu þeir eld að
húsum. Þegar hús voru tekin
að brenna, gekk Flosi að dyrum
og mælti, að Njáll skyldi koma
til máls við hann, og svo Berg-
þóra. Þau gerðu svo. Flos'
mælti: “Útgöngu vil eg bjóða
þér, Njáll bóndi, þvi þú brennur
ómaklegur inni.” Njáll mælti;
“Eigi vil eg út ganga, því ek
em maður gamall, og em lítt bú-
inn til að hefna sona minna —'
jf
en ek vil ekki lifa við skömm-
Flosi mælti þá til BergþóriU
“Gakk þú út húsfreyja, því at
eg vil þig fyrir engan' mun inn1
brenna.”
Bergþóra mælti: “Eg var ung
gefin Njáli, og hefi ek ]iví heitið
honum at eitt skyldi ganga vfir
okkur bæði.”
Síðan gengu þau inn bæð>’
Bergþóra mælti: “Hvat skuluU®
við nú til ráða taka?”
“Ganga munum við til hvíl11
rjrmtínq.. .
distinctrJe and persuasiv)e
D)
r^UBLICITY that attracts and compels action on
the part of the customer is an important factor
in the development of business. Our years of experience
at printing and publishing is at your disposal. Let us
hclp you with your printing and advertising problems.
r
OThe COLUMBIA PRESS LIMITED
695 Sargent Ave. WINNIPEG PKones 86 327 - 8