Lögberg - 14.08.1941, Qupperneq 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 14. AGÚST, 1941
------------Högfaerg----------------------
Oefið út hvern fimtudag af
TIUÍ COM.ViUiA i'KKiSS, lJMlTKli
6»5 Surgent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans:
EDITOR LÖGBERG, 695 Sargent A'-e.,
Winnipeg. Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Ver6 $3.00 um árið — Borgist fyrírfram
The "Lögberg ’ is printea -nd pub.ished by
The Columbia Press, Limited, 695 Sargent Avenue.
Winnipeg, Manitoba
PHONE 86 327
Minni Islands
flutt á Gimli 4. ágúst 1941. m
Eftir Thor Tkors.
GóSir Islendingar,
konur og menn!
Það er lofsverð og falleg venja að Islend-
ingar og þeir, sem eiga ætt sína að rekja hér
á hinu Nýja Islandi til landsins elds og ísa
hinumegin hafsins, skuli árlega hittast og
gera sér glaðan dag í liópi vina og ættingja
og í ljósi sameiginlegra kærra endurminn-
inga. Slík trygð og ættarkend er okkur heima
á íslandi mikið fagnaðarefni, og eg veit að
nú í dag leita hugir margra landa minna að
heiman og hingað vestur yfir haf til að sam-
fagna ykkur. Það er mér mikill heiður og
ánægja að eiga nú að nýju kost á að ávarpa
ykkur, sem fulltrúi Islendinga og íslenzku
ríkisstjórnarinnar hér vestra í hinu mikla
nágrannalandi ykkar. Konan mín og eg nut-
um þess innilega að dvelja meðal ykkar, þótt
um skamma stund. væri, fyrir tveimur árum.
—• Aðeins tvö ár eru liðin frá því að eg
flutti ykkur ávarp hér vestra, en á þeim
tveim árum hefir margt og mikið skeð, margt
misjafnt og ilt, sem okkur er öllum hið
þyngsta áhyggjuefni.
A högum ykkar, sem þetta land byggið,
hafa orðið geysilegar breytingar. Þið eigið
nú í ófriði, hinum hryllilegasta, stórvirkasta
og örlagaþrungnasta ófriði, sem veraldar-
sagan hefir þekt. Barizt er í þrem heims-
álfum, en alt mannkynið tekur í rauninní
þátt í baráttunni á einn eða annan hátt.
Grimmilegustu morðvélar ráða örlögum sak-
lausra manna og kvenna og fegurstu og
frægustu tákn menningar okkar í byggingum
og mannvirkjum eru lögð í rústir á svip-
stundu. Öllum hinum mentaða heimi er það
nú ljóst orðið að barist er um og fyrir frelsi
mannkynsins, frelsi þjóða og einstaklinga,
frelsi í hugsun og athöfn, frelsi til að segja,
skrifa og trúa hyerju sem menn þrá og vilja.
Allar þjóðir verða nú að færa miklár fórnir
vegna þessa hildarleiks. Þúsundir manna,
tugir og hundruð þúsunda, miljónir hafa
orðið að þola hin þvngstu örlög, átt við neyð
og skort og kúgun að búa. Hver þjóðin á
fætur annari hefir glatað frelsi sínu og
sjálfstæði og orðið að þola hverskonar kúg-
un og ofbeldi. Þið, sem þetta land byggið,
eruð aðilar í þessar styrjöld. Þið hafið orð-
ið að færa hinar stórkostlegustu fórnir fyrir
hugsjónum ykkar, þeim hugsjónum, sem hafa
bygt upp líf ykkar og þjóðfélag. Eg veit að
þið eruð staðráðnir í því að berjast til
þrautar, berjast og vinna sigur, fullan sigur
frelsis. og mannréttinda. Eg vil óska af
alhug að ykkar hugsjónir megi sigra. —
Mér er aðalega ætlað að mæla hér fyrir
Islandi. Bg tel það mestu máli skifta að
skýra fyrir ykkur hvert hefir orðið hlut-
skifti Islands í hinum mikla hildarleik og
hverjar breytingar styrjöldin hefir haft á
iiag og stöðu Islands í heiminum.
Eitt sinn kvað skáldið:
Eitt er landið ægi girt
yzt á ránarslóðum,
fyrir löngu lítilsvirt
langt frá öðrum þjóðum.
og það má með sanni segja að slíkt hafi ver-
ið hlutskifti íslands í heiminum fram til
síðustu og verstu tíma. En ísland hefir nú
1‘ærzt nær hinum mikla heimi en nokkru sinni
fyr, og það hefir orðið skjótar en varði,
bæði til góðs og ills. Það má segja að frá
upphafi hafi Island dregist inn í ófriðinn
og sé nú komið inn í hringrás hans. Fyrstu
mánuðir styrjaldarinnar máttu heita aðgerð-
arlitlir yfirleitt og svo var einnig að því er
Island snertir. Við gátum rekið siglingar
okkar nokkurn veginn óáreittir og haldið
verzlun okkar við flest hin fyrri viðskifta-
lönd, þótt hún færðist stöðugt meira í hend-
ur Breta einna. Jafnvel í desember 1939
leyfðu Bretar okkur að sigla frjálslega til
Þýzkalands með nokkra vörufarma, sem ein-
göngu fóru til að greiða skuld, er Islendingar
höfðu stofnað fyrir styrjöldina í Þýzkalandi.
Get eg þessa, vegna þess að eg tel þessi við-
skifti bæði Bretum og íslendingum til sóma.
Jslendingum er skilvdsin til sóma og brezka
stórveldinu er heiðúr að því að hafa leyft
smájijóðinni að gera skil.
r'ó hbita að fvrsti stórviðburðnr
SÍ -' A’ i : i . . i. k .. i.-.i .. .
hinn 9. apríl 1940, er Þjóðverjar hefja innrás
í sambandsland okkar Danmörku og taka
það hernámi á svipstundu. Frá því er Is-
land var viðurkent frjálst og fullvalda ríki
1. desember 1918 höfðum við haft sérstakan
samning við Danmörku, þar sem Dönum var
falið að fara með utanríkismál okkar í um-
boði okkar og meðferð nökkurra annara mála
er við síðar á þessu tímabili höfum tekið í
okkar hendur. Ennfremur var konungur
Danmerkur einnig konungur Islands og hafði
því með höndum meðferð hins æðsta valds í
málefnum Islands. Þegar nú Þjóðverjar
höfðu hernumið Danmörku lokuðu Bretar
að sjálfsögðu samgönguleiðinni milli íslands
og Danmerkur og sambandi okkar við Dan-
mörku var því fyrir óviðráðanleg atvik í
rauninni slitið. Alþingi íslendinga gerði
því daginn eftir, hinn 10. apríl 1940, tvær
sögulegar og merkilegar ályktanir. 1 fvrsta
iagi ákvað það, að þar sem konungi væri nú
ókleift • að fara með konungsvaldið skyldi
meðferð þess falin ríkisstjórn Islands að svo
stöddu. Eins og kunnugt er áttu á þessum
tíma og eiga nú í dag sæti í ríkisstjórninni
fimm ráðherrar. Eru tveir þeirra úr Fram-
sóknarflokknum, tveir úr Sjálfstæðisflokkn-
um og einn úr Alþýðuflokknum. Stjórnin
nýtur stuðnings allra þingmanna, nema
kommúnista, og Alþingi fann eigi á svip-
stundu annan aðila færari til að fara með
æðsta valdið en þá ríkisstjóm, er naut
stuðnings nærri al’ls þingheims. A þessu
hefir nú breyting orðið, sem síðar skal
minst. Hin önnur ályktun Alþingis þennan
dag var sú, að Islendingar skyldu nú sjálfir
taka utanríkismál sín í eigin hendur og einir
fara með þau mál. Nokkru síðar var stofn-
að sérstakt Utanríkisráðuneyti í Reykjavík
og íslenzkir sendimenn voru útnefndir í
Kaupmannahöfn, Sto'kkhólmi, London og
New York. Um líkt leyti var kvaddur heim
til Islands hinn reyndasti sendimaður þjóð-
arinnar, Sveinn Björnsson sendiherra í
Kaupmannahöfn, til að vera ríkisstjórninni
ráðunautur um utanríkismál. Þetta voru
aðeins hin fyrstu spor Islendinga á sviði
utanríkismálanna og það er bjargföist sann-
færing mín, að á meðan íslenzkt sjálfstæði
er til mun Island eiga sína sendimenn, ekki
aðeins á þeim stöðum þar sem þeir eru nú,
heldur víðsvegar um gjörvallan heim, þar
sem íslendingar eiga hagsmuna að' gæta.
Hér í Vesturheimi er nú ráðgert að útnefna
víðsvegar ræðismenn, og er það lslandi þá
sem endranær gott að eiga svo marga vaska
og færa syni í hópi Vestur-lslendinga, sem
stöðugt eru fúsir að' leggja ættjörðinni lið.
Þessum ákvörðunum Alþingis var fagn-
að af íslenzku þjóðinni. Nú þóttu ný og
stór spor vera istigin til fullkomins sjálf-
stæðis. — En réttum mánuði síðar, hinn 10.
maí 1940, sló skagga á Jiennan fögnuð. Er-
lendur her steig þá fæti á land og tók sér
bólfestu á landi voru. En það var brezkur
her, og við vissum því að þar voru vinir vorir
komnir. Þeir sögðust vera komnir til að
vernda okkur, og því trúðum við þá og höf-
um alla tíð trúað. Við vissum að hér voru
komnir fulltrúar hinnar miklu lýðræðis og
frelsisþjóðar, sem sett hafði sér það mark í
styrjöld þeirri, er nú geysar, að vernda og
endurreisa sjálfstæði og frelsi smáþjóð'anna
í heiminum, sem einmitt nú eiga í vök að
verjast, og hafa flestar verið ofurliði bornar.
Brezki herinn kom óboðinn til íslands. Hann
befir nú dvalið þar í nærfelt 16 mánuði og
J>ann tíma hefir sambúð hersins og íslenzku
þjóðarinnar verið til fyrirmyndar og -stöðugt
farið batnandi. Smávegis árekstrar hljóta
þó að eiga sér stað í sambúð geysifjölmenns
hers við smájijóð, sem aldrei hefir hervörn-
um né hermönnum vanist, og sem elskar og
Jiráir ekkert meira, en að mega búa ein í
friði í landi sínu að gæðum þess og gögnum.
Fyrir rás viðburðanna, sem eg síðar skal
rekja, mun hinn brezld her bráðlega hverfa
brott af Islandi og eitthvað út í baráttuna
fyrir frelsinu og mannréttindum, og eg veit
að er þeir nú hverfa að heiman fylgja þeim
árnaðaróskir allra góðVa Islendinga og vina-
hót.
Hinn 17. maí síðastliðinn var nýr merki-
dagur í sögu Alþingis. Þá gerði Aljiingi
Jirjár sögulegar ályktanir. Hin fyrsta var
um sjálfstæðismálið. Hún var svo hljóðandi:
Alþingi ályktar að lýsa því yfir:
að það telur Island hafa öðlast rétt til
fullra sambandsslita við Danmörku, þar
sem Island hefir þegar orðið að taka í
sínar hendur meðferð allra sinna mála,
enda hefir Danmörk ekki getað farið
með þau mál, sem hún tók að sér að
fara með í umboði íslands með sam-
bandssamningi Islands og Danmerkur
frá 1918.
að af Islands hálfu verði ekki um að
ræða endurnýjun á sambandslagaisátt-
málanum við Danmörku, J)ótt ekki þyki
að svo stöddu tímabært, vegna ríkjandi
; • a . d r.j r;rn ;a : imh'gur.í s.°.-n-
bandsslitum og endanlegri
stjórnarskipun rikisins, enda
verði því ekki frestað lengur
en til styrjaldarloka.
Samkvæmt þessari þingsálykt-
un telja íslendingar að sam-
bandslagasamningurinn sé i
rauninni og að lögum úr gildi
fallinn, og ennfremur að fslend-
ingar vilji ekki endurnýja samn-
inginn við Dani, þótt formleg
sambandsslit fari eigi fram fyr
en í styrjaldarlok. Þessi ákvörð-
un Alþingis er í fullkomnu sam-
ræmi við yfirlýsingar þess bæði
1928 og 1937 um að sambands-
lagasamningnum yrði slitið svo
fljótt sem kostur yrði á, og
þurfti hún þvi ekki að koma
nokkrum manni á óvart i Dan-
mörku né annarsstaðar, þar sem
fylgst er með málefnum íslands.
Nú er stefna íslands i sjálf-
stæðismáli þjóðarinnar fullkom-
lega og endanlega mörkuð og
ekkert fær hindrað þessa á-
kvörðun íslendinga, verði frelsi
og réttur viðurkent i styrjaldar-
lok.
Önnur ákvörðun Alþingis var
um stjórnskipun íslands svo-
hljóðandi:
Alþingi ályktar að lýsa yfir
þeim vilja sinum að lýðveldi
verði stofnað á íslandi jafn-
skjótt og sambandinu við Dan-
mörku verður formlega slitið.
Á mörgum undanförnum ár-
um hefir fjöldi fslendinga látiö
það í ljós bæði í ræðu o.g riti,
að hin eðlilega þróun, er bezt
samrímdist sögu og eðli íslend-
inga, væri endurreiisn hins forna
íslenzka lýðveldis í nútíma
formi. Nú má fullvíst telja, að
ísland verði lýðveldi í styrjaldar-
lok, þótt enn sé óráðið hvernig
kjöri og valdi forseta verður
háltað.
Þriðja tillagan var um æðsta
vald í málefnum ríkisins þessa
efnis:
Alþingi ályktar að kjósa ríkis-
stjóra til eins áris í senn, sem
fari með það vald, er ráðu-
neyti fslands var falið með
ályktun Alþingis hinn 10. apríl
1940, um æðsta vald í málefn-
um ríkisins.
Þótt það hafi í sj^Ifu sér vel
gefist, að fela ríkisstjórninni í
heild að fara með konungsvald-
ið, þótti þó eðlilegra, formlegra
og virðulegra að fela einum sér-
staklega þar til kjörnum manni
meðferð hins æðsta valds. Á
þjóðhátíðardag fslendinga hinn
17. júní siðastliðinn, er nú voru
liðin 130 ár frá fæðingu frelsis-
hetju þjóðarinnar, Jóns Sigurðs-
sonar forseta, var hinn fyrsti ís-
lenzki rikisstjóri kjörinn á Al-
þingi með mikilli viðhöfn. Að
heita má einróma var kosinn
Sveinn Björnsson fyrverandi
sendiherra. Var hann þann dag
hyltur af Alþingi og mkilum
mannfjölda í Reykjavik. Það
má fullyrða að fslands gifta hafi
ráðið þessu vali. Lítilli innbyrðis
herskárri þjóð sem fslendingum,
þar sem hver þekkir annan og
flestir þykjast jafnt til mann-
virðinga bærir, getur orðið erfitt
að skipa friðsamlega og virðu-
lega hinn æðsta sess. Svo tókst
nú þessu sinni, er þingheimur
varð sammála og naut þar
Sveinn Björnsson sæmdar vegna
tuttugu ára virðuegs starfs fyrir
þjóðina á erlendum vettvangi og
vegna þátttöku sinnar og for-
göngu um margskonar nauð-
synja og þjóðþrifa fyrirtæki
heima á íislandi, svo sem við
stofnun Eimskipafélags fslands.
Vona allir íslendingar að gifta
og sæmd fylgi hinu nýja starfi,
ríkisstjóranum og þjóðinni til
handa. Hér á þessari samkomu
munu verða flutt kveðju-orð frá
ríkisstjóranum til Vestur-íslend-
inga og lýsa þau vel hlýhug hans
til ykkar allra.
Hinn nýstárlegasti atburður í
sögu íslands, áþreifanlegasta og
merkilegasta sönmun þess að
ísland er ekki lengur langt frá
öðrum þjóðum, heldur komið
p-* * * ' * — ■■ •• ^
kom opinberlega í ljós hinn sjö-
unda síðasta mánaðar, er vopn-
aður her -Bandaríkja Ameríku
steig á land á fslandi og tók að
sér hervernd landsins.
Þetta mál átti sér nokkurn en
þó ekki langan aðdraganda. Tel
eg þar bezt að rekja mál þetta
eins og það var lagt fyrir Al-
þingi hinn 9. júlí síðastliðinn.
Segir svo í orðsendingu forsætis-
ráðherra íslands til forseta
Bandaríkja Ameríku:
“f samtali þ. 24. júní skýrði
brezki sendiherrann frá því, að
þörf væri fyrir brezka herliðið
á fislandi annars staðar. Jafn-
framt lagði hann áherzlu á, hvc
afar mikilvægt það væri, að ís-
land væri nægilega vel varið.
Hann dró einnig aithygli að yfir-
lýsingu forseta Bandariíkjanna
þess efnis, að hann yrði að gera
allar nauðsynlegar ráðstafanir
til að tryggja öryggi J)jóða
þeirra, sem á vesturhvelinu eru
— og væri ein af þeim ráðstöf-
unum sú, að veita aðstoð til að
verja ísland — og að forsetinn
sé þvi reiðubúinn til að senda
hingað tafarlaust herlið frá
Bandaríkjunum til að auka og
koma síðar i stað brezka hersins
hér. En að hann álíti, að hann
geti ekki farið þessa leið, nema
samkvæmlt tilmælum íslenzku
ríkisstjórnarinnar.
Eftir vandlega íhugun á öll-
um aðstæðum og með tilliti til
núverandi ástands, fellst íslenzka
ríkisstjórnin á, að þeissi ráðstöf-
un sé í samræmi við haigsmuni
fslands og er þess vegna reiðu-
búin til að fela Bandaríkjunum
vernd fslands með eftirfarandi
skilyrðum:
(1) Bandaríkin skuldbinda sig
til að hverfa burtu af fslandi
ineð allan herafla sinn á landi.
í lofti og á sjó, undireins og nú-
verandi ófriði er lokið.
(2) Bandarikin skuldbinda sig
ennfremur til að viðurkenna al-
gert frelsi og fullveldi fslands
og að beita öllum áhrifum sín-
um við þau riki, er standa að
friðarsamningunum, að loknum
núverandi ófriði, til þess, að
friðarsamningarnir viðurkenni
einnig algert frelsi og fullveldi
fslands.
(3) Bandaríkin lofa að hlutasl
ekki til um stjórn íislands, hvorki
meðan herafli þeira er i landinu
né isíðar.
(4) Bandaríkin skuldbinda sig
til að haga vörnum landsins
þannig, að þær veiti íbúum þess
eins mikið öryggi og frekast er
unt, og að þeir verði fyrir sem
minstum truflunum af völdum
ihernaðaraðgerða, og séu þær
gerðar í samráði við íslenzk
stjórnarvöld að svo miklu leyti
sem mögulegt er. Vegna fólks-
fæðar íslands og hættu þeirrar,
sem þjóðinni stafar þar af leið-
andi af návist fjölmenns herafla,
verður einnig að gæta þess vand-
lega, að einungis úrvalslið verði
sent hingað. Hernaðaryfirvöld-
unum ætti einnig að vera gefin
fyrirmæli um að hafa i huga, að
íslendingar hafa ekki vanist
vopnáburði öldum saman og að
þeir eru með öllu óvanir heraga,
og skal umgengni herliðsins
gagnvart ibúum landsins hagað í
samræmi við það.
(5) Bandaríkin taka að sér
varnir landsins, fslandi að kostn-
aðarlausu, og lofa að bæta hvert
það tjón, sem íbúarnir verða
fyrir af völdum hernaðaraðgerða
þeirra.
(6) Bandaríkin skuldbinda sig
til að styðja að hagsmunum fs-
lands á allan hátt, sem i Jæirra
valdi stendur, þar með talið að
sjá landinu fyrir nægum nauð-
synjavörum, tryggja nauðisyn-
legar siglingar til landsins og
frá þvi og að gera í öðru tilliti
hagstæða verzlunar- og við-
skiftasamninga við J)að.
(7) í s 1 e n z k a rikisstjórnin
væntir þess, að yfirlýsing sú,
sem forseti Bandaríkjanna gefur
i þessu sambandi, verði í sam-
ræmi við þessar forsendur af
hálfu íslands, og þætti rikis-
þrtð p’iki’s’ virði að
vera gefið tækifæri til að kynna
sér orðalag yfirlýsingar þessarar,
áður en hún er igefin opinber-
lega.
(8) Af hálfu fslands er það
talið sjálfsagt, að ef Bandaríkin
takast á hendur varnir landsins,
þá hljóti þær að verða eins öf 1 -
ugar og- nauðsyn getur frekast
krafist, og einkum er þess vænst,
að þegar í upphafi verði, að svo
miklu leyti sem unt er, gerðar
ráðstafanir til að forðast allar
sérstakar hættur í sambandi við
skiftin. fslenzka ríkisstjórnin
leggur sérstaka áherzlu á, að
nægar flugvélar séu til varnar,
hvar sem þörf krefur og hægt
er að koma þeim við, jafnskjótt
og ákvörðun er tekin um, að
Bandaríkin takist á hendur varn-
ir landsins.
Þessi ákvörðun er tekin af
fslands hálfu isem algerlega
(frjáls og fullvalda ríkis, og það
er álitið sjálfsagt, að Bandarikin
viðurkenni þegar frá upphafi
þessa réttarstöðu fslands, enda
skiftist bæði ríkin strax á diplo-
matiskum sendimönnum.”
Þessi skilyrði eru skýr og af-
dráttarlaus og orði til orðs var
gengið að þeim. Forsefi Banda-
ríkjanna bætir við:
Mér er það ánægja að stað-
festa hér méð við yður, að skil-
yrði þau, sem sett eru fram í
orðsendingu yðar, er eg hefi nú
móttekið, eru fyllilega aðgengi-
leg fyrir ríkisstjórn Bandaríkj-
anna oig að skilyrða þessara mun
verða gætt í viðski'ftunum milli
Bandarikjanna og fslands. Eg
vil enn fremur taka það fram,
að mér mun verða ánægja að
fara fram á samþykki Samvelda-
þingisins (Congress) til J>ess, að
skifzt verði á * diplomatiskum
sendimönnum milli landa okk-
ar.
Það er yfirlýst stefna rákis-
stjórnar Bandarfkjanna að ganga
í lið með öðrum þjóðum á vest-
urhveli jarðar til að verja nýja
heiminn gegn hvers konar árás-
artilraunum. Það er skoðun
þessarar ríkisstjórnar, að það sé
mikilvægt, að varðveitt sé frelsi
og sjálfistæði íslands, vegna þess,
að hernám íslands af hálfu ríkis,
sem sýnt hefir, að það hefir á
stefnuskrá sinni augljós áform
um að ná heimsyfirráðum og
þar með einnig yfirráðum yfir
þjóðum nýja heimsins, mundi
strax beinlínis ógna öryiggi allra
þjóða á vesturhvelinu.
Það er af þessari ástæðu, að
ríkisstjórn Bandaríkjanna mun,
samkvæmt orðsendingu yðar,
strax senda heráfla til að auka
og siðar koma í stað brezka her-
liðsins, sem þar er nú.
Þær ráðstafanir, sem þannig
eru gerðar af hálfu ríkisstjórn-
ar Bandaríkjanna, eru gerðar
með fullri viðurkenningu á full-
veldi og sjálfistæði íslands og
með þeim fulla skilningi, að
amerískt herlið eða sjóher, sem
sendur er til íslands, skuli ekki
á nokkurn hinn minsta hátt
hlutast til um innanlandsmálefni
íslenzku þjóðarinnar, og enn-
fremur með þeim skilningi, að
strax og núverandi hættuástand
í milliríkjaviðskiftum er lokið,
skuli allur slíkur herafli og sjó-
her látinn hverfa á brott þaðan.
svo að íslenzka þjóðin og ríkis-
stjórn hennar ráði algerlegia yfir
sínu eigin landi.
fslenzka þjóðin skipar virðu-
legan sess meðal lýðræðisrikja
heimsins, þar sem frjálsræðið og
einstaklingsfrelsið á sér söguleg-
ar minningar, sem erú meira en
þúsund ára gamlar. Það er því
enn þá betur viðeigandi, að um
leið og ríkisstjórn Bandaríkj-
anna telcst á hendur að gera þessa
ráðstöfun til að varðveita frelsi
og öryggi lýðræðisríkjanna í nýja
heiminum, skuli hún jafnframt,
samkvæmt orðsendinigu yðar,
verða þess heiðurs aðnjótandi
að eiga á þennan hátt samvinnu
við ríkisstjórn yðar um varnir
hins sögulega lýðræðisríkis, ís-
lands.
Eg sendi þessa orðsendingu til