Lögberg - 13.04.1950, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 13. APRÍL, 1950
UM NYJAR BÆKUR AD HEIMAN
Eftir Dr. STEFÁN EINARSSON
Johns Hopkins University
(Niðurlag)
Austfirzk leikritaskáld:
Jakob Jónsson frá Hrauni,
Sex leikril. Haukadalsút-
gáfan, Reykjavík, 1948.
XIV, 307 bls. Forspjall
eftir Sigurð Grímsson.
Eftir að Guðmund Kamban
leið, hefur ekki verið um auð-
ugan garð að gresja leikrita-
skálda á íslandi. Beztu leikrit
af hinum nýrri munu vafalaust
vera Gullna hliðið eftir Davíð
Stefánsson og Uppstigning eftir
Nordal. Verður líklega að telja
Davíð bezta leikritaskáld með
þjóðinni nú, ef Jakob skákar
honum ekki úr þeim sessi með
þessari bók. Þar með vil ég ekki
segja að neitt af leikritum Ja-
kobs nái Gullna hliðinu eða
Uppstigning. Sigurður Eggerz
er kominn undir græna torfu og
Lárus Sigurbjörnsson skrifar
meira um leiksögu og leiklist
heldur en leikrit. Og er Gutt-
ormur nú ekki hættur að unga
út sínum einkennilegu andans
fóstrum í leikmynd norður og
niður á bökkum Winnipeg-
vatns?
Það þarf varla að kynna Ja-
kob Jónsson Vestur-íslending-
um þar sem hann var prestur
þeirra Vatnabygðarmanna um
skeið fyrir stríðið síðara og
verra. Hann var fæddur að Hofi
í Álftafirði eystra 1904 og ólst
upp með foreldrum sínum, séra
Jóni Finnssyni, lengstum presti
á Hrauni á Djúpavogi, og konu,
hans, Sigríði Hansdóttur Beck
frá Sómastöðum í Reyðarfirði
(náfrændfólk R. Becks!). Ann-
ars má vísa um æfi hans í For-
spjall Sigurðar Grímssonar,
skálds og Shakespeare-þýðanda.
Þótt Jakob hefði gaman af
því sem varð á vegi hans af leik-
list frá því hann strákurinn var
að alast upp á Djúpavogi þar til
hann fluttist úr Reykjavík sem
nýbakaður guðfræðingur og að-
stoðarprestur föður síns, þá datt
honum aldrei í hug að fást við
leikritagerð, fyrr en hann setti
saman fyrsta leik sinn, Siapann,
fyrir áeggjan sóknarbarna sinna
í Vatnabyggðum í Saskatche-
wan. Þetta gerðist á árunum
1938—39 og var leikritið sýnt í
Winnipeg síðara árið við góðar
viðtökur. Fyrir söfnuð sinn í
Wynyard reit Jakob líka tvo
trúarlega þætti á ensku, The
Chrislmas Voice og The Light of
the World er sýndir voru þar í
kirkjunni sitt árið hvor.
En árið 1940 samdi Jakob ann-
að leikrit sitt, Öldur, og var það
sýnt nálega samtímis í Vatna-
byggðum, Winnipeg og í Reykja
vík, en sumarið 1940 fluttist Ja-
kob heim og gerðist Hallgríms-
sóknarprestur í Reykjavík. Og
tók hann þá að hugsa fast til
Tyrkja-Guddu, húsfreyju sr
Hallgríms, viðaði hann að sér
efni í leik um hana á þessum
árum og var Tyrkja-Gudda full-
búin 1945. Síðasta leikrit Jakobs
Hamarinn var a. n. 1. byggður
á drögum, sem Jakob hafði gert
á stríðsárunum, en hann vann
úr þeim og fullgerði leikinn
1947. Auk þessara þriggja leik-
rita eru í bókinni tveir útvarps-
leikþættir, og einn fyrir drengi
(skáta 1946).
Öldur gerast í þorpi á Austur-
landi (Djúpavogi?) snemma á 20.
öld. 1 því eru reynd þolrif í ung
að sekta sjálfan sig fyrstan
manna fyrir áfengissmygl. Hann
fær því sjómannssoninn vin sinn
til að róa út fyrir land og segja
Flöndrurunum að hafa sína
tunnu. Sonurinn lendir í roki og
myndi hafa farizt ef faðir hans,
systir og stúdentinn hefðu ekki
draslað honum í land dauðum,
að því er virtist. Þegar stúdent-
inn á að fara á sjóinn þessa
hættuför verða átökin um hann
milli stúlknanna, sýslumanns-
dóttir bannar honum að yfir-
gefa sig, hann reikar nokkuð, en
tekur þó rétta stefnu. Síðar verð-
ur sýslumannsdóttir, sem er
hjúkrunarkona, til þess að
bjarga lífi hins „drukknaða“
með björgunaraðferð sinni. Opn-
ast henni einnig þar vegur til
að láta eitthvað gott af sér leiða
fyrir aðra og lifa ekki eingöngu
sjálfri sér. Annars er sjálfs-
elska hennar afsökuð með upp-
eldinu: hún hafði misst móður
sína í æsku og síðan allt látið
eftir henni.
Sjómaðurinn kona hans og
börn eru hetjur sem aldrei
bregðast, sjómanninum er vel
lýst með ákafa hans og vinnu-
semi. Bæði hann og kona hans
eru trúað fólk. Mannlýsingar
eru góðar og Jakobi er augsýni-
lega sýnt um að skapa drama-
tísk samtöl. Og leikritið hefur
mikið idylliskt við sig af því það
er lagt í æsku-umhverfi höf-
undar.
Hamarinn gerist líka í sjávar-
þorpi, en á allra síðustu (og
verstu) tímum, enda er idyllinn
þar fokinn út í veður og vind. 1
fyrra leikritinu var aðeins tæpt
á áfengissmygli. Hér er drykkju-
skap íslendinga og hverskonar
spillingu stríðsáranna lýst í
dökkum litum.
1 þessum leik er það brúð-
gumi, pólitískur leiðtogi jafnað-
armanna í þorpinu, sem gefið
hefur brúði sinni kaupmanns-
dóttur þorpsins heit um það að
smakka ekki áfengi framar. Allt
er í lukkunar velstandi: brúð-
guminn er kominn á þing, og
faðir brúðarinnar gefur honum
hálft ríkið á við sig þ. e. hálfan
kaupstaðinn í brúðargjöf. Inn
gengur Mefistó leiksins, gamall
kærasti brúðarinnar, fjárglæfra-
maður og fantur. Hann freistar
brúðgumans til að drekka og
hverfur svo með hann, lætur
hann skrifa undir víxil, þar sem
hann bætir sjálfur núllunum
við, og skilur að lokum við hann
í rúmi aumrar gistihússstúlku,
og þar finnst hetjan morguninn
eftir. Eftir þá útreið fer hann
enn fremur á þriggja mánaða
túr.
Þessa þrjá mánuði notar Mefi-
stó til að búa allt. undir sölu
þorpstorfunnar til útlends flug-
vallarfélags er starfar með ís-
lenzkum leppum. Var í ráði að
rífa mikið af húsum þorpsbúa
og byggja þau upp aftur, eins og
gert var með Reykjavíkurflug-
völl á stríðsárunum. Þorpsbúar
fá ekki rönd við reist og allt
veltur á Oddi brúðguma, sem
ekkert man. Þá kemur í höfn
sjómaður kærasti Júllu á gisti-
húsinu. Hann segist eigi aðeins
eiga krakkann sem Júlla gangi
með (menn höfðu kennt hann
Oddi) heldur man hann líka
hvernig Mefistó stýrði hönd vin-
ar síns til að undirskrifa víxil-
um nokkuð reikulum lagastú- ! inn fræga. Virðist nú allt ætla ^inhafn og úti á íslandi — eru
dent, er verður á milli tveggja ! a<5 ganga á hina réttu hlið, en
kvenna, óspilltrar fiskimanns-, Oddur treystist þó ekki til að
dóttur og heimtufrekrar sýslu- j halda virðingu sinni, heldur velt
mannsdóttur. Stúdentinn elskar
að vísu sjómannsdótturina, en
hefur leiðst út í og leyft sér leik
við sýslumannsdóttur, sem hann
heldur að lítil alvara fylgi.
Henni er aftur á móti blá alvara
og hún sér um að hann sé skip-
aður sýslumaður í þorpinu í
ist hann úr konungdómi og ger-
ist óbreyttur járnsmiður, það
ætlar hann að vera þangað til
honum vex fiskur um hrygg svo
hann geti tekið þar til sem fyrr
var frá horfið.
Þetta virðist efni í beizkustu
ádeilu, og ádeila er það á marg-
fjarveru föður hennar. Þegar . an hátt, en ekki allan. Það sem
þetta gerist, hefur hann rétt ný-! dregur úr áhrifum ádeilunnar
verið pantað sér rauðavínstunnu ! er, að fólkið virðist ósnortið og
af Flöndrurum, en sem sýslu-1 óspillt af tíðinni. Flest fólkið er
maður þykir honum illt að þurfa blátt áfram bezta fólk, kaup-
maðurinn og hans frú, foreldrar
Odds brúðguma, reffilegur karl,
sení alltaf liggur undir eilífum
ákúrum af hinni „dönnuðu“
konu sinni. Verkamannafulltrú-
inn, að maður tali nú ekki um
hina ágætu og staðföstu brúður.
En jafnvel Mefistó þótt illur sé
virðist hafa sínar taugar og art-
ir þar sem brúðurin á í hlut, hún
þarf ekki annað en líta á hann
til þess að fá hann til að með-
kenna syndaregistrið og fara í
steininn. Svo að þrátt fyrir allt
sem af göflum gengur, virðist
höfundur hafa það á tilfinning-
unni að ekkert sé í ólagi með
fólkið.
Mest hefur Jakob þó ætlað sér,
enda mest færst í fang, þegar
hann skrifaði Tyrkja-Guddu.
Sennilega hefur Jakob lesið allt
sem um hana var að hafa, þjóð-
sögur og munnmæli með öðru.
Það hefur heldur ekki þurft að
vera torsóttur lestur, þar sem
Sigurður Nordal hafði gert því
efni svo góð skil í grein sinni um
Tyrkja-Guddu í Skírni 1927.
(Líka Áföngum II). Þar gagn-
rýndi hann einkum þjóðsögurn-
ar um Guddu, þótti þær afflytja
hana heldur en hitt:
„Hér hefur einungis verið
reynt — segir Nordal — að ryðja
burt röngum hugmyndum í því
skyni að ímyndunin væri frjáls-
ari um það sem mestu máli
skiftir í sambúð þeirra Hall-
gríms og Guðríðar. Fyrr eða síð-
ar verða þau einhverju skálda
vorra að yrkisefni, og ætti þó
enginn að leggja gálauslega
hendur að slíkri sögu svo að síð-
ari villan verði argari hinni
fyrri“.
í munnmælum er það, að syni
deyans (þjóðhöfðingjans) í Al-
geirsborg hafi litizt svo vel á
Guddu, að hann hafi ætlað að
taka sér hana fyrir konu. En í
raun og veru var Gudda keypt
12. júní 1636 af ekkju Dey (nafn)
fyrir 200 ríkisdali; þar af lagði
hún 20 til sjálf.
Munnmæli segja og, að hún
hafi verið blendin í trúnni eftir
að hún giftist Hallgrími og hafi
dýrkað mahómedanskt „skurð-
goð“ er hún hafði út með sér, en
Nordal bendir á það að skurð-
goða og myndadýrkun öll sé al-
óþekkt fyrirbrigði í íslam.
Enn segja sagnir, að þessar
línur úr Passíusálmunum:
formæling illan finnur stað
fást mega dæmin upp á það
lúti að senu þeirra Ólafs skozka
förukarls og Guddu, er varð
þegar bærinn Saurbær brann
sumarið 1662. Hún hafði neitað
honum um skæði, en hann reiðst
og hótað að brenna bæinn, hún
kvað það tilvinnandi ef hann
brynni þar inni, hvað og skeði.
En Nordal bendir á að versið í
Passíusálmunum sé skrifað
rúmu ári áður en bæjarbruninn
varð.
Jakob notar bæði þessi munn-
mæli og önnur, en víkur þeim
við í hendi sér eftir þörfum.
Hann lætur t. d. Ólaf skozka
hafa verið út í Algeirsborg og
þar hafa gefið líf sitt til lausnar-
gjalds fyrir Guddu — en hatað
hana æ síðan. Með þessu móti
tekst honum að tengja þáttinn í
Algeirsborg föstum tengslum við
þáttinn um brunann í Saurbæ,
og er það mikil bót, því einn af
aðalgöllum Guddu er það hve
lauslega þættir hennar — í Vest-
mannaeyjum, Algeirsborg, Kaup
saman tengdir.
í leikriti Jakobs er Guðríður
upphaflega hamingjusöm kona í
hjónabandi við Eyjólf Jónsson í
Vestmannaeyjum. Hann vakir
yfir henni og veitir henni hvað
sem hún vill. Þegar ógæfan eða
refsivöndur drottins fer að löðr-
unga hana sitt á hvað, þá elur
það upp í henni ótta á annan
bóginn en þrjósku á hinn. Hún
reynir að bjarga syni sínum með
gjöfum til múhamedansks dýr-
lings (??) og um langa hríð
geymir hún verndargripinn,
„skurðgoðið“ þjóðsagnanna, án
þess þó að trúa því til nokkurrar
hlítar. Hún efast um Krist og
hatar hinn refsandi guð krist-
inna manna án þess þó að lað-
ast að goði þeirra sjóræningj-
anna. Hún þráir persónufrelsi og
heimför og vill allt til þess vinna
að ná því takmarki. Því lætur
Jakob hana tefla djarfa skák við
Fatímu og son Deyans, sem hann
lætur samkvæmt þjóðsögunni
verða helzt til hrifinn af þessari
norrænu ambátt. Ennn djarfari
leik lætur Jakob hana þó leika
við Ólaf (skozka): hann elskar
hana og getur illa þolað að hún
verði ambátt Deyans, en á hinn
bóginn er ást hans alltof eigin-
gjörn til þess að hann geti af
fúsu geði fórnað henni frelsi
sínu og keypt hana frjálsa með
lausnargjaldi sínu, þótt hann
geri það. Eftir það lifir hann fyr-
ir það eitt að hefna sín á henni
og þeirri hefnd kemur hann
fram með bálinu í Saurbæ. Hún
aftur á móti veit vel hvað hún
er að fara þegar hún storkar
honum til þess að kaupa sér
frelsi, en það kostar hana nag-
andi samvizku allt þar til yfir
lýkur með henni og Ólafi í Saur-
bæ.
Jakob lætur Ólaf skozka for-
mæla þeim Guðríði og Hall-
grími, þegar hann stígur á heift-
arbálið í Saurbæ, en þessar for-
mælingar koma fram þegar
Hallgrímur veikist af líkþránni.
Auk þess að Guðríður kennir
sér að sjálfsögðu um það, þá
eykur nú einnig á þjáningar
hennar með ýmsu móti: sonur
hennar og augasteinn ásakar
hana fyrir að hafa borið sig, þar
sem hann gerir ráð fyrir að erfa
líkþrána, en hann var forboð-
inn ávöxtur fyrstu syndar þeirra
Hallgríms og Guðríðar, líklega
getinn áður en Eyjólfur fyrri
maður Guðríðar dó. 1 annan
stað á Guðríður bágt með að
horfa upp á sjúkdómskröm
Hallgríms, hún hikar við dyr
hans jafnan, en heldur þó inn til
hans að lokum.
Síðasta þætti leikritsins snýr
Jakob upp í helgisögu, og fer
ekki illa á því. Fyrst lætur hann
hinn unga biskup í Skálholti
koma að sjúkrabeði Hallgríms
og biðja um blessun hans um
leið og hann spáir fyrir hlutverk
Passíusálmanna í íslenzku þjóð-
lífi. Það verður ljósið frá Saur-
bæ, sem lýsa mun komandi kyn-
slóðum veg, þar til dagsbrún
frelsisins roðar á fjöll. Á hæla
biskupsins kemur svo fátæk
förutelpa til Hallgríms og biður
hann fótfúinn og óhreinan að
þvo sér upp úr lindinni þar sem
hann hefur laugað sár sín. Svo
áhrifamiklar eru þessar líking-
arfullu helgisögur, að mér þyk-
ir ekkert líklegra en að jafnvel
hinir hreinlátustu áhorfendur
leikhússins nýja kyngi þessum
kristilega sóðaskap með tárum.
Þættinum lýkur með því, að
þau Hallgrímur og Guðríður
bera saman reynslu sína um
þjáninguna. Reynsla Hallgríms
hefur gert hann að leiðsögu-
manni um land þjáningarinnar,
en Guðríður þykist ekkert gott
hafa lært af henni. Það vill Hall-
grímur ekki heyra: hún hafi allt-
af, þótt henni væri það um geð,
stutt sig í krossburði sínum.
Eftir það lýkur leikritinu með
því að englakór býður Hall-
grím velkominn með Passíu-
sálmasöng, og Guðríði er
snöggvast leyft, að sjá inn í ljós-
ið á bak við tjald eilífðarinnar.
Það verður fróðlegt að vita
hvenær þetta stórbrotna leikrit
kemur á fjalir þjóðleikhússins
nýja heima. Líklega hefur mönn
um hingað til þótt það of langt
og viðamikið — það er í sjö sýn-
ingum, til þess að taka það. Vera
má líka að samhengi þáttanna
sé heldur laust, — því langt er
frá því að höfundi hafi tekist
að njörfa hér allt saman í einn
óleysanlegan hnút eins og Ibsen
var vanur að gera. Má og vera
að leikurinn nyti sín betur sem
kvikmynd. En um hitt er ekki
að efast, að hér hefur verið gerð
alvarleg tilraun til að skilja og
skýra Tyrkja-Guddu, og að þessi
Tyrkja-Gudda er lifandi kona
og stórbrotin, samboðin sínum
synduga og heilaga manni.
Um hitt er heldur ekki að vill-
ast, að hér eru áhrifamikil at-
-riði og sýningar, líklegar til að
lifa lengi í íslenzkri leiksögu.
En annars mun tíminn og
reynslan skera úr því hvernig
leikritið fer á sviði í heild sinni.
Af útvarpsleikritunum tveim
gerist Fjársjóðurinn í íslenzku
sjávarþorpi (Djúpavogi), a. n. 1.
í skriftastól prests og rekur mig
ekki minni til að hafa komið á
þann stað fyrr í íslenzkum leik-
ritum. En þessi þáttur hefði
kannske getað verið dálítið skýr-
ari en hann er.
Hitt útvarpsleikritið er um
Barrabas, þann er lýðurinn í
Jerúsalem vildi heldur en
Jesúm, þegar þeir áttu þeirra
beggja völ hjá Pílatusi. Er leik-
þáttur þessi mjög prýðilega sam-
inn, og væri vel ef íslenzka út-
varpið ætti völ á fleiri slíkum
perlum frá höfundum sínum, en
mér eru þessar nýjustu leikbók-
! menntir of ókunnar til þess að
hafa nokkra meiningu um það.
Velvakandi og bræður hans er,
eins og áður er að vikið, leik-
þáttur skrifaður fyrir skáta, og
gerir enga kröfu til þess að vera
bókmenntir.
Hér hefur þá verið gerð til-
raun til að líta á og meta þessa
leiki hins upprennandi leikrita-
skálds. Virðist mér sannarlega
vel af stað farið, og það svo, að
mér sýnist ekki betur en Davíð
megi vara sig á þessum nýja
keppinaut, þótt ekkert þessara
leikrita Jakobs sé eins skemmti-
legt og Gullna hliðið Davíðs.
En um anda þessara leikrita
er það að segja, að hann er, eins
og vænta mátti af presti, mjög
kristilegur, En tæplega er hætt
við því að það spilli fyrir verk-
unum, því nú virðist kristin-
dómur aftur vera í tízku og upp-
gangi víðast hvar á Vesturlönd-
um. Má segja að nú sé öldin
önnur en þegar Jakob var að
alast upp milli stríðanna.
Hér er ekki hægt að rita neitt
um önnur bókmenntaleg afrek
Jakobs, en því fer fjarri, að þessi
leikrit séu allt sem hann hefur
skrifað.
Fyrsta bók Jakobs mun hafa
verið fræðibók um spíritisma.
Framhaldslíf og nútímaþekking,
(1934), en lítil eða engin merki
þessarar skoðunar sjást í leik-
ritum Jakobs og er í því mikill
munur á honum og Einar Kvar-
an. Þá hefur hann gefið út smá-
sögur fyrir börn, Segðu mér
sögu (194 ), og barnalærdóms-
kver, sem hann kallar Veginn,
(194 ). En merkilegust bóka Ja-
kobs auk leikritanna mun vera
ritgerðarsafn hans, í kirkju og
utan (1949), sem ekki mun hafa
notið fullra vinsælda vegna
þess að hún leit öðrum augum
á Atlantshafsbandalagið en
meiri hluti þjóðarinnar (eða
þirfgsins). En ekkert af þessum
bókum hef ég séð þótt ég nefni
þær hér til fróðleiks þeim er
vilja kynnu að viða að sér þess-
um bókum Jakobs prests.
íslenzkum myndlistarmönnum
boðið sýningarhald í Oslo
Norðmenn hafa hug á að fá að kynnast íslenzkri
málara-, höggmynda- og teiknilist
Sendiherra Noregs í Reykjavík hefur afhent utanríkismálaráð-
herra boðsbréf frá stjórn sambands norskra myndlistarmanna,
þar sem íslenzkum listamönnum er boðið að efna til opinberrar
íslenzkrar listsýningar í Osló.
Segir svo í boðsbréfinu m. a.:
„Myndlist beggja landa a upp-
runa sinn í sameiginlegri menn-
ingu fyrir meir en tíu öldum og
hefur þróast í samræmi við skap
ferli, sem aðbúð og aðstæður
hafa skapað í hvoru landi um
sig.
Allir menntaðir menn í Noregi
þekkja vel hina ágætu miðalda-
menningu íslands, sem mikill
auður gamalla handrita ber vitni
um — handrit, sem að frágangi
og skreytingum bera miklum
listhæfileikum vitni.
Öll norska þjóðin stendur í
mjög mikilli þakklætisskuld við
Island, hið forna lýðveldi í At-
lantshafi, sem fóstraði Snorra
Sturluson. Noregur væri mjög
miklu fátækari að sögu og menn
ingu, ef hann hefði ekki skrifað
Noregskonungasögur sínar.
Allt eru þetta staðreyndir, er
sýna það, að gömul sameiginleg
menningarkynni hafa jafnan
legið til grundvallar fyrir þeirri
vináttu, sem Norðmenn ala í
brjósti sér í garð frænda sinna,
íslendinga.
Með tilliti til þessara tilfinn-
inga er það skiljanlegt að list-
unnendur í Noregi óski þess ein-
dregið að kynnast hinni öru þró-
un, sem orðið hefur í myndlist
á íslandi undanfarna hálfa öld,
enda skortir Norðmenn þekk-
ingu á þessu nýja framlagi til
listarinnar.
Með samþykki norsku ríkis-
stjórnarinnar leyfir stjórn sam-
bands norskra myndlistamanna
sér að bjóða íslenzkum mynd-
listamönnum að halda sýningu í
Osló. Hugmyndin er að sýningin
verði helguð málverkum, högg-
myndum og teikningum, og að
sjálfsögðu er íslenzkum stjórn-
arvöldum það í sjálfsvald sett,
hvaða listamenn og listaverk
þau velja til þátttöku. Vér heit-
um því, að gera allt, sem í voru
valdi stendur til þess að þessi
fyrsta sýníng á íslenzkri list
megi fara virðulega fram“.
Ríkisstjórnin mun fela mennta
málaráði að annast allar fram-
kvæmdir í sambandi við þessa
fyrirhuguðu sýningu.
— Alþbl. 17. febr.
Minnist
BCTCL
í erfðaskrám yðar
Business College Education
In these modern times Business College
Education is not only desirable but almost
imperative.
The demand for Business College Educa-
tion in industry and commerce is steadily
increasing from year to year.
Commence Your Business Traininglmmediately!
For Scholarships Consult
THE COLUMBIA PRESS LIMITED
PHONE 21 804 695 SARGENT AVE., WINNIPEG