Lögberg - 20.11.1952, Qupperneq 7

LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 20. NÓVEMBER, 1952
7
MAGNÚS ÞÓRARINSSON:
SAMKOMURÆÐA
flult í Suðurnesjamannafélagi í Reykjavík s.l. vor
petta skemtileg-a og snjalla erindi kom séra Eiríkur S. Brynjólfsson með
sér af íslandi i sumar og siendi Lkigbergi það til birtingar. —Ritstj.
Góðir Suðurnesjamenn og
konur!
Það var á dögum barninganna
að þeir voru illa liðnir, sem ekki
vildu ganga á árar, þegar aðrir
lögðu sig alla fram.
Ég hefi fengið tilmæli frá for-
menskunni á félags-fleytu Suð-
urnesjamanna um að leggja einu
sinni út ár, og ætla ég að vísu
að verða við tilmælunum, þó
eigi sé til annars en sýna hve
lítill liðsmaður ég er.
Ég ætti víst eftir atvikum,
helzt eitthvað að segja um Loka-.
daga; þeir voru að vísu merkis-
dagar, en fátt hefi ég markvert
frá þeim að segja, annað en
söknuð okkar unglinganna eftir
þennan mikla missir bráð-
skemtilegra manna í einum svip.
Fátt var eftir nema gamla fólk-
ið, krakkarnir og kvenfólkið,
sem ætíð er ómissandi.
Sjómennirnir voru alstaðar
að af landinu, þó mest úr austur
sveitum og að norðan. Ungir,
menn, greindir og glæsilegir,
gengu í augu ungra stúlkna og
gagnkvæmt; nokkuð margir
tóku sér bólfestu af þeim sökum
þar syðra. En fárra kosta var
völ á þeim tíma um glæsilega
framtíð. — Varð flestum það
fyrir að byggja kot í einhverj-
um túnjaðrinum, róa svo á veg-
um heimabóndans, en fara í
kaupavinnu að sumrinu. Aðrir
útvegir voru varla til. Aðrir
rosknari sóttu fjölskyldu sína,
sem var við hokurbúskap ein-
hvers staðar á magurri jörð og
flutti til sjávarsíðunnar. Flestir
þessara manna byggðu einnig
kot.
Þau voru um 40 kotin (og tví-
býli á sumum) á Miðnesi undir
aldamótin, sem byggð voru á
þessu líkan hátt, flest á árunum
1880—1900.
Hin grimmasta barátta var
háð í kotum þessum við fátækt
og bágindi, basl og böl. — Um
aldamót var farið að rofa til á
ýmsan hátt. Margir sóttu þá
sumar-atvinnu til Austfjarða
með góðum árangri og skúturn-
ar tóku hugi margra. — Árroði
nýs tíma kom róti á hugi manna,
einkum þeirra yngri, sem marg-
ir fluttu burt. Gamla fólkið varð
eftir sumt, annað fylgdist með.
— Kotunum tók að fækka, og
nú eru þau öll í eyði komin
gömlu kotin og nöfnin týnd af
tungum flestra. Aðeins eltt ein-
asta mun enn skráð í kirkju-
bækur, það er Stöðulkot (eitt af
þremur með því nafni) en þar
stendur nú lítið steinhús.
Lokadagur! — Það er endir
vetrarvertíðar á Suðuríandi. En
varla er endir nema upphaf sé,
upphaf vetrarvertíðar var á
Kyndilmessu, 2. febr., þá átti
hver að vera kominn til skips,
eða að sínum keip, eins og það
var orðað þá. Milli kyndilmessu
og lokadags (11. maí) eru 99
dagar að báðum meðtöldum, en
100 dagar ef hlaupár er. Það var
vertíðin.
Vil ég nú reyna að segja frá
einhverju um vertíðarnar á ár-
unum 1885—1905 og aðeins frá
Miðnesi, það er mér bezt
kunnugt.
Þau munu hafa verið 20—25
stórskipin, sem gengu frá Mið-
nesi á þessum árum. Áttæringar
fáeinir með 10—11 mönnum.
Tíæringar margir með 12—14
mönnum og tólfæringar nokkrir
með 16—18 mönnum. Tvö skip-
in báru af öðrum að stærð, voru
það skip þeirra bræðranna,
Hákonar á Stafnesi og Tómasar
í Gerðakoti, enda höfðu þeir á
skipum sínum 19 manna áhöfn,
en skiptu í 23 hluti; þeir tóku
4 hluti dauða, sem kallað var,
en hin skipin flest eða öll 3 hluti.
Dauðir hlutir voru það kallaðir,
sem eigandi og útgerðarmaður
fékk fyrir skip, veiðarfæri og út-
gerð alla. Eigi var sjór mjög fast
sóttur í útsynnings hroðum og
brimsvaða, en því meir í land-
áttum — austanátt og land-
nyrðingum — þó allhvasst væri.
Skip þessi voru sjóborgir á
þeirra tíma vísu, og mátti segja
að á skipunum væri valinn mað-
ur við hverja ár, því fjöldi að-
kominna manna úr sveitum
austan og norðan voru harðdug-
legir menn. Það var heldur ekki
heiglum hent að róa á þessum
skipum, þau voru há á vatninu,
einkum tóm, og varð því að hafa
langar árar, einkum framarlega
á skipi til þess að ná ofan í sjó-
inn, og að sama skapi gildar og
þungar. Þessi skip voru eigi góð
til siglinga, með því að lítið var
til seglbúnaðar vandað fyrir
sunnan Garðskaga í þann tíma,
það varð því að treysta á árarn-
ar og hrausta háseta. En eftir
útróður að morgni, andóf allan
daginn, og stundum margra
tíma barning heim að kveldi,
var margur með lúna handleggi,
en lófa sára og siggaða. Það
mundi kölluð galeiðuþrælkun
nú, og mörgu meira logið.
Eigi voru önnur veiðarfæri
notuð þá en handfæri í Miðnes-
sjó. Aðalveiðisvæðið fyrst fram-
an af vertíð var Stafnesdjúp.
Keilir frá Stafnesi og suður um
brún, en á djúpmiðið Rauðhóll,
Vörðufell, Stampar, Sílfell og
einstaka skip komst fram Þrúð-
ur til reynslu. (Öll þessi örnefni
eru á Reykjanesskaga, en mið-
uð við Hafnaberg). En oft var í
fyrsta róðri ekki komið á skipt-
um, það hafðí fengist minna en
einn í hlut, þó setið væri allan
daginn, jafnvel færri fiskar en
menn voru á skipi, en þó gömlu
mönnunum þætti sárt að þver-
skera þorsk voru þó bútaðir í
sundur stærstu þorskarnir, svo
allir gætu bragðað nýjan fisk,
sem kannske hafði ekki sést um
lengri tíma.
Fiskui^ var oftast sáratregur
þangað til síli var gengið. En
hann kom með sílinu og æddi
þá upp á grunn, var oft uppi í
sjó, handóður, einkum í sílis-
hnöppunum. Þá var gott til
sóknar frá Stafnesi í norðlægum
áttum, er sílið og fuglferðin
var utan við Urðina og jafnvel
inni á Gjá, voru þá oft tví- og
þríhlaðin stórskipin á dag, enda
segja annálar oft frá miklum
afla á Stafnesi, og þangað átti
auðmenska stórbændanna á
Suðurnesjum mest rætur að
rekja, sem hinar ágætu fisk-
veiðar oft voru.
Skip af inn-nesi fengu þá
fiskinn í Hvalnespollum og alt
norður á Skörð (út af eyrinni). —
Þá var oft blómlegt í Flanka-
staðavörinni, gengu þaðan 4 stór
skip eða 5. Auk þorskaflans
voru stórar breiður af lúðu með
hvítu hliðina upp um allan
kampinn, var hún soðin nær
eingöngu á flestum heimilum
stórum og smáum, en tilbreyting
var stundum gjörð með fúlgu
af kútmögum. Það, sem ekki var
torgað af lúðunni, var hengt á
rár í sundin milli húsanna í
bæjarröðinni, eignuðust bænd-
ur þannig rikling í vættatali og
seldu sveitamönnum á 2 krónur
fjórðunginn (40 aura kg), þetta
var þó mest í vöruskiptum fyrir
sveitavörur. Rafabelti voru
hengd í eldhús og notuð um
páskahelgi og til annara hátíða-
brigða, enda hátíðamatur.
Þegar sílið var hlaupið af,
varð aftur aflatregða, var þá
hætt að róa stórskipunum, um
og út úr góulokum, en skips-
höfnum þeirra skipt á smærri
skip, sexmannaför, fjögramanna-
för og jafnvel tveggjamannaför,
ef svo stóð á um mannfjölda.
Var þá einn eða tveir af beztu
hásetunum dubbaðir upp til for-
mensku á smærri skipin. Hvert
af þessum smáskipum lagði þá
eina eða tvær trossur grásleppu-
netja, til þess fyrst og fremst
að fá beitu, því nú skyldi liggja
við stjóra á grunnmiðunum og
beita ræksnum, — en svo voru
nefnd innýfli grásleppunnar —
vitjað var um netin um leið og
farið var í róður, því ræksni
urðu að vera alveg ný. Ef vitjað
var um netin kvöldinu fyrir, var
beitan talin gömul og ónýt —
og var raunar reynsla fyrir
þessu. —
Það hefir ætíð verið mikið á-
hugamál góðra fiskimanna með
handfæri að hafa fallega og vel
lagaða öngla, voru þeir heima
smíðaðir, oftast frá járnsmiðum
í Reykjavík. Voru stærri önglar
notaðir fyrri part vertíðar og á
sílfiskinn. Ræskna-önglar voru
með sama lagi en talsvert minni,
var það víst gjört til beitu-
sparnaðar. Bezta ræskna-öngla
þóttist ég fá frá Daða í Baia, ég
held að þeim hafi fylgt gæfa
eins og hringunum frá Sigur-
þór, enda veit ég að mínir öngl-
ar voru af hendi látnir með góð-
um huga. Þegar byrjað var með
ræskni varð hver maður að
snúa sér beituþráð, og annan í
vestisvasann til vara, því nú
þurfti að binda grásleppuhrogn-
ið á öngulinn. Var beituþráður-
inn 3 kvartil eða ca. 50 centi-
metrar tvöfaldur hörtvinni
saman snúinn. Oft vildi þessi ör-
mjói þráður flókna, ekki sízt ef
steinbítur hafði tuggið og snúið,
var oft kaldsamt á útmánuðum
í frosti og morgun-næðing að
greiða þráðinn og grufla innan í
grásleppuna berhentur. Róið var
á næturnar kl. 2—3 , vitjað um
netin og svo haldið áfram út á
Skörð eða Hvalsnespolla og set-
ið þar um hentugleika, yfir
annað hvort flóð eða fjöru,
tregt var oftast meðan straum-
ur var, en hrota meiri eða
minni um straumaskipti, stund-
um var legið yfir tvo hentug-
leika og aflaðist þá auðvitað
meira, en þeir, sem það gerðu,
voru kallaðir „setuhundar."
Fram yfir 1890 þektist ekki
annað á Miðnesi en stjórar að
liggja við, það voru valdar hell-
ur ílangar, oftast þynnri í annan
endann, þar klappað ferhyrnt
gat og tvöfaldur kaðalhanki
dreginn í gegn, en spýtukubbur
rekinn með, sem hélt hankan-
um föstum. Svo stórir voru
þeir stjórar og þungir, sem
fylgdu stærstu skipunum, að
þeir voru ekki bærir nema
hraustustu mönnum, og urðu þá
að minsta kosti tveir að lyfta,
oft voru þeir líka bornir á bör-
um að og frá skipi. — Margar
ófagrar bænir voru þuldar yfir
drjólum þessum hvenær, sem við
þá þurfti að fást. Höfðu menn
stundum við orð, er stjórarnir
komu að kinnung eftir erfiðan
drátt, að setja „sýslúmanninn"
á hankann — en svo var skips-
hnífurinn nefndur — hann hefir
oft verið látinn „úrskurða“ það
er „skera úr“ veiðarfæraflækj-
um milli manna og skipa, en
það er önnur saga, sem alltaf er
að gerast. Svo voru teknir upp
drekar (smáakkeri) með 3—4
föðmum af keðju, voru þeir
miklu auðveldari í meðförum.
En dýrt þótti á þeirri tíð, og var
raunar, að missa drekann, en
það kom oft fyrir því þeir voru
gjarnir á að festast á hraun-
botni, sem alls staðar er í Mið-
nessjó.
Aldrei var matarbiti hafður
með á sjóinn, á þessum árum,
þó sitja ætti allan daginn. Nokkr-
ir höfðu þó drykkjarkút, aðrir
ekki.
Ég hefi nú í stórum dráttum
lýst vertíð á Miðnesi frá því að
ég man til og fram undir alda-
mót. Þessu lík mun hún hafa
verið um langa tíð, en nú fóru
stórar breytingar í hönd.
Það var árið 1897 eða 8 (man
ekki hvort, og get ekki séð það
í blöðum þeirra tíma) að við
vorum á stórskipunum snemma
vertíðar með færi, sem venja
var. Góð var tíð og daglega róið,
en afli sáratregur. Sáum við þá
dag eftir dag sexmannaför koma
siglandi upp úr norðurdjúpinu
hlaðin af fiski. Brátt fréttist að
nokkrir innan menn (en svo
voru þeir nefndir, sem voru
innan fyrir Garðskaga) hefðu
róið suður í djúp með lóð og
fengið hlaðafla. Varð nú uppi
fótur og-fit. Voru flestir áfjáðir
að taka upp lóð. En andúð mikil
kom frá nokkrum stórbændanna
(varð um það meira hark en
hér var nefnt) þeir töldu það
mikið ógæfuspor að innleiða
lóðanotkun í Miðnessjó. Veiðar-
færi þessi væru mjög dýr, en í
straumi, öldusjó og á hraun-
botni, sem alls staðar væri á
okkar veiðisvæði mundi tapast
miklu meira í veiðarfærum ei}
aflinn gæfi. Auk þess mundu
menn hanga í lóðinni í brima-
samri veiðistöð þangað til allt
væri ófært, og mundu slys mjög
aukast af þessum sökum. —
Meðan í þessu stappi stóð voru
þó margir að sétja upp lóðir.
Og skriðan hljóp af stað og varð
ekki stöðvuð. Fylgdust þá allir
með orðalaust og einnig þeir,
sem áður fordæmdu. — Breyt-
ingin var mikil og góð. Miklu
meiri afli og birta í hugann.
Hefir lóð verið aðalveiðarfæri
Miðnesinga síðan, sem kunnugt
er.
En lóðin hafði aðra stórbreyt-
ingu í för með sér. Menn sáu
fljótt að stórskipin voru svo
mannmörg að áhöfn þeirra
nægði á tvö sexmannaför. Stór-
skipin þurftu þess vegna helm-
ingi lengri lóð til þess að svara
sömu hlutar upphæð. Eftir 2 ár
voru allir búnir að breyta til.
Nokkrir, sem áður gerðu út eitt
stórskip, gerðu nú út tvö sex-
mannaför. — Þannig útrýmdi
lóðin gömlu sjórskipunum fyrir
fullt og allt um aldamótin síð-
ustu. Voru þau sett í hróf og
grotnuðu niður sum, en nokkur
voru seld til kauptúnanna sem
uppskipunar-skip.
Þá má geta þess hér að árið
1900 voru þorskanet fyrst lögð
í Miðnessjó. Gjörði það Arni
Geir Þóroddsson, sem nú er ný-
látinn, fjörgamall heiðurs-
maður, sem allir Suðurnesja-
menn kannast við. Árni gerði út
skip sitt þessa vertíð fyrir
sunnan, og hafði viðlegu á Staf-
nesi. Dag einn í útsynnings
hroða, en þó færum sjó og lygn-
andi, var fuglferð mikil við
Stafnestanga. Loðnan var kom-
in. Ef netin mín væru nú komin
út á sílferðina, segir Árni, fengi
ég þau full af fiski í fyrramálið.
Honum var svarað: Ef þú legg-
ur netin þín hér, sérðu þau al-
drei framar! Var mér sagt að
veðmál hefði orðið um þetta,
sem ég veit ekki meira um, en
Árni gekk til Keflavíkur með
alla sína menn, sótti netin og
lagði um kvöldið, að morgni
var þessi eina trossa, (sem allt
bendir til að hafi verið stutt)
svo full af fiski að skipið tók
ekki allan aflann. Síðan hefir
þorskanetum aldrei verið mót-
mælt í Miðnessjó, en sjaldan er
Framhald á bls. 8
aiíllll!lll[|[|lillllill|[||||||||||llllllllllllllllll||[ll||||IIIH|[»||||||||lllll||[||||||||!l||| ...........................................Illllllll...............................................................................................................................................................I................................................................................................
BIFREIÐ ER NAUÐSYNLEG í CANADA
Vegna yiðskípta
Vegna ánægjunnar
Vegna ferðalaga
Nú er hinn hentugi tími til að færa sér í nyt
verðið fyrir áramólin.
The Hillman Minx Veita yður:
Nýtízku gerð og þægindi
Lágt innkaupsverð
Lágan starfrækslukostnað
Smíðaðar af
BREZKUM SNILLIHÖNDUM
Veitið athygli þessum sérkostum;
Hin aflmikla “Econimaster” vél
Fögur nýtízku gerð
Altrygg samfeld bygging
Ákjósanleg ferðaþægindi
Gagnsætt skygni
11 kúbikfeta geymsluhólf
Fullkomnar 2 óbliandi vetnishemlur
Vísindalega viðurkend geislaljós
Rými eins og í stórum bílum — léttir
bílar í meðförum
7 lita snyrtileg samstæða
Finnið næsta
Hillman Minx
bílasala nú þegar
HILLMAN
A PRODUCT OF THE ROOTES GROUP
ROOTES MOTORS (CANADA) LIMITED • MONTREAL • TORONTO • VANCOUVER