Lögberg - 03.09.1953, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN, 3. SEPTEMBER, 1953
Mmmsvarðinn um Stephan G. Stephansson á
Arnarstapa í Skagafirði afhjúpaður
Ungmennasamband Skagfjarðar reisti varðann
SAUÐÁRKRÓKI, 20. júlí: — Há-
tíðahöld í sambandi við afhjúpun
minnivarða Stephans G. Step-
hannssonar á Arnarstapa í
Skagafirði, hófust laust eftir kl.
2 s.l. sunnudag með því að
formaður Ungmennasambands
Skagafjarðar, Guðjón Ingimund-
arson, íþróttakennari á Sauðár-
króki, flutti ávarp og lýsti gangi
minnisvarðamálsins allt frá því
að Eyþór Stefánsson, tónskáld á
Sauðárkróki, bar fram tillögu
um, að Stephani G. yrði reistur
minnisvarði í Skagfirði, en það
var á samkomu ungmennafélag-
anna sumarið 1945, eins og nánar
var sagt frá í Mbl. s.l. laugardag.
Að lokmni ræðu Guðjóns söng
karlakórinn Heimir, söngstjóri
Jón Björnsson, „Skagafjörð“. Því
næst flutti Steingrímur Stein-
þórsson, forsætisráðherra, ræðu
og fer.hún hér á eftir:
Ræða forsæiisráðherra
Góðir áheyrendur!
Fyrir tæpum eitt hundrað
árum, hinn 3. október 1853,
fæddist hjónunum á Kirkjubóli,
hér í næsta nágrenni, sonur, er
hlaut nafnið Stefán. Foreldrar
hans voru Guðbjörg Magnús-
dóttir, ættuð úr Skagafirði, og
Guðmundur Stefánsson, ættaður
austan úr Þingeyjarsýslu. —
Þessi drengur varð síðar einn
af íslenzku landnemunum í
Vesturheimi og eitt hið mesta
stórskáld, sem íslenzka þjóðin
hefur eignast fyrr og síðar.
Hamingjudísirnar virtust ekki
vaka yfir vöggu þessa drengs né
æskuárum hans hér heima. Hann
ólst upp á þremur smábýlum í
Skagafirði og einu í Þingeyjar-
sýslu. Öll eru býli þessi nú í eyði
og hafa verið um langt skeið. —
Tvítugur að aldri fór Stefán af
landi brott.
Eftir Stefáni hefur Baldur
Sveinsson þessa frásögn um at-
burð, er gerðist í Víðimýrarseli
haustið 1865, en foreldrar
Stefáns voru þá búandi þar:
„Eitt haust var ég úti staddur í
rosaveðri. Sá þrjá menn ríða upp
Vatnsskarð frá Arnarstapa. Vissi
að voru skólapiltar á suðurleið,
þar á meðal Indriði Einarsson,
kunningi minn og sveitungi, sitt
fyrsta ár í skóla. Mig greip raun,
ekki öfund. Fór að kjökra. Þaut
út í þúfur, lagðist niður í laut. —
Mamma hafði saknað mín. Kom
út og kallaði. Ég svaraði ekki.
Vildi ekki láta hana sjá mig svo
á mig kominn, en hún gekk fram
á mig. Spurði mig hvað að gengi.
Ég vildi verjast frétta, en varð
um síðir að segja sem var. Eftir
þessu sá ég seinna. Mörgum ár-
um á eftir heyrði ég mömmu
segja frá þessu, en ég hélt hún
hefði löngu gleymt því. Hún
bætti því við, að í það sinn hefði
sér fallið þyngst fátæktin.“
Frásögn þessi gefur innsýn í
sál þessa tólf ára drengs, hina
miklu þrá eftir að menta sig.
Hann segir „mig greip raun, ekki
öfund“. Þetta lýsir hinu tæra og
heiða hugarfari skáldsins. Úr
penna hans hrýtur í einu feg-
ursta kvæðinu, sem hann yrkir
til íslands: „ . . . . og þó léztu að
fjölmörgum betur en mér.“ Þeir,
sem þekkja til ævikjara Stefáns
hér á landi í æsku, munu telja,
að hér sé hóflega að orði komizt
um erfiðleika hans.
Hér er hvorki staður né stund
fyrir mig til að ræða um lífsstarf
Stephans G. Stephanssonar,
hvorki sem venjulegs þjóðfélags-
borgara né skálds. En ég vil
leyfa mér að tilfæra hér ummæli
Sigurðar Nordals, nú sendiherra,
í hinni stórmerku ritgerð hans
um Stefán skáld, er fylgir úrvali
því úr Andvökum, er út kom
árið 1939. Þar segir Sigurður
Nordal svo:
„Það er ef til vill ekki úr vegi
að geta þess að lokum, að ég sá
aldrei Stephan G. Stephansson
og kynntist honum ekki persónu-
lega, nema hvað örfá bréf fóru
á milli okkar á efstu árum hans.
Þó að ég læsi nokkuð af kvæðum
hans ungur, lærði ég seinna að
meta hann en nokkurt annað af
höfuðskáldum vorum. Ég setti
lengi fyrir mig agnúana á formi
hans, sem ég sé enn enga ástæðu
til að draga fjöður yfir. Eftir að
ég fór að sókkva mér ofan í, að
skilja hann, gat það komið yfir
mig, að finnast hann þreytandi
gallalaus, að hann hefði verið
skemmtilegra viðfangsefni, ef ég
í aðra röndina hefði fundið ein-
hverjar eyður í hæfileika hans,
öfgar eða veilur í skapferli hans.
Því fer svo fjarri, að ég hafi haft
neina löngun til þess að gylla
hann, að ég hef leitað dauðaleit
að einhverjum höggstöðum á
honum í bréfum hans, þessum
sæg af einkabréfum til allskonar
manna, sem honum gat aldrei til
hugar komið, að yrðu birt al-
menningi. En ég reið ekki feitum
hesti frá þeirri leit. Ef nokkuð er
að mununum er maðurinn sem
kemur fram í bréfunum enn
grómlausari en kvæðin sýna,
gætnari og grandvarari, hárviss-
ari í dómum á sjálfan sig og
skilningi á sjálfum sér. Allt, sem
ég hef þótzt athuga skást um
Stefán hafði hann séð betur
sjálfur. Ég hef gefizt upp fyrir
honum, sezt við fótskör hans.
Það er sannleikurinn. Um kvæði
hans hefur mér fundizt því meira
sem ég las þau betur og ríkari
skilningur á manninum hefur
varpað á þau nýjum ljóma.
Maðurinn reyndist því skemmti-
legri og girnilegri til fróðleiks
sem ég gerði mér betri grein
fyrir því, að styrkur hans er
ekki styrkur fátæktarinnar,
heldur auðlegðarinnar, — að þar
eru sundurleitir og óstýrilátir
miskliðir í eðlisþáttum og ævi-
raunum, stilltir til fjölraddaðs
samræmis."
Þessi ummæli vil ég gera að
mínum eftir því sem ég hef
getað myndað mér skoðun um
Stephan G. Stephansson, skáld-
skap hans, ævistörf hans önnur
og viðhorf til samtíðar sinnar.
Ungmennafélög íslands báru
gæfu til þess að bjóða Stefáni
heim til íslands sumarið 1917. —
Engum bar meiri skylda til þess
að heiðra hann, dá og virða, en
einmitt unga fólkinu. Enn er það
æska íslands, sem heldur nafni
hans á lofti og minnist afreka
hans. Það er æska Skagafjarðar.
— Ungmennasamband Skaga-
fjarðar — sem reisir hinu mikla
skáldi þann minnisvarða, sem
afhjúpaður verður í dag hér að
Arnarstapa, einhverjum hinum
allra fegursta og glæsilegasta
stað í þessu svipmikla héraði.
Ég þakka ykkur, ungu konur og
menn, sem að þessu hafið unnið.
Það er ykkur og ykkar héraði
til sóma að hafa forgöngu um,
að minnast þess sonar Skaga-
fjarðar á þann hátt, að ókomnar
kynslóðir muni eftir því.
Hér er í dag allstór hópur
Vestur-íslendinga, sem um skeið
hafa dvalið hér heima í kynnis-
ferð. — Þeir eru öllum hér kærir
vinir, sem fulltrúar þjóðarbrots-
ins íslenzka vestan hafs, en land-
ar okkar vestra hafa komið fram
í því mikla þjóðahafi sem jjár er
á þann hátt, að til stórsóma er
fyrir íslenzku þjóðina alla. Við
fögnum þessum ágætu gestum
hér innilega og gleðjumst yfir
því, að þessi athöfn skuli fara
fram að þeim viðstöddum.
Meðal þessara virðulegu gesta
er dóttir skáldsins, frú Rósa
Stefánsdóttir Benediktsson. Hún
hefur dvalið hér nokkurn tíma
sem gestur þjóðarinnar. Þessi
yfirlætislausa, svipmikla mennt-
aða kona, hefur kynnt sig á þann
hátt þann tíma, sem hún hefur
dvalið hér, að öllum, sem kynn-
ast henni þykir vænt um hana
og virða. Frú Rósa býr búi sínu
með sonum sínum vestur í Al-
berta við svipuð kjör og gerist
um sveitafólk á íslandi. Eigin-
maður hennar er látinn fyrir
nokkru. Hver sem sér frú Rósu
og kynnist henni, -verður var við
ætternið og upprunann, „frænka
eldfjalls og íshafs“, „dóttir lang-
holts og lyngmós", — hún er
sönn dóttir íslands, sem mun
skilja eftir hugljúfar endurminn-
ingar og jafnframt gefa okkur
hér heima til kynna, hve föstum
fótum íslenzk menning stendur
í Vesturheimi.
Þið ungmennafélagar, er nú
minnist aldarafmælis Stephans
G. Stephanssonar, eigið þökk
skilið fyrir það. Ég vona að það
verði til þess að æskufólkið
okkar kynni sér sögu skáldsins,
ævikjör þess frá upphafi og
störf. Minnist þá tólf ára drengs-
ins, sem grét í þúfnaskorningun-
um í túninu á Víðimýrarseli, ör-
skammt hér frá, yfir því að fá
ekki að fara til langskólanáms
með félögum sínum neðan úr
sveitinni. Hváð virtist bíða þessa
drengs, eins og þá var umhorfs
með þjóð vorri? Allir vegir virt-
ust lokaðir. Hvað varð svo úr
þessum dreng? Hann er nú einn
af menningarvitum íslendinga,
jafnt austan hafs og vestan.
Hann hefur víkkað og dýpkað
íslenzka menningu með ævistarfi
sínu. — Hann hefur sannað það
áþreifanlega, að málshátturinn:
„Hver er sinnar eigin gæfu
smiður“, er spakmæli, sem hefur
mikil sannindi að geyma.
Þess vegna vil ég segja við þig,
unga kona, og þig, ungi maður,
sem stundum kunna að finnast
öll sund lokuð: Látið víl og
örvinglan aldrei ná tökum á
ykkur. Hugsið um hvað menn
eins og Stefán hafa komizt þrátt
fyrir það, að dimmt virtist fram-
undan. Hafið aðstöðu drengsins í
Víðimýrarseli í huga og störf
hans, hvernig hann sjálfur braut
sér veg. Segið því vonglöð: „Það
er alls staðar verk til að vinna.“
Þá starfið þið í anda Stephans G.
Stephanssonar.
Að lokum vil ég leyfa mér að
hafa yfir eitt stoltasta erindi,
sem Stephan hefur ort:
„Hann einbúi gnæfir svo langt
yfir lágt
að lyngtætlur stara á hann hissa
og kjarrviðinn sundlar að klífa
svo hátt
og klettablóm táfestu missa.
Þótt kalt hljóti nepjan að næða
hans tind
svo nakinn, hann hopar þó
hvergi.
Iiann stendur sem hreystinnar
heilaga mynd
og hreinskilin, klöppuð úr bergi.“
Við erum stödd hér við einn
fjölfarnasta þjóðveg íslands. —
Minnisvarði sá, er hér er reistur,
á að minna á ævistarf Stephans
G. Stephanssonar. Ég vænti
þess, að margir ferðamenn, sem
um veginn fara, staldri við stutta
stund, hugleiði ævikjör Stefáns
skálds, minnist ævistarfs hans og
heiti því að leitast við í sínum
störfum að sýna svipaða karl-
mennsku, hetjulund, hreinskilni
og drengskap, sem einkenndi
Stephan G. Stephansson, skoð-
anir hans og öll störf. Tileinki
þjóðin sér þær eigindir, þá mun
henni vel farnast.
Minnisvarðinn afhjúpaður
Þegar hér var komið, fór fram
afhjúpun minnisvarðans. Eyþór
Stefánsson, formaður Stephans
G.-nefndar, ávarpaði dóttur
skáldsins, frú Rósu Benedikts-
son, og bað hana að afhjúpa
varðann. Tveir menn úr Step-
hans G.-nefnd leiddu frúna að
varðanum, en síðan afhjúpaði
hún hann. Eyþór afhenti síðan
Skagfirðingum og þjóðinni allri
minnisvarðann til eignar og varð-
veizlu. Ennfremur afhenti Eyþór
frú Rósu íslendingasögurnar að
gjöf frá Stephans G.-nefndinni.
Frú Rósa steig þá í ræðustólinn
og þakkaði alla þá vinsemd og
heiður, sem sér og föður sínum
hefði verið sýndur af Skagfirð-
ingum. Ennfremur lét hún í Ijósi
sérstaka gleði sína yfir því, að
s a m tö k ungmennafélaganna
skyldu hafa haft forgöngu um
byggingu þessa myndarlega
minnisvarða.
Því næst söng kórinn „Þótt þú
langförull legðir,“ lag eftir Jón
Laxdal. —
Minnisvarðinn
Ríkarður Jónsson myndhöggv-
ari tók nú til máls og lýsti varð-
anum, en hann hefur, sem
kunnugt er, haft með höndum
gerð hans og uppsetningu, valið
efni og gert frumdrætti og teikn-
ingar allar. Ennfremur minntist
hann Stephans G. og flutti frum-
ort kvæði í tilefni dagsins.
Lýsing vörðunnar
Höfundur lýsir minnisvarðan-
um þannig:
Varðan er þrístrend. Hálfur
fimmti meter á hæð og 8 metrar
ummáls að neðan. Randir hennar
eru hlaðnar úr stuðlabergssúlum,
sem rísa upp af smærri stuðlum,
og tákna hinir síðarnefndu vitan-
lega hagyrðinga og smáskáld,
sem stórskáldin rísa upp af.
Hliðar vörðunnar eru úr
heimasorfnu blágrýti úr Nausta-
vík í Hegranesi.
í miðja hliðfletina eru hlaðin
allstór hellubjörg úr fjallsskrið-
um á Reykjaströnd. Mislita smá-
grýtið er úr árgili við Fagranes
á Reykjaströnd og loks eru þrír
sólarópalar úr Glerhallarvík
sinn yfir hverri hellu.
Upphleyptu eirmyndirnar, sem
boltaðar eru í hellurnar eru
þannig: Vatnsskarðsmegin er
skáldið sem hjarðsveinn (smali),
með kind sína og bók, hann ber
hönd fyrir augu og horfir yfir
Skagafjörð og Drangeyjarsund.
Á þá mynd er letrað:
Komstu skáld í Skagafjörð,
þegar lyng er leyst úr klaka
laut og yfir túnum vaka
börnin glöð við gróðurvörð.
Víðimýrarmegin er allstór
hliðmynd af skáldinu ásamt
nafni hans og ártölum, og gáir
skáldið þar til fjalla. Á þriðja
fletinum, þeim sem snýr að
Víðimýrarseli situr skáldið með
langspil á hné sér. Yfir það hiefur
hann breitt skinnskekkil, þar
á skrifar hann með fjöðurstaf
hið alkunna kvæði:
Þótt þú langförull legðir
sérhvert land undir fót
bera hugur og hjarta samt þíns
heimalandsmót.
Á þessari mynd örlar einnig á
merki bóndans. Er það ljár og
reka. —
Stuðlabergið í vörðunni er úr
sjávarhömrunum við Hofsós. Öll
er varðan járnbent og mjög
sterkbyggð. Steypingu eirmynd-
arinnar önnuðust steypumeistar-
arnir Leifur Halldórsson og
Ólafur Gunnarsson í Málm-
steypunni Hellu í Reykjavík og
er prýðilega af hendi leyst. —
Þeir dr. Broddi Jóhannesson
og Gísli Magnússon bóndi í Ey-
hildarholti fluttu fróðleg og
hugðnæm erindi um skáldið, en
Pétur Hannesson, póstafgreiðslu-
maður, Sauðárkróki, Hallgrímur
Jónasson, kennari, Andrés Björns
son, fulltrúi, og Eyþór Stefáns-
son láfsu upp úr verkum skálds-
ins. Gunnar Einarsson bóndi í
Bergsskála las frumort ljóð.
Einnig fluttu þeir Jónatan Jóns-
son, stúdent, Jónas frá Hofdölum
og Magnús Gíslason, Vöglum,
frumort kvæði.
Áður en athöfninni lauk, söfn-
uðust Vestur-íslendingarnir, sem
þarna voru staddir, saman við
vörðuna og voru þeir ákaft hyllt-
ir af mannfjöldanum. Um kl. 6
lauk svo athöfninni með því að
Heimir söng þjóðsönginn og
mannfjöldinn tók undir.
Veður var stillt og bjart, sólar-
laust fram eftir degi, en eftir kl.
4 var glaða sólskin og sterkju-
hiti. Talið er að um 2 þúsund
manns hafi verið viðstatt af-
hjúpunina.
í Varmahlíð
Fór athöfn þessi fram með
hinum mesta myndarbrag. Um
kvöldið var stiginn dans í Varma
hlíð, en Stephans G.-nefndin
hafði þar boð inni fyrir frú
Rósu og aðra Vestur-íslendinga,
forsætisráðherrahjónin og ýmsa
aðra gesti. Þar fluttu ræður pró-
fasturinn séra Helgi Konráðsson,
Ólafur á Hellulandi og Sigurður
Sigurðsson bæjarfógeti, er færði
frú Rósu forkunnarfagra silfur-
skeið, áletraða með spónaletri, að
gjöf frá Skagfirðingum.
Áður en borðhaldi lauk, flutti
fararstj óri Vestur-íslendinganna,
prófessor Finnbogi Guðmunds4-
son, þakkir til Skagfirðinga fyrir
höfðinglegar móttökur, en Eyþór
Stefánsson sleit hófinu með
stuttri ræðu. Öll þessi hátíð fór
hið bezta fram. —Mbl., 21. júlí
Minningarorð
Með fáum orðum langar mig
til að minnast Guðnýjar Breið-
fjörð. Hún fæddist að Borgum á
Skógarströnd 30. marz 1873, dótt-
ir Jónasar Daníelssonar og fyrri
konu hans Guðbjargar Jónas-
dóttur, er þar bjuggu.
Árið 1891 giftist hún Einari
Jónssyni Breiðfjörð. Þau tóku
við búi föður hans á Arnhúsum
á Skógarströnd. Fluttust til
Ameríku 1893, settust að í Mouse
River bygð í Norður Dakota.
Þaðan fluttu þau til Swan
River, Man., tóku þar land,
bjuggu á því í 14 ár, en fóru
svo aftur til Mouse River bygð-
ar og voru þar til dauðadags.
Mann sinn misti hún 30. jan.
1949; var þá hjá börnum sínum,
sem öll voru henni góð og létu
sér ant um að henni liði sem
bezt, enda var hún ástrík og
umhyggjusöm kona og móðir
trygglynd og vinföst; vildi öllum
gott gjöra, sem hún náði til.
Guðný var heldur smá vexti,
fríð sýnum, geðgóð og stilt, hvað
sem að höndum bar. Hún var
sérlega myndarleg og lagin í
verki. Mun það oft hafa komið
vel, því að hún hafði ekki ævin-
lega af miklu að taka. En sá hefir
nóg sér nægja lætur.
Þau hjónin eignuðust 7 börn;
4 þeirra dóu í æsku en 3 eru á
lífi: Þuríður, Mrs. Hallur Ólafs-
son, Bantry, N.D.; Vilhelm, Thief
River Falls, Minn., og Málfríður,
Mrs. S. H. Elliott, Minot, N.D.
Síðasta ár ævinnar þjáðist
Guðný heitin af innvortis mein-
semd, fór undir uppskurð, en
allar lækningartilraunir brugð-
ust; hún var þá flutt heim til
Þuríðar dóttur sinnar í Bantry,
N.D. Þar andaðist hún 1. janúar
1951.
Faðir Guðnýjar sál. var tví-
giftur; seinni kona hans var Jó-
hanna Jóhannesdóttir. Guðný
átti því mörg systkini og eru
þessi á lífi: Kristín, Mrs. Frank
Meadows, í British Columbia;
Halldór Daníelsson, Mafeking,
Man.; Guðrún, Mrs. Hilliard
Donaldson, Bowsmont, Man.;
Guðbjörg, Mrs. Bud Johnson,
Flin Flon, Man.; og ein alsystir,
Júlíana, Mrs. Bjarni Finnsson,
Swan River, Man.
Jarðarförin fór fram frá ís-
lenzku kirkjunni í Upham 4.
júní 1951. Séra Arnold Lucker
stýrði athöfninni. Hún var lögð
til hvíldar við hlið manns síns í
Melankton grafreit. Hennar er
sárt saknað af börnum, barna-
börnum og öllum, sem hana
þektu.
Blessuð sé minning hennar.
—VINUR
DREWRYS
M.D.334-