Dagskrá - 12.05.1897, Blaðsíða 3

_______________________________________________________
komlega ioo pt. af ís. Isinn þiðnar hvað lítið sem hit-
inn eykst yfir 0°. Minnkar þá fyrirferð hans um leið
og hann verður að vatni. Þessi útþensla vatnsins við
kuldann hefur mikil áhrif á frjósemi jarðvegsins og myndun
hans.
Vatnið kemst inn í steina og kletta um smáar rifur
og smugur, sem varla eru sjáanlegar með berum augum.
Við frostið þenst það út og sprengir frá sjer stærri eða
minni stykki. Þannig hefur vatnið öldum saman, (á mörg
hundruð þúsund ára tímabili) myndað að mestu leyti
jarðveginn úr klettunum eða fjöllunum. — »Dropinn
holar steininn«. Það er líka útþenslukrapti vatnsins að
þakka, að jörðin, við það að liggja opin veturinn yfir, eink-
um í plægingum, smækkar og uppleysist betur en ella.
Jörðin, sem er vot og frýs ýmist eða þiðnar, þenst út
eða dregst saman á víxl, en við það fjarlægjast moldar-
agnirnar hver aðra, og verður jörðin lausari, opnari og
tekur því betur áhrifum loptsins. Einkum er þetta gagn-
legt fyrir leirjörð.
Vatnið uppleysir líka mjög vel ýms efni, og hefur
það mikil áhrif á jurtagróðann og ýmsan iðnað. Efnin,
sem jurtirnar nærast af úr jarðveginum, verða að upp.
leysast í vatni í jarðveginum -—jarðrakanum— og síðan
flyst það sökum hárpípuaflsins og vökvasamsóknarinnar
upp eptir rót, stöngli og út í blöð og blóm jurtanna,
um hin ósjáanlegu, ótalmörgu hólf, sem þær eru mynd-
aðar af, og skilur vatnið eptir þau efni, sem hinir ýmsu
partar jurtanna eru myndaður af. Vatnið gufar burtu
um hin svokölluðu andhol á yfirborði jurtanna. Eptir
því sem heitara er, eptir því gufar vatnið örara upp
af jurtinni, og því meira dregur hún til sín frá jörðinni
og um leið því meiri næringarefni. Þegar þurkar ganga
lengi, brennur opt grasið, sem kallað er. Það er af» því
að útgufunin frá jurtunum er meiri en svarar til þess
vatns, sem þær fá úr jarðveginum; enda er hann þá opt-
ast mjög þur. Þannig er líf jurtanna að miklu leyti
bundið við vatnsmegnið í jörðinni. En því má ekki
gleyma, að eins og of iítið vatn er jurtunum skaðlegt,
eins er það, sje vatnið of mikið í jarðveginum, því þá
er bæði jörðin köld, svo engar gagnlegar efnaskiptingar
geta farið fram, og loptið umhverfis jurtina kalt, því sá
litli hiti, sem þar er, gengur mestur til þess að þurka jörð-
ina, breyta vatninu í gufu. Er því áríðandi að jörðin sje
hæfilega þur. Sú jörð, sem er ræst, verður sjaldan of þur,
þótt miklir þurkar gangi. En sú jörð, sem af náttúrunni
er þur, þornar fremur um of.
Uppleysingin er innifalin í því að föst efni verða
rennandi. Saltmoli sem látinn er í vatn, leysist fljótt upp
og sameinast svo vatninu, að ekki er hægt að sjá þess
merki að hann hafi verið látinn í vatnið. Aptur á móti
láti maður moldarköggul íþað, þá hrærist hann eða blandast
saman við það og gruggar það, og setjast flestar agnirnar
á botninn, í því íláti, sem vatnið er í. Efnin leysast mjög
misjafnt upp í vatni, og eru þau kölluð eptir því torleyst
eða auðleyst Auðleyst eru t. a. m. matarsalt og sódi,
sem leysist upp í köldu vatni. Hin torleystari efni, svo
sem »gibs« o.fl. leysast ekki upp nema í heitu vatni, ogþví
betur sem vatnið er heitara.
Vatnið hefur þá eiginlegleika, að það getur dregið
til sín ýmsar lopttegundir og hreinsar þannig opt loptið
frá óhollum efnum sem eru í því. En það fer mest eptir
hitastigi vatnsins hve mikið það dregur í sig af lopt-
tegundum. Við O0 dregur það mest og því minna sem það
erheitara; sömuleiðis eptir loptþrýstingunni. Þannig getur
I pottur af vatni með vanalegum loptþunga dregið í sig
I pott af kolsýru. En þegar loptþunginn á vatninu er
io sinnum meiri þá io potta af kolsýru. I t. a. m. sóda-
vatnsflöskurnar er kolsýran rekin með afarmikilli lopt-
þrýstingu, en þegar tappinn er tekinn úr þeim, fer kol-
sýran burt, því lengur getur sódavatnið ekki haldið henni;
en hún er það, sem gefur sódavatninu og öðrum »gos-
drykkjum« hið þægilega og svalandi bragð.
Salmíaksspíritus er ammoniaksvatn, I pt. af am-
moniaki (sem er daunill lopttegund) í iooo pt. vatns.
Fiskarnir, sem eru í sjó og vötnum, gætu ekki lifað,
ef vatnið hefði ekki þessa eiginlegleika, að geta dregið
til sín loptefni, því fiskarnir, eins og landdýrin, þarfnast
lífsloptsins, því geta ekki fiskar lifað í loptlausu vatni,
soðnu vatni t. a. m.
Kolsýran, sem jarðrakinn dregur til sín, hjálpar til
þess að leysa upp ýms efni í jarðveginum, sem kolsýrulaust
vatn getur ekki leyst upp, t. a. m. kalk.
Sem að framan er sagt, er vatnið aldrei hreint, eins
og það kemur fyrir í náttúrunni. Snjóvatn er hreinast af
öllu vatni, og þar næst rigningarvatn; það er einungis
í því lítið eitt af loptefnum. En það vatn, sem hefur
runnið lengri eða skemmri leið um jarðveginn, hefur
dregið í sig ýms efni, sem bæði eru í því leyst og ó-
leyst. Stundum er vatnið beinlínis gruggugt, Jafnvel
hið tærasta vatn getur haft í sjer mikið af margs konar
uppleystum steinaefnum. Uppsprettu- og brunnvatn hefur
opt í sjer mikið af kolsúru kalki, og er það kallað hart
vatn af því að sápa freiðir ekki í því og baunir soðna
illa í því.*
Sjávarvatnið er vanalega óhreinast, því árnar og
lækirnir, sem dag eptir dag, ár eptir ár, og öld eptir öld,
fossa niður fjöllin og renna eptir dölunum til sjávar, flytja
með sjer ógrynni öll af alls konar efnum, sem verða eptir
í sjónum, þó vatnið, eða sem svarar því af sjó, gufi upp
og berist í loptinu og falli niður sem snjór, regn eða
•) Það leikur orð á því, að í sumum husum í Rvík soðni
ver sömu baunategundirnar en í öðrum, en orsökin mun vera
sú, að vatnið er tekið úr þeim brunnum hjá þeim, sem baunir
soðna illa, sem vatnið er hart í.