Dagskrá - 13.07.1898, Blaðsíða 3

3
Stærðfræðingar tala um möguleika og enda
líkindi fyrir i>fjórða rúmstiginui.. Meðöðrum orðum, að
allt það, er vjer sjáum og skynjum er í sama
hlutfalli við alheiminn sem pappírsþynnan í brjef-
kassagafli við allt rúmtak kassans. Hinn sanni
alheimur gæti verið svipaður þúsundum og mill-
jónum þeirra, þeirrar tegundar, er vjer skynjum
og þekkjum, eins og kassinn getur innilukt papp-
írsþynnur svo þúsundum skiptir.
Og stærðfræðingarnir segja að til geti verið
fimmta og sjötta rúmstigið og enda óteljandi
rúmstig.
Við verðum að gæta þess, að vjer erum ekki
einungis skynfæralausir til þess að skilja fjórða
rúmstigið, heldur og að skyn vort og enda vorar
víðförlustu hugsjónir og draumsýnir geta ekki
hugsaðsier pað. Vjer erum „þriggja rúmstiga" ver-
ur frá upphafi, einnig að því er skynsemi vora
snertir. — En þar fyrir er ekki loku fyrir skotið
að rúmstigin geti verið fleiri. Stærðfræðin bendir
oss þannig á það, að skilningur vor geti verið
jafntakmarkaður skynfærunum.
Það má gera sjer grein fyrir þessari takmörk-
um með samanburði. — Vjer getum hugsað oss
tveggja rúmstiga verur, sem aðeins geta lifað
og hafst við í lengd og breidd, án hæðar og dýpt-
ar. Heimur þeirra yrði sem feikistór pappírs-
örk, scm þær gæti hreift sig á. Þær kæmust
hvergi út af henni og gætu ekki hugsað sjer heim
eða tilveru á annan hátt.
Vjer getum verið í líku hlutfalli við hinn
sanna alheim.
Þetta er þó því sem næst takmark á víðtæki
skilnings vors. Vjer getum gert oss í hugarlund,
að hann yrði að vísu að hafast við innan nokk-
urs hluta hins sanna (þriggja rúmstigs-) heims —
en að hann gæti þó á pessu sviði ráðið allar gát-
ur og skilið alla hluti. — Onei, ekki er nú svo
mikið um.
Engin vísindi hafa lengi þróast, áður en þau
hafa rekist á ógengan múrv'egg, — þar sem ráðn-
ingar gátnanna eru á bak við. Þá stendur einn-
ig á skynsemmm, þá eru ekki einungis skynfærin
ófullkomin. Skynseminni bregst blátt áfram
bogalystin — sem skynsemi. Hún stendur forviða
og nær ekki lengra. Og þetta, sem hún skilur
ekki, eru einmitt þau hugtök, sem eru grundvöll-
urinn sem vjer bvggjum allt á um allar aldir.
Raffræðingarnar tala hvervetna um lög og áhrif
rafmagnsins. Farðu svona að, þá gerir rafmagn-
ið þetta og þetta. Það »starfar« hjer og þar. En
nú spyrjum vjer: Hvað er rafmagn? Þá er svar-
að: Jeg veit það ekki. Enginn veitþað — og ef
vjer vildum svara hinu eða þessu, þá skildum
vjer ekki sjálfir, hvað vjer værum að segja. Efni,
afl — vjer getum skeggrætt um það og vjer vit-
um allmikið um það, en enginn veit, hvað það er.
Hjer skulu teknar upp nokkrar setningar ept-
ir Heibert Spencer: „Tírni og rúm cru alóhug
tæk. Hin eina þekking, sem vjer virðumst hafa
um þau efní, verður gagngert þekkingarleysi við
nákvæmari rannsókn. . . . Efnið er í in'nsta eðli
jafnóþekkt sem tími og rúm........Oss er ekki
unnt í nokkru sambandi að skilja hvað hreifing
er. Það er jafnókleyft að gera sjer grein fyrir
hvað afl er, sjerskilið frá öllu öðru, sem hitt að
skilja verknað þess og breyti-lögmál.......Vjer
getum hvorki hugsað oss vitundina eða skýrt hana
fyrir oss takmarkalausa, nje heldur hugsað oss
hana takmarkaða........Sjálfskennd sú, er hver
finnur hjá sjálfum sjer og traustust er allra sann-
reynda fyrir sjerhvern mann, er í rauninni það,
sem hvorki verður þekkt nie skilið; — skilningur
hennar er oss meinaður af sjálfu eðli skynjunarinn-
ar........ Frumhugsjönir vísindanna eru þann-
ig byggðar á sannreyndum, sem hvorki er unnt
að pekkja nje skilja".
Hjer höfum vjer eina gilda og ljósa viður
kenningu fyrir takmörkum skynseminnar frá
skoðunum og rannsóknum vorra tíma.
Vjer getum þannig alls ekki skilið allt. Hin
dýpstu málefpi eru oss hulin — þau sem allt bygg-
ist á. Vjer getum rannsakað, því að vjer þekkj-
um að nokkru það lögmál, er efnið er háð og
skynsemin ljettir undir með oss — en vjer getum
ekki vitað hvað efnið er.
Ekki megum vjer þó láta þessar ályktanir
leiða oss til æðru og bölsýnis sem komið hefur
fram á vorum dögum í mótspyrnunni gegn vís-
indunum, af því að þau geta ekki skýrt þessi
frumrök blutanna. Það er margstagast á því, að
lítið sje að marka hinar og þessar kenningar,
sem á vísindunum eru byggðar, úr því að þau
geta ekki skýrt til hlýtar þau frumrök, er þau
byggja á. — En þetta er misskilningur.
Það er satt, að raffræðingurinn veit ekki,
hvað rafmagn er, en þó má fulltreysta honum, ef
til þess kemur, að lýsa þurfi hús eða stræti með
rafmagnsljósi. Til þess notar hann vísindi, sem
byggð hafa verið smátt og smátt á grundvelli
eptirtektar og rannsókna. Þessi uppfundning er
reynd daglega um víða veröld og reynist sönn
og áreiðanle^g, hún er þekking vor á ihrifum og
afleiðingum rafmagnsins.
Með öðrum orðum: Það er til vítt svið, þar
sem skynsemin getur veitt oss fulla vissu og leið-
beint oss óbrigðult. Vissa vor og skilningur fer
fyrst út um þúfur, þegar vjer leitum hins dýpsta
og fjarlægasta. I rafmagnsvísindum er það t. d.
sjálfsverund og eðli rafmagnsins, sem vjer náum
ekki til. Hitt þekkjum vjer. Og svo er um allt
annað. Enginn má því láta leiðast til þeirrar
fjarstæðu, að draga fávísina og vanþekkinguna
frá hinum fjærstu sviðum yfir á þau svið, er nær
oss liggja og eru að öllu leyti skynjansvæði vort.
— Það vantar mikið á að vjer skiljum allt, en
sumt getum vjer skilið. Þess verða menn vel að
gæta. Margt hlýtur að verða óvíst og í ráðgátu
um allar aldir, en surnt er áreiðanlegt og augljóst.
Skynfærum vorum er ekki einungis sett takmörk,
heldur og skilningi og hugsjónum, en innan þess-
ara takmarka á skilningur vor og skynfæri all-
mikið svigrúm. Og takmörkin liggja fyrst þar,
sem spurning verður um það, hvað hlutirnir sje í
sínu innsta eðli. Vjer getum skilið áhrif þeirra
og greint þá sundur, en vjer vitum ekkert, hvað
þeir eru í sjálfu sjer.
Þessar ályktanir eru öllum auðsæar.
Fáir vor á meðal eru vísindamenn; en í einu
efni vilja allir skilja og kornast svo nærri sann
leikanum, sem unnt er; það er í því, er viðvíkur
siðum og trú, því sem viðkemur lífsbreytni vorri
og mannlegu tilveru.
Og hjer lenda einmitt margir á þær villigöt-
ur og refilstíga, sem nú var um talað. Þess er
ekki gætt, að vjer búum undir »takmörkunarlög-
málinu« og að skynsemmni eru jafnvel takmörk
sett. Og í öðru lagi er því gleymt, að fyrir inn-
an þessi takmörk liggur svæði opið skynseminni.
Sumir hafa t. d. árum saman fengist við alls-
konar heimspekilegar rannsóknir til þess að leiða
1 ljós hin allra torráðnustu efni af þessu tagi. Þeir
vilja gjöra sjer ljósa og skýra grein fyrir, hvað
hugtakið Guð sje. Þeir vilja vita hvað guðdómur-
inn er og hvernig hann er á að líta, í hverju
hlutfalli hann er við hið góða og illa í heimin-
am og við heiminn sjálfan, hvað hugsanir hans
eru, vilji og eiginleikar — og hvernig hann stjórn-
ar. Þeir geta ekki orðið ánægðir fyr en þeir
vita þetta. Reglur fyrir lífsbreytni mannanna
þykir þeim einkis verðar, ef þetta verður ekki
vitað með vissu.
Og það er áreiðanlegt að peir komast aldrei
til pekkingar á frví. Vjer megnum ekki slíks. —
Raffræðingurinn veit ekki hvað rafmagnið er,
sem lýsir og starfar í höndum hans, — og svo
vilja sumir vita meira um eðli guðs, en vjer vit-
um um eðli rafmagnsins!
Hjer er nóg efni til þess, fyrir hvern sem
vill að hugsa sig trvlltan. Vjer vitum ekkert.
Það er spurt: Hvað er guð? — En því förum
vjer svo langt í sakirnar? Hvað er lífið sjálft —
lífið sem vjer finnum í sjálfum oss? Hvað er
þetta sem kallað er „jeg“ — það sem hefuraðset-
ur í oss eða er í oss í raun og veru og það sem
„skilur" hvað skynfærin skýra frá, „skilur" það
sem heilaagnirnir sýna oss í myndum, setur upp
efnis, og eðlisbreytingar þeirra, titring og sveiflur
í hugsanir og kenndir, safnar innihaldi hinna
tvístruðu heilaagna — hvað er það? — Enginn
veit það, enginn getur getið nærri því, enginn rennt
grun í það. Það liggur utan við skilning vorn
og hugsjónir. — Vjer breiðum orðið „andi“ yfir
fávisku vora. En hvað er „andi?“
Vjer getum sagt: þetta ,jeg“ sem „skilur" og
hugsar um heiminn og breytir agnsveiflum heil-
ans í hugsanir og skilning það er aðeins neisti af
hinum eilífa lífseldi, svipur af sjálfstæðu lífi sem
viðheldur öllu. Það er þessi neisti af sjálfum
guðdóminum, sem hugsar og skilur og án hans
gæfi aðeins myndir, sem enginn sæi og heilinn
efnabreytingar sem enginn skyldi. — En vjer er-
um jafnnær fyrir því. Hvað er þá þetta sjálf-
stæða „líf?“ Hvernig starfar það? I hverju sam-
bandi er það við hið annað tilveranda? Hvernig
greinast frá því þessar milljónir lífsneista sem
verða að sjerstökum sálum ? Hvernig? — Hvern-
ig? — Enginn getur svarað.
Spencerleikur sjer að því að sýna að vjer getum eí
hugsað oss rúmið ótakmarkaða og ekki heldur tak-
að og þó getum vjer hugsað oss rúmið eða aði
minnsta kosti gert ráð fymr því. En hugmynd
vor verður röng hvernig sem vjer hugsum svo
þetta. Sjerhver sem hugsar alvarlega veit að hin
fjarlægustu hugtök um trú og siði eru jafn erfið
viðfangs. Hugsaðu þjer guð á einhvern hátt og
svo á alveg gagnstæðan hátt — hvortveggja verð-
ur jafntjarstætt. Margur heili hefur rifnað af efa-
semd og fyrirhöfn í ransóknunum. — Og í þessu
efni lærist mönnum seint að skilningar þeirra er
ekki altœkur og að enginn getur „rannsakað al-
máttinn fullkomlega".
Vísindin hafa greitt svo götu vora. að vjer
getum gert oss ljóst, hve þröng takmörkin eru
þess sviðs, er skynfæri vor fá skynjað. Vjer höf-
um verið vanir að mæla heiminn með þvf, sem
vjer reynum og vitum, heyrum og sjáum. Fávitr-
iugurinn notar enn þenna mælikvarða. Vísindin
hafa sýnt oss, að þessi aðferð er ekki fullnægjandi.
Það er heimur í kringum oss, sem skynfæri vor
hafa ekki veður at, hljóðbylgjur, sem vjer heyrum
ekki, ljósbrot, sem vjer sjáum ekki, öfl og hreif-
ingar, er vjer verðum ekki varir við af þeim á-
hrifum, er þessir hlutir hafa á svið það, er skyn-
færi vor fá að komist. — Það er alkunnugt, að
eyrað getur aðeins numið örlítinn hluta einnar
bylgju á öllu hafi hljóðbylgjanna. Augað nemur
enn minna af öllum „Ijósöldunum". Því tölum
vjer nú á tímum um „dimmt ljós“ — það ljós, er
auga vort fær ekki sjeð.
Það er hægt að hugsa sjer jarðneskar verur
með fullkomnari heyrn og sýn en vjer eigum að
venjast, — menn, sem geta iieyrt hitastig lopts-
ins og sjeð samsöngvana. Lyktnæmi hundsins er
skýlaust dæmi þess, að einstök skynfæri geta haft
rniklu víðtækara svið, heldur en það, sem vjer
verðum að sætta oss við.
Það má einnig hugsa sjer alveg ný skynfæri,
t. d. mann, er hefði »rafmagnskynjun«, sem gæti
fundið norðurstefnu og suðurstefnu á sjálfum sjer
eins og áttaviti, eða rafmagnið í loptinu og bein-
línis greint rafsveiflurnar í talsímanum, án þess að
breyta þeim í hljóðbylgjur með sjerstökum verk-
færum.
Mjer virðist mikið af ágætu afli og dýrmætri
alvöru fara að forgörðum hjá mönnunum við rann-
sóknir á svo alóráðandi vandamálum og það
hlýtur að vera ljettir hverjum heilbrigðum manni,
að fá sanninn um það, að oss sje elcki unnt að
skilja allt, að vjer sjeum háðir „lögmáli takmörk-
unarinnar" — og að hið dýpsta í þessa átt er
jafnóskiljanlegt og hliðstæðar hugsjónir í efna-
fræði og eðlisfræði, án þess að óvissan um það,
er nær liggur, verði meiri fyrir það, heldur en
hún er nú í vísindunum. Vjer getum þá eptir
samræmislögmálinu búist við, að líf, sjálfsverund,
guðdómur og ódauðleiki sje óskiljanleg og óhug-
tæk í innsta og dýpsta eðli þeirra. En í þess stað
getum vjer vænst þess, að vjer munum komast
til áreiðanlegrar þekkingar á því, sem sýnir oss
lögmál þeirra og áhrif á oss, umheiminn og sam.
hand vort við þessa hluti.
hestunum — og hann lagði aldrei eitt orð til þess sem við Parsons töluðum saman.
En er við fórum í gegnum hliðið að Charterpool þá glampaði eldrautt ljós úr smiðjuafli
út á veginn. Þetta var síðla dags fyrir allar smíðar en hljóðið af þungum hamri
á amboltanum hljómaði í eyrum okkur. Við sáurn handleggina á smiðnum bera
og vöðvamikla, og neistarnir flugu allt í kringum hann. En ferðamaður einhver
hallaði sjer upp að dyrastafnum, og hestur hans stóð bundinn við staur þar rjett
hjá. — þegar þessi maður tók eptir okkur, hljóp hann að vagninum og stakk
svipljótu andliti upp að glugganum.
„Hó, hó, hæstvirti herra“,kallaði hann til Stanhopes. „Hvernig líður kjúkling-
num í kvöld, eh— Betri?“
Stanhope svaraði ekki, enjeg sá að hann hryllti við. Hann þekkti þennan
mann og það gjörði jeg líka. Skyldi svo fara að drengurinn dæi þá var hann
erfingi að Charterpool. Svo hjeldum við áfram og loks rauf Hal þögnina: „Þú
þekkir þennan náunga, Guy — er ekki svo?“ »Jú, jú svaraði jeg. „Hvcrnig stend.
ur á því að hann er kominn hingað? „Hann hefur tekið sjer aðsetur í gömlu half-
hrundu húsi rjett við portið hjá mjer og býr hjer nú með sonum sínum, sem hafa
jafn illt orð á sjer eins og hann. Þeir hafa alveg umturnað öllu þessu nágrenni með
nærveru sinni. Ó, guð veit einn hvað jeg hata þennan óþokka". Hal lagði hend-
urnar fyrir andlitið og stundi við, og Parsons gaf honum fyrst auga og svo mjer.
Nokkrum mínútum seinna vorum við komnir þangað sem ferðinni var heitið, og
fórum strax inn í lestrarsal Stanhopes, þar sem Eliot læknir staðarins beið eptir
okkur. Hann gaí okkur stutta skýrslu um slysið og lýsti því ástandi sem barnið
nú var í. Hann lá í litlu rúmi við drifthvít línldæði inn í barnastofunni, og rúm
hans hafði verið dregið frarn á mitt gólf. Móðir hans stóð við höfðalagið í hvít-
um kjól og með hendurnar lagðar saman eins og hún væri að biðjast fyrir. And-
lit hennar var eins hvítt eins og kjóllinn — og hún kom á móti okkur Parsons til
þess að heilsa okkur, rjetti okkur báðar hendurnar en sagði ekki eitt orð. Viljið
þjer gjöra svo vel að yfirgefa okkur dálitla stund frú Stanhope? „Við skulum korna
til yðar undir eins sem við höfum lokið ransókn okkar og komist að niðurstöðu
um ástand drengsins yðar“.—
„Jeg vildi miklu heldur meiga vera hjá barninu mínu“.
Jeg leit á Stanhope. — Það var hart að þurfa að neyða móðurina til þess
áð fara frá drengnum sem sýndist vera að deyja — en samt sem áður var það
víst að við gátum ekki notið okkar eins vel við rannsóknina í nærveru hennar.
Hal skildi mig og gekk til konu sinnar og lagði hendina á handlegg hennar.
með öllum mjalla. „Guði sje lof að þú komst" sagði hanu með skjálfandi
rámurn róm. „Jeg leyfði mjer að láta þjóninn þinn taka saman ýmislegt dót til
ferðarinnar handa þjer. Og ef við förum strax af stað getum við náð í brautarlest-
ina sem fer norður í land ld. hálf sjö. — Komdu með mjer, Guy, gamli vinur
minn. Jeg skal halda á ferðatöskunni.ogviðskulum koma fljótt og ná í næsta ökumann".
„Nei, nei, hvað ertu að segia maður", svaraði jeg. Ertu alveg frá þjer Hal?
Við getum ekki flanað svona af stað. Þú verður að hressa þig á einhverju áður
en þú ferð “.
Harold virtist naumlega geta komið upp einu orði. —
„Jeg kafnaði ef jeg ætti að jeta bita af mat“ — sagði hann eptir dálitla
stund. „Drengurinn, drengurinn minn er veikur Halifax. Hann varð fyrir slysi,
datt niður stiga. — Læknirinn okkar, Eliot — Tom Eliot, hann álítur að það sje
úti um hann. Jeg hef komið til þín til þess að biðja þig um að hjálpa honum.
Jeg held að við ættum að biðja Parsons um að koma með næstu brautarlest. Dreng-
urinn er í hættu. Þú sjerð að við megum ekki missa eitt augnablilc".
Vesalings Hal vinur minn var eins og utan við sig og alveg beygður af ör-
væntingu. Hann skalf allur þegar hann sagði síðustu orðin — og þegar hann
hafði talað út þá fleygði hann sjer í stól, og strauk hárið sem var ógreitt og flók-
ið aptur frá enninu — og leit á mig eins og hann væri að sturlast.
Jeg kenndi innilega í brjóst um hann. Hann hafði leitað til mín ekki ein-
ungis af því að sonur hans var í hættu, heldur til þess að jeg bjargaði þessu ein-
asta barni hans, hvað sem öðru liði, og fivað sem það kostaði.
Jeg dró upp úrið mitt og leit á það.
„Klukkan er ekki sex ennþá", sagði jeg, og lestin fer ekki fyr en kl. hálf
sjö. — Við verðum ekki meira en fjórðung stundar að aka hjeðan á járnbrautar-
stöðina. — Við höfum því stundarkorn til þess að tala saman áður en við leggj-
um af stað. Reyndu að vera rólegur og segja mjer í sem fæstum orðum hvernig
háttar þeim meiðslum eða áverkum sem barnið hefur fengið".
„Jeg veit ekki hvort jeg get það. Það snýst allt fyrir mjer og jeg getekki
haldið hugsunum mínum í samanhengi. Drengurinn datt niður á steintröppur úr
mikilli hæð og það var hreinasta undur að hann dó ekki samstundis".
„Hvenær skeði það?
„Um þetta leyti í gær“.
Hver hefur verið yfir honum síðan slysið vildi til:
„Eliot læknirinn okkar“.