Dagskrá - 05.10.1898, Page 2

62
Og ég held, að það væri heppilegt, að íslendingar jafnframt því, að þeir
þekkja dönskuna, — gefi sig meira við þessu máli, bróðurmáli þeirra. Eftir dá-
litla æfingu, getur hver Islendingur líklega skilið nýnorsku.
„Fast bindur auSur og ábati lönd,
Andinn þó sameinar betur.
Elskan þó bezt, hennar alveldishönd
yfir tekur".
En fyrsta skylyrðið fyrir að geta elskað, er að þekkja. Og hér kemur, frem-
ur öllu 'öðru, málið til greina. Mættu hin andlegu, „samtengingabönd" verða
fleiri, þekkingin betri og — elskan meiri!
DAVID 03TLUND,
Island og Noregur,
íslenzka og Nýnoreka.
ittarki
Um „bræðrabandið milli Norðmanna og íslendinga", hélt séra Matthías
Jochumsson nýiega allmikinn fyrirlestur í „Vestmannafélaginu“ í Björgvin í Nor-
egi, meðan hann var þar á ferð. Sérlega vel var þessi fyrirlestur sóttur, og
blöðin norsku hafa líka farið góðum orðum um hann.
A eftir fyrirlestrinum var sungið (á íslenzku) nýtt kvæði eftir séra Matthí-
as: „ísland til Noregs".
Þessi fyrirlestur og þetta kvæði gefur mér tilefni til að rita fáein orð um
íslenzkuna og nýnorskuna (eða „det norske maalstræv", sem það oft er nefnt
heima í Noregi).
Eins og norskt þjóðlíf yfir höfuð að tala vaknaði á ný eftir 1814, þannig
byrjaði „málstríðið" norska á sama tíma.
Henrik Wergeland var í þessu, eins og öðru, góður liðsmaður. Hann færði
inn í ritmálið mörg alnorsk orð, og hafði í hyggju, að koma á alnorsku máli.
Seinna hafa margir starfað ótrauðlega að því, að ná takmarkinu og þótt því sé
enn ekki náð, þá lifir samt vonin og starfþrekið.'
Um þessa endurbót á málinu hafa Norðmenn þó haft og hafa enn skiftar skoð-
anir. Aðallega hafa þeir hugsað sér að framkvæma hana á tvo mismunandi vegu:
1) Með því að leiða norsk orð og orðatiltæki inn í dönskuna, og margir
hafa unnií að því, að gjöra þetta. Málfræðingurinn K. Knudsen var leiðtogi
þessa flokks, og sum af helztu skáldunum hafa starfað með honum að þessu.
Nefna má t. d. Björnstjerne Björnson, Henrik Ibsen, Kjelland, Jónas Lie o. fl.
2) A hinn bóginn finnast þeir menn, sem vilja endurreisa gömlu nor-
rænuna, að svo miklu leyti sem mögulegt er, og að minnsta kosti koma aftur á
máli í Noregi, sem í raun og veru er norskt. Meðal þeirra má nefna sem Ieið-
toga hinn ágæta málfræðing Ivar Aasen, og alkunna rithöfunda, svo sem Ólav Ás-
mundson Vinje, Árna Garborg o. fl. Þessi flokkur leitast við að sameina hinar
norsku máltýzkur í hinu sameiginlega formi — „landsmaalet", „nýnorsken" —
sem meira og meira ryður sér til rúms í Noregi.
Þetta nýnorska mál er að miklu leyti endurnýjun hinnar gömlu nor-
rænu (sem hér á Islandi enn er viðhöfð hrein og óblönduð), og þess vegna
svo svipað henni, að margan íslending mun að líkindum fýsa að sjá sýnishorn
af því.
Eg leyfi mér í þessum tilgangi að tilfæra hér bæði hið ofan nefnda, ágæta
kvæði séra Matthíasar og þýðingu þess á nýnorsku:
ísland tii Noregs.
(Islenzka.)
Austur um haf, þar sem himinsins sól
hækkar um skínandi morgna,
mænir á ljósið, sem lífsandann ól,
landið við Ishafið borna.
Enn þráir Noreg sinn öndvegisstól,
eyjan forna.
Feðumir kvöddu þar óðal og arf
endur á blóðaldar tíðum;
svall þeim oft hjartað þá kynlandið hvarf,
kröpp varð þeim brynjan að síðum.
Góð voru’ ei skiftin. En guð hafði starf
geymt í smíðum: —
Starfið að yrkja sem óbygða lóð
andann og skrúðvengi Braga.
Tóm var þeim æfin við bardaga’ og blóð,
bygðar um fátæka haga.
Þá kom frá Noregi: lifandi Ijóð, *
ljós og saga.
Noregur, Noregur! frægð vor sem fjör
frá þínu brjósti var runnið.
Sviplíka hamingju, hlutfall og kjör
hafa’ okkur nomimar spunnið.
Til þín vor hjörtu, þó hnekt væri för, #
hafa bmnnið.
Síðan við skildum á skapadóms leið
skift hefir stómm um hagi:
meðan þú fremstur á frelsisins skeið
flaugst yfir nútímans ægi,
mótstreymið okkar og baráttan beið,
bróðir frægi!
Vígjum nú aftur vor bróðernisbönd,
brostin um óaldar-vetur.
Fast bindur auður og ábati lönd;
andinn þó sameinar betur;
elskan þó bezt, hennar alveldishönd
yfir tekur!
(Nýnorska.)
Auster um hav, der som himmelens sol
stiger um skinande morgon,
skodar mot ljoset, som livsanden 61,
landet Ishave borne.
—Enn traar aat Noreg, sin andveges-stol,
oy hi fome.
Federne skildest ved odel og arv,
ofte I blodalders tidom;
svall deim oft’ hjartat, daa kynlandet kvarv,
krapp vart deim brynja aat sidom.
Godt var ei skiftet, — men Gud havde starf
goymt i smidom: —
Starvet fraa ubygt aa yrkja fram lod,
fagraste aakrar hans Brage.
Tom vart deim æva ved bardag’ og blod,
bygdar kring fatige hage.
Daa kom fra Norég : livandi ljod,
ljos og saga.
Noreg, vaart upphavsland! Andsfrægdi vaar
fraa brjosti ditt fyrst var ho mnni!
Sviplege lagnaden, lutfall og kaar
hava os nornerne spunne,
Til deg vaare hjarto, daa skilde me foor,
hava brunne.
Sidan me skildest paa kvar sino leid,
skift heve storom vaar lage:
medan sem fremst du paa fridomens skeid
flaug yver notidar-have,
motte me motstraum og ilt ofte leid,
broder fræge.
Vigje me atter vaart brodernisband,
broste i ualders vetter.
Fast binda rikdom og baten tvo land,
anden daa sameinar betre.
Elsken daa best, og hans allveldeshand
magtar mesto.
Smávegis úr lærðaskólanum.
Þess var getið í síðasta blaði að
Dagskrá hefði fengið lofun á smápistl-
um úr lærða skólanum.
Lærði skólinn er sú mentastofnun
sem þjóðina varðar mestu af öllum
stofnunum þessa lands. Þar er lagður
grundvöllur undir mentun og framtíð
flestra leiðandi manna þjóðarinnar;
þangað sendir hún fjölda af þeimbörn-
um sínum, sem hún óskar að öðlist
bezt og fullkomnast uppeldi; þar stunda
nú nám nálægt hundrað ungir menn
árlega. Það má því nærri geta að
þjóðin óskar eftir að þekkja sem allra
bezt ásigkomulagið þar; vita hvernig
börnin hennar eru uppalin, hversu heil-
næm sé andlega fæðan, sem þar er bor-
in á borð fyrir þau og yfir höfuð
hvernig þeim líði. En þótt undarlegt
megi virðast, þá hefir það verið svo
fram á þessa tíma að utan um lærða
skólann hefir verið nokkurskonar Kín-
verjamúr; margir hafa haft þá skoðun
að engann varðaði um, hvernig þar
færi fram, nema hlutaðeigandi kentiara
og lærisveina. Nú hefir einn efnileg-
ur og mikilsvirtur piltur skólans tekið
sér fyrir hendur að rjúfa þenna
múr, láta menn vita hvernig skólinn
er, í hverju honum sé ábótavant, hverjir
séu ávextir skólaverunnar og hverjir
þeir eigi að vera. Það má reiða sig á
að piltur þessi skýrir frá rétt og hlut-
drægnislaust og munu margir verða
honum þakklátir fyrir upplýsingarnar.
Ritstj.
Latínuskólinn er elzta og helzta
menntastofnun landsins. Ætla má því
að þjóðin láti sig það að nokkru
skifta, er þar fer fram. Margt er það,
sem oss lærisveinum skólans finnst að
betur mætti fara og vil eg leyfa mér
að gera sumt af því heyrum kunnugt,
því að ekki er rétt að dylja þjóðina
nokkurs þess, er hér fer fram.
I. Djrrar kennslubœkur.
Kennslubækur skólans virðast ó-
þarflega dýrar; stafar það mest afþví,
að alt af er verið að skifta um þær.
Vera má að þess þurfi í náttúruvísind-
um og nýju málunum, en að því er
til gömlu málanna kemur, þá er þetta
nokkuð á annan veg. Því að latínan
og grískan eru enn þann dag í dag
eins og þær voru fyrir tveim þúsund-
um ára, En þó er það einmitt í þess-
um málum að alt af er verið að skifta
um kennslubækur. En afleiðingin af
því er sú, að piltar verða alt af að fá sér
nýjar bækur, en geta ekki selt þær,
er áður hafa verið notaðar við kennsl-
una. í nýju málunum hefir til þessa
ekki verið höfð nema ein lestrarbók í
bekk þ. e. a. s. í hverju málinu fyrir
sig, og ætti það líka að duga ef lestr-
arbókin er fjölbreytileg að efni. En f
einum bekknum eru þær nú tvær not-
aðar í þýzku, og kosta þær um 4 kr.
Þýzk orðabók kostar kr.6,00. í aðeins ein-
um bekk, kosta bækurnar þannig
kr. 10,00. — Bækur þær, er lærisveinar
5. bekkjar þurfa að kaupa kosta kr.
40,00!! Þessa upphæð veitir sumum
fátækum landshornapiltum erfitt að
borga í peningum. Oss piltum þykir
þetta ekki nákvæmt hjá kennurum
og því síður er það vottur föðurlegrar
umhyggju fyrir högum vorum.
Friðrik Friðriksson.
»Mörg látlaui æfin lífsglaum fjær
sér leynir einatt góð og fögur,
en Guði er htín alt eins kaer,
þótt engar fari' af henni sögty«.
Vér íslendindingar höfum oft lesið
það í blöðum og bókum, að ýmsir
mannvinir hafi lifað alla æfi sína ein-
ungis til þess að gjöra öðrum gott,
til þess að rétta öllum hjálparhönd, sem
við erfið kjör eiga að búa og þeir geta
náð til. Livingstone varði meginparti
æfi sinnar til þess að útbreiða menning
og siðgæði meðal heiðingja og kristna
þá, og margir fleiri hafa unnið að því
sama í ýmsum álfum á ýmsum tímum.
Einkum hafa þeir komið afarmiklu til
leiðar, sem stofnað hafa »barnaheimili«
og starfað þar. Þeir hafa safnað und-
ir sinn verndarvæng öllum munaðarlaus-
um börnum, sem annaðhvort eiga enga
foreldraeða verrienenga. Þeim hefirfund-
ist eins og forsjónin benti þeim á þessa
aumingja og byði þeim að rétta þeim
líknarhönd. Margir þessara manna,
hafa átt mjög erfitt uppdráttar; þá
hefir vantað fé til framkvæmda; þá hef-
ir vantað aðstoð þeirra manna, sem
eitthvað gátu lagt fram að mörkum;
þeir hafa verið hæddir og jafnvel fyr-
irlitnir af vinum sínum og vandamönn-
um; þeir hafa verið taldir geggjaðir á
geðsmunum og jafnvel hefir komist svo
langt stundum, að þeir hafa verið sett-
ir á geðveikra spítala og má nærri
geta hvílk æfi það er fyrir heilbrigða
menn; menn sem brenna af kærleika
til nauðstaddra náunga og lifandi löng-
un til þess að gjöra þeim gott. Nú á
síðari tímum er þetta nokkuð á annan
veg. Margir helztu og beztu menn
veita þeim nú aðstoð sfna og leggja
fram fé til framkvæmdar starfi þeirra.
Hér á íslandi þekkist fátt af svona
mönnum, sem virkilega setja sér
það fyrir mark mið að lifa fyrir aðra.
Það er jafnvel skoðað sem tröllasaga,
þegar menn lesa um einhvern þess kon-
ar mann nú, en sem betur fer þarf ekki
að leita lengi til þess að finna þetta,
einnig hér á landi; við höfum einn
mann hér í Reykjavík, sem óhætt er
að segja að hefir það markmið að lifa
fyrir aðra eftir megni, það er Friðrik
Friðriksson stud. theol.
Og til þess að menn haldi ekki að
þetta séu öfgar eða gullhamrar eða af
persónulegri vináttu, skal ég leyfa mér
að lýsa gjörðum hans og framkvæmd-
um hér í Reykjavík þetta síðastliðið ár,
eftir því sem ég bezt þekki til, og þeg-
ar menn hafa lesið það, þá vonast ég
Gamla norrrænan hefir fest fastar rætur í Noregi. Og nýnorskan — kvist-
ur nýr af stofni hennar — hefir að vísu fraintíðina fyrir sér. Framför hennar
ár eftir ár ber þess ljósan votj..