Dagskrá - 29.10.1898, Page 2

58
Ef Iiann væri
ekki dauður.
Margir beztu menn heimsins hafa
gjört sitt ítrasta til þess, að koma heim-
inum eða mannkyninu sem lengst á-
leiðis, annaðhvort andlega eða líkam-
lega, annaðhvort í einhverju sérstöku
eða yfir höfuð. Til þess að lækna
þann, sem veikur er, verðurætíð fyrsta
skilyrðið, að vita hvað að honum geng-
ur. Til þess að efla framfarir í heirm
inum, þarf að vita, hvað honum stend-
ur helzt fyrir framförum. Þetta hafa
menn séð og þetta hafa menn reynt,
en því er eins varið með þá og lækn-
ana; þeim ber ekki altaf saman um
sjúkdóminn, þeim sýnizt sitt hverjum.
Eitt af því, sem ég hygg, að standi
mjög fyrir þrifum margra einstaklinga, er
það, hversu menn eru tregir til þess, að
koma í ljós hreint og beint og blátt
áfram; segja afdráttarlaust hvað þeir
meina. Það er alltítt, að einstakir menn,
eða verk einstakra manna, eða eitthvað,
sem þeim viðkemur, er nítt niður fyrir
allar hellur, þegar þeir heyra ekki til,
þótt það hafi verið talið gott og gull-
vægt í þeirra eyru, eða vina þeirra.
Það er oft þegar menn byrja á ein-
hverju, a3 þá langar til þess að vita,
hvernig heimurinn lítur á það, hvað
hann finnur nýtt í því og hvað hann
hefir út á það að setja; en það er lífsó-
mögulegt fyrir þá að komast eftir
því. Því er, ef til vill, hrósað á hvert
reipi þegar þeir heyra til, þótt það í
sjálfu sér þylci einskis nýtt og það eru
oft svokallaðir vinir þeirra, sem draga
þá þannig hvað mest á táiar. Eg
man til dæmis eftir því, að einhverju
sinni átti að halda fund og vantaði þá
aðalmanninn, svo nauðugur var einn
kostur að fresta fundinum þangað til
hann kom. Það var liðið langt fram
yfir ákveðinn tíma og ekki kom Jön,
(svo hét maðurinn). Allír voru orðnir
dauðleiðir að bíða og höfðu það á orði,
að fara hver heim til sín, til þess að
vita, hvort Jón hrekkjaðist ekki og
gætti sín betur síðar: „Hann er altaf
á eftir tímanum'“ sögðu þeir „og svík-
ur af manni hálfan daginn". Þeir voru
sammála um það, að Jón ætti óþökk
mikla skilið fyrir þennan draugshátt
sinn, og bölvuðu hónum í öðru hvoru
orði.
Loksins sást til ferða Jóns. »Það
var mikið að hann kom, bölvaður draug-
urinnU sögðu þeir allir. »Já, sá ætti
svei mér að fá neðan í því; að vera
nú búinn að svíkja af okkur hálfan
daginn!"
Svo kom Jón. Hann heilsar þeim
með handabandi og spyr, hvort kominn
sé fundartími. Hinir kváðu já við því;
það liggi reyndar svo sem ekkert á,
það sé svo fljótrætt mál þetta. „Ég
held það sé heldur ekki vant að standa
á þér, Jón minn", segir Þorkell í Ási.
„Þú gætir þess oftast, að mæta nógu
snemma"; og Þorkell var einmitt sá,
sem mest hafði gjört orð á því, hvílík-
ur dæmalaus draugur Jón væri.
Þetta óhreinlyndi, þótt í smáu sé,
hefir afarmikið ílt í för með sér; það
hefir gjört margt dugandi mannsefni að
ræfli, margan kurteisan og hógværan m ann
að hrokafullum sjáltbyrgingi. Þetta
kemur af þeirri skökku og skaðlegu
skoðun, að það sé kurteisi að tala eins
og hver vill heyra, hvort sem hugur
fylgir máli eða ekki. Menn hafa gott
af því, að heyra hreinskilnislega sagt
álit um sjálfa sig og sínar gjörðir, en
hitt hefir komið mörgum manni ákald-
an klaka.
Ég heyrði nýlega, að tveir menn
voru að tala saman um þriðja mann-
inn, sem var dáinn.
„Var hann nú annars ekki nógu
ærlegur drengur?« spurði annar þeirra.
„Uss, sussu nei", svaraði hinn „hann
var mesti bölvaður óþokki, ef hann
vœri ekki daudur".
Hræsnin og yfirdrepsskapurinn hef-
ir fest svo djúpar rætur hjá sumum, að
þeir geta ekki annað en talað í sama
anda þegar þeir minnast dauðra manna.
Ég þekki ekkert, sem verðskuldar
dýpri fyrirlitning en þessi ósiður, og
fátt eitt út af fyrir sig mun hafa kom-
ið meiru illu til leiðar. Það þykir stund-
um sárt að heyra sannleikann og ekki
er það altaf vinsælt að segja hann, en
hreinlyndi og drenglyndi er það þó,
sem gjörir hvern mann að því, sem
hann á að vera.
Hvort sem þú ert æðri eða lægri,
eldri eða yngri, þá áttu að koma til
dyranna eins og þú ert klæddur, tala
ekki þvert um huga þinn. Það gjörir
þig að andlegum aumingja, sem enga
stefnu heftr og kemur þar af leiðandi
engu til vegar.
Kaupmaðurinn.
Eftir Þórð Sveinsson.
»En hvergi hér um hirðir þú,
huggun þín gjaldið er;
þitt öfundaða aura bú
aldrei aamt gleði lér,
en þótt um eyrun þver
á þér rangfengna dalahrúgan gjalli«. .
yónas Hallgrímsson.
Langt er síðan að þorskarnir og
ísurnar slógu sporðunum glaðlega og
rólega á melunum fyrir suonan Vík og
létu sjójnn skolast gegn um tálknin.
Þá var enginn amtmaður né kaup-
maður og þá var engin hreppapólitík
né dagblöð, — ekki ísafold — og þá
gátu norðanhríðarnar aldrei sorfið fjalls-
brún'rnar né tekið fyrir kverkar litlu
lindarinnar og breitt blágræna ábreiðu
yfir flóann. —
Nú eru melarnir mjög fjölfarnir og
þar er ágæt-ur vegur út með sjónum,
en þeir eru ekki fjölfarnir, af sjávardýr-
um, heldur mönnum, hestum, hundum
og kindum og einstöku sinnum rennir
svartbakurinn sér með rólegu og hægu
vængjablaki í boga upp á melana og
út á sjóinn aftur og er líklega að að-
gæta, hvort ekkert sé eftir af sjávar-
dýrum, —- en þau eru öll horfin. —
Vegur þessi liggur í smábugðum
út melana, og hingað og þangað standa
sándbörð með skeljum og hvalbeins-
brotum út úr, —alveg eins og náttúr-
an sjálf hafi vitað það fyrir frám, að
mikið mundi þurfa á þeim að halda.—
Upp á þessi sandbörð hefir marg-
ur fagur meyjaríótur stigið og þar hafa
hestarnir stundum beðið órólegir eftir
sinni fögru byrði — sveinsstykki Drott-
ins — stúlkunum, og sömuleiðis hafa
sandbörðin oft skýlt mörgum horuðum
og köldum gemlingi á vorin þegar land-
nyrðingurinn hefir viljað blása hann til
heljar.
Meiri breyting var þó orðin á fyr-
ir norðan melana, undir brekkunni, þar
sem þorskarnir höfðu dvalið lengur í
lægðinni. Þegar komið er neðar í
brekkuna sést allmikil bygging, þar eru
mörg hús, flest timburhús. Eitt húsið
er þar fallegast allra, það er tvílyft
hús, tvídyrað; dyr bæði að norðan og
sunnan, smekklega bygt og er auðséð
að sá, sem hefir Játið byggja það, er
maður ekki bláfátækur. Mýrin fyrir
ofan húsin hefir orðið fyrir verstu með-
ferð; menn neðan úr húsunum ganga
þangað hópum saman me:ð skóflur í
höndunum, grafa stórar grafir og fylla
aðrar með ruslinu upp úr liinum, -—-
þeir eru að taka mó og mýrin er öll
sundurgrafin.
Staður þessi og húsaþyrping er
kauptún og heitir Vík, þar er einn
kaupmaður og á hann stærsta og feg-
ursta húsið þar, það er íveruhúshans,
og mörg önnur stór hús, bæði íbúðar-
hús og geymsluhús. Höfnin er hálf-
slæm, jökulfljót mikið rennur þar til
sjávar, er flytur með sér mikið af sandi
og leðju, sem það hleður f fjarðar-
mynnið og myndar þar sandrif og
grynningar.
Víkurkaupstaður lá fallega við vík
eina, er gekk inn úr firðinum rétt í
fjarðarbotninum. Undirlendið að suð-
austan var mjótt og fjöllin gnæfðu upp
í loftið, eyðileg, alvarleg, ber og him-
inhá. í Vík hafði ekki verið nein
konungsverzlun til forna og það var
auðséð á húsunum, að þau voru ekki
frá þeim tímum, því að þau voru ris-
lítil, veggjahá, með stóra glugga.
Á tröppunum við norðurdyrnar á
kaupmannshúsinu stóð maður á að
gizka hálfsextugur, en sjálfur vissi hann
það ekki nákvæmlega, því að langt
var síðan að hann hafði gert reikning
yfir árafjöldann; hann hafði svo margt
annað um að hugsa, sem honum þótti
miklu meira varðandi. Hann hatði
yfirskegg og topp á hökunni, skeggið
var hæruskotið. Hann var hár vexti
og vel í skinn kominn. Maður þessi
var Hansen kaupmaður í Vík og þar
hafði hann byrjað að verzla. Hann
var þar næstum einn um hituna og
það átti við hann. Hann horfði í hvft
fyssandi fossalöðrið í jökulfljótinu, þar
sem það brunaði fram af flúðunum rétt
fyrir ofan kauptúnið. Það skein ánægja
kaupmannssálar út úr honum. Þegar
hann leit út á fjörðinn böðuðu sig
myndir fjallánna í svaldjúpi sævarins,
og hálf hringmyndaðar bárur voru að
erta fjörusteinana með því að skvetta
framan í þá sjó. Vorlíf og yndi sást
hvervetria; grænir blettir voru komnir
í hlíðarnar og túnin voru orðin gul-
stykkjótt. Anægjubrosið á vörum hans
Hansens var ekki af því, að hann væri
hrifinn af fegurð náttúrunnar. Hann
tók ekkert eftir, hve náttúran var bros-
hýr og töfrandi; það var tign hans sjálfs,
sem færði brosbaugana út frá munn-
vikjunum og út á hákinnbeiri; þar dóu
þeir.
Hann var eins og konungur í hér-
aðinu og réð þar bæði lögum og lof-
um. Verðið á mörgum hlutum af út-
lendu yörunni var tvöfalt og þrefalt
hærra en víða annarsstaðar og ís-
lenzka varan var í lægra verði hjá
honum, en flestum öðrum embættis-
bræðrum hans. Ekki var Hansen óvin-
sæll og samvizka hans var glöð og ró-
leg, því að hann vissi að mörgum
bónda þótti vænt um hann, — einkum
þeim ríku, — því að hann var gestris-
inn við þá, — þeim þótti mörgum
vænt um hann, —
Honum fannst ekkert vítavert, þótt
hann reyndi að fá eins mikið fyrir vöru
sína eins og hægt væri með góðumóti,
því að bændurnir ættu sér það að þakka
að þeir þyrftu ekki að sækja þær lengra
í kaupstaðinn. Hann tók það sem
bendingu frá æðri verum, sem hann ætti
ekki að vanbruka, að hann hefði verið
svo heppinn að íá svona afskektan
stað til þess að gjöra öðrum gott.
Hansen var sagður góðmenni,
enda heyrðist aldrei til hans ónotaorð,
nema ef skuldugur fátæklingur beiddi
hann að lána sér eitthvað, þá fauk
stundum í karlaumingjann og hótaðiað
lögsækja, ef hann borgaði ekki undir
eins, en pað var óðara úr honum þeg-
ar hann var búinn að vísa honum burt.
Efnabændunum þótti þetta eðlilegt og
sanngjarnt, því að kaupmaðurinn yrði
að fá fyrir sitt eins og aðrir.
Sigmundur bóndi á Hoti lrom seiht
heim á. föstudagskveldið fyrsta í sumri
og lá þá vel á karlinum. Þegar hann
var að borða sagði hann við Ingibjörgu,
konuna sína; „Nú er það fullgert, að
Sigurður minn fer til Hansens kaup
manns 1 Vík þegar hann kemur af
skólanum í vor, ég fékk núna með
póstinum játandi svar frá Hansen".
„Mér þykir leiðinlegast hvað hann er
langt frá okkur", sagði Ingibjörg.
„Það verður* maður nú ávalt að sætta
sig við, að börnin manns fari frá
manni", sagði Sigmundur gamli „Ég
vildi bara að honum leiddist ekki, aum-
ingjanum", sagði Ingibjörg. „Ég er nú
ekki svo mikið hræddur um það, því
að nóg er fjörið og kátínan í kaup-
stöðunum og það á nú við lærðu menn-
ína og „assistentsstaðan” er bæði frjáls
leg, skemtileg og þokkaleg, ekki er
erfiðið og mikið kaupið og alt í pen-
ingum, svo verður hann bókhaldari
eftir fá ár“, sagði Sigmundur gamli
um leið og hann þurkaði sér með rauð-
flekkótta vasaklútnum slnum. „Jæja,
mér þykir vænt um að hann fær stöðu
undir eins og hann kemur úr skólan-
um, það er ekki hægt að segja um
hann, að hann hafi ekki gagn af lær-
dómnum", sagði Ingibjörg og rétti
kaffibollann að Sigmundi, „ég veit líka
að kaupmaðurinn getur ekki fengið
dyggari og ráðvandari mann en hann
Sigurð okkar".
Sólin var nýkomin upp úr regin-
djúpi hafsins og skein ástrík og endur-
hressandi í himneskri geisladýrð vor-
morgunsins og vakti ást og aðdáun í
brjósti hverrar lifandi skepnu. Lóurnar
flugu hægt fram og aftur undir bláu
hvelfingunni og settust við og við á
þúfnakollana á mýrunum til þess að
hvfla sig ögn, svo þær gætu flogið
hærra og nálægst meira lffsviðurhald-
ara alheimsins, ef ske kynni að ómur-
j inn af lofsöng þeirra bærist honum>
„Dýrðin, dýrðin", endurkvað allstaðar
og allir tónar voru lofgerðarsálmar til
náttúrunnar. því að nú hafði hún opnr
að litmyndasafnið sitt; að fá að skoða
það kostaði; ekkert nema eftirtekt. I
allri þessari töfrandi fegurð vorsins korp
kaupmaðurinn í Vík auga á skip langt
úti á firði. Morgunblærinn var mátu-
legur til þess að styðja seglin svo að
þau gætu staðið, en hann kom skipinu
ekki nógu hratt áfram. Árarnar voru
knúðar við keipana og spyrnt í sjóinu
með blaðinu, því að skipinu lá mikiðá,
það ætlaði inn í Vík. Formaður
og eigandi skipsins hét Hjálmar ogbjó
að Hofi í Hólasveit. Hof var ágætis-
jörð, eftir jarðamati 46 hundruð. Hof
var nálægt sjó og lét Hjálmar stundá
bæði landbúnað og fiskveiðar. Þilskip
átti hann í félagi við kaupmannin í
Vfk. Á Hofi hafði hann búið allan
sinn búskap og jörðin var erfðafé.
í Hólasveit voru tómir fátækling-
ar og sumir sögðu að það væri mikið
Hjálmari að kenna. Hann hefði eitt-
hvert það lag á þeim, að þeir vor\(
honum háðir og á hans valdi. Það var
ágætt fyrir þá að leita til Hjalmars á
veturná, ef þá vantaði kornmat. Hann
gat hjálpað þeim og gjörði það líka og
umleið þá til vorsins og setti aldreí
ánnáð upp, en að þeir létu sig fákind-
ur, helzt geldinga. Reyndar var verð-”
ið ekki hátt á þeim, því að hann réði