Lögberg-Heimskringla - 02.12.1983, Page 5

WINNIPEG, FÖSTUDAGUR 2. DESEMBER 1983-5
Úr "Frá Víðidal til Vesturheims"
I heimkynnum dæmdra
Athugasemnd: Séra Valdimar
Eylands ræddi oftsinnis við
ritstjóra þessa blaðs um bók sína,
ágætu áður en hann lést. Hann
samþykkti alshugar að kaflar úr
henni yrðu birtir í Lögbergi-
Heimskringlu og að neðan er einn
þeirra. Séra Valdimar hafði, þegar
hér var komið sögu, tekið við
söfnuðum í Winnipeg en starf
hans var ekki aðeins fólgið i
guðþjónustum eða öðrum
algengum prestverkum, heldur og
líka líknarstörfum, sem mörgum
íslenskum presti eru framandi.
Að neðan gefur að líta eitt slíkt
dæmi.
Ég hafði ekki dvalist lengi í
Winnipeg, er ég komst í náin kynni
við heimkynni fordæmdra —
fangabúðir fylkisins — og þá, sem þar
bíða þeirra örlaga, sem þeir sjálfir og
samfélagið hefir búið þeim.
Það atvikaðist þanning, að ung
stúlka hafði horfið skyndilega, en
fannst eftir nokkra leit myrt og falin
í skógarrjóðri. Astmaður hennar, sem
ég nefni aðeins N., var grunaður um
morðið, tekinn fastur, dreginn fyrir
rétt, fundinn sekur af kviðdómi efir
likindasönnunum og dæmdur til
hengingar samkvæmt þáverandi
landslögum. Að útliti og háttalagi
virtist hann maður vangefinn, en átti
vanda fyrir ofsalegum æðisköstum,
og var talið að hann hefði framið
ódæðisverkið í bræði sinni. En það
var ekki talin gild afsökun, — menn
eiga að stjórna geði sínu og fjörðum.
Aldrei játaði hann glæpinn, en öll
bönd bárust að honum.
Saksóknari ríkisins var reyndur og
þaulæfður í starfi sinu og hann
krafðist dauðadóms að lögum.
Fanginn var umkomulítill og félaus
maður, og þegar þannig stendur á,
skipar dómarinn verjanda eftir sínu
höfði. í þessu tilfelli var ungur og
óreyndur lögfræðingur skipaður
verjandi, en honum var tregt um
tungutak, að sögn, er hann leitaðist
við að svara röksemdum andstæðings
síns fyrir réttinum og fann
skjólstæðingi sínum fátt til málsbóta.
Kviðdómurinn lýsti hinn ákærða
sekan og dómarinn kvað strax upp
dauðadóm, sem fullnægja skyldi 7.
febrúar 1946 í fangahúsi fylkisins.
Mér blöskraði ólán þessa aumingja
manns, og einnig þekkti ég nokkra
ættingja hans. Afréð ég því að kynna
mér og athuga hvort nokkuð væri
hægt að gera til að bjarga lífi hans.
Hjálmar A. Bergmann, síðar
dómari í hæstarétti fylkisins, var þá
talinn einn af hæfustu lögmönnum í
Kanada. Hann var meðlimur í
söfnuði mínum. Með leyfi dómarans
fékk ég málsskjölin að láni, til þess
að ég mætti leggja þau fyrir
lögfræðinginn í þeirri von, að hann
kynni að finna þar tilefni til að áfrýja
dómnum. Eftir nokkra daga kom ég
inn í skrifstofu hans og hafði hann þá
athugað skjölin öll. Svar hans var
stutt og ákveðið eins og hans var
venja. Hann ýtti skjölunum yfir
borðið til mín og sagði: ,,Ég sé enga
Séra Valdimar Eylands
von í þessu.”
Næsta skrefið var að biðja um
náðun. Skrifaði ég því
dómsmálaráðherra Kanada í Ottawa
og bar fram öll þau rök, sem ég gat
hugsað mér máli þessu til stuðnings.
Hinn dæmdi maður hafði alist upp
foreldralaus að mestu og á hrakningi.
Hann virist aðeins ríkur að einu, en
það voru óstjórnlegir skapsmunir.
Hann hafði alist upp við þá skoðun,
að hnefinn gæti skorið úr öllum
málum. Það var ástæða til að ætla, að
stúlkan myrta hafi verið ástmær hans
og að hún hafi nokkru áður en þetta
bar við ákveðið að slíta samvistum
við hann. Ég reyndi ekki að réttlæta
hann eða bera brigður á réttmæti
dómsins að lögum, en bentj á
aðstæður sem teljast mættu mildandi
með tilliti til allrar forsögu hins
dæmda og vitnaði til almennrar
mannúðar.
Dómsmálaráðherra svaraði með
vingjarnlegu bréfi, sagðist mundi
bera málið undir nefnd, sem fjallaði
um slík mál, og láta mig vita um
úrskurðinn í tæka tíð. Svarið kom svo
nokkru síðar og var á þá leið að
nefndin sæi sér ekki fært að taka
fram fyrir hendur dómstólsins í þessu
tilfelli. Það væri því aðeins eitt hlið
opið úr þessu — hlið dauðans.
A meðan á þessu stóð heimsótti ég
fangann í hverri viku og stundum
tvisvar í viku. Hann virtist hafa
ánægju af heimsóknum mínum, en
aldrei vildi hann opna hug sinn og
segja mér alla söguna, en fór undan
í flæmingi, er ég leiddi það í tal. Ég
hygg að hann hafi gert sér von um
náðum fram undir það síðasta. Ef til
vill hefir hann ekki þorað að treysta
mér, en haldið að ég væri sendur af
yfirvöldunum til að veiða eitthvað
upp úr sér. Hann var mjög var um
sig. Ekki virtist hann hafa áhuga á að
ræða um trúmál, en taldi allt slíkt sér
óviðkomandi. Ég hafði ekki heimild
til að segja honum að
náðunarbeiðninni hefði verið hafnað,
en gat aðeins bent honum á það, sem
augljóst var, að hann stæði á
takmörkum lífs og dauða. En allar
mínar orðræður um dauðann og
eilífðina virtust láta hann ósnortinn.
Tíminn leið óðfluga og
aftökudagurinn nálgaðist. I dagbók
minni frá 8. febrúar 1939 er
óvenjulega langur kafli, sem fjallar
um lokaþátt þessarar harmsögu, en
þar segir:
Það er fimmtudagskvöld 7. febrúar
kl. 8. Síminn hringir. Það er
fangavörðurinn sem talar.
„Náðunarbeiðninni er hafnað og
hinum dæmda hefir verið tilkynnt
það. Hann langar til að þú komir í
kvöld. Aftakan fer fram kl. 1 eftir
miðnætti, en þú skalt ekki segja
honum það. Ef til vill geturðu verið
hjá honum síðustu stundirnar."
Skömmu síðar er ég kominn af stað
einu sinni enn út í heimkynni
fordæmdra. Það er fagurt
vetrarkvöld. Máninn kastar
líkblæjulit yfir snævi þakta jörðina.
Það er allmikið frost og
skafrenningur yfir brautina alla leið.
Þegar ég kom upp að fangahúsunum
var allt þar einkennilega hljótt,
enginn maður á ferli. Ég fann pláss
fyrir bílinn, eins og venjulega, og
breiddi yfir hann, svo að hann
kólnaði ekki um of. Nú á ég að dvelja
hér lengur en venjulega. Fyrst eftir að
ég tók að venja komur mínar hingað
til að heimsækja fangann, var
skipaður sérstakur varðmaður til að
gæta mín og heimsóknartíminn
takmarkaður við 10 til 15 mínútur.
Líklega hafa þeir haldið að ég kynni
að færa fanganum vopn og þess
vegna haft auga á mér. En brátt hættu
þeir að vakta mig og ég mátti koma
þegar mér sýndist og vera eins lengi
og ég vildl. Nú á ég að vera hjá
fanganum í fjórar klukkustundir.
Svona hátt er ég þá kominn í
heiminum, mér er treyst í híbýlum
fordæmdra.
Ég hringi dyrabjöllu og út kemur
einkennisbúinn maður með stóra
lyklakippu við belti og opnar fyrir
mér. Við göngum inn langan gang, en
á báðar hliðar eru klefar í röðum. A
fyrri ferðum mínum hafði verið fangi
í hverjum þessara klefa, en í þetta
sinn eru þeir allir mannlausir,
fangarnir hafa verið fluttir á annan
stað. Það er eitthvað mikið um að
vera í kvöld. Alls staðar er dauðaþögn
og kyrrð.
Við enda þessa langa gangs eru dyr,
en yfir þeim eru letruð orðin
Condemned Cell (Klefi
dauðadæmdra). Þessi yfirskrift
minnir á fræg orð úr Guðlegri
komedíu eftir Dante: ,,Hver sem
gengur hér inn, skilur eftir alla von."
En það sem á að gerast hér í kvöld er
djöfulleg komedía.
Mér er hleypt inn til fangans. Þung
stálhurð skellur að stöfum, lykli er
snúið. Fótatak varðarins á bakaleið
sannar að hann stendur ekki á hleri.
Ég er bókstaflega lokaður inni í klefa
hinna dauðdæmdu. En ég er ekki
einn. Fanginn húkir þar á stól og er
klæddur í sparifötin sín.
Ég heilsa honum glaðlega og segi:
,, Mér þykir þú vera fínn í kvöld."
,,Já, þeir sögðu mér að fara í
sparifötin, af því að presturinn ætlaði
að heimsækja mig."
Ég sagði ekkert við þessu. Eins og
fyrr segir, hafði ég heimsótt fangann
oft og hann hafði aldrei verið í
sparifötunum fyrr en nú. Líklega bjó
eitt hvað annað undir. Hann er látinn
halda sér til fyrir öðrum, sem síðar
kemur.
,,Hefir nokkur heimsótt þig í dag?"
spurði ég.
,,Já, fangavörðurinn kom."
,,Hvað hafði hann að segja?"
,,Hann sagði mér að
náðunarbeiðninni hefði verið synjað
og að ég yrði hengdur einhvern tíma
á morgun. Og svo kvaddi hann mig
brosandi."
,,Hann hefir aðeins verið að gera
skyldu sína. Hann ræður engu um
þetta."
,,Svo komu menn hingað inn og
vigtuðu mig."
„Vigtuðu þig? Til hvers?"
,,Það veit ég ekki. Þeir komu
hingað inn og fóru að gaspra um það,
hvað ég væri orðinn feitur. Það væri
auðséð að hér væri nógur og góður
matur. Annar sagði: ,,Ég er viss um
að hann er búinn að bæta við sig tíu
pundum, síðan hann kom á þetta
hótel." En hinn sagði: ,,Ertu frá þér,
hann hefir bætt við miklu meira en
tíu pundum. Hverju viltu veðja?" Svo
veðjuðu þeir tveimur dollurum, sem
þeir lögðu þarna á borðið. Svo fór
annar þeirra út og kom til baka með
stóra vigt á hjólum og þeir sögðu mér
að stíga á hana. Ég sá ekki, hvað
vigtin sagði, en annar þessara náunga
hrópaði: ,,Vissi ég ekki. Þú tapar."
Svo tók hann peningana af borðinu
og þeir fóru út."
Ég hélt að fanginn væri að fara með
rugl, en seinna komst ég að því að svo
var ekki. Þetta átti að vera eins konar
kænskubragð til að fá að vita þyngd
Framh. á bls. 6
Þjóðræknisfélag íslendinga í Vesturheimi
FORSETI: JOHANN S. SIGURDSON
Lundar, Manitoba
ICELANDIC NATIONAL LEAGUE
Support the League and its Chapters by joining:
MEMBERSHIP: Individuals $3.00
Families $5.00
Mail your cheque to your local Chapter or
Lilja Arnason,
1057 Dominion St., Winnipeg, Man. R3E 2P3