Lögrétta - 31.03.1909, Blaðsíða 2

62
L0GRJETTA.
Kvæði
við sýning lansbókasafnsins 2S. d. mars-
mánaðar 1909.
Þú gyðja vors landsl — Þjer, sem gafst oss það Ijós
sem gæfunnar misjöfnu daga,
frá fornöld að nútíð, við fjall og við ós
á fold vorri lifði, þjer syngjum vjer hrós
og helgum þjer hús þetta, Saga!
Og, þjóð vor, sem stríddir við margs konar mein,
í minningu geym þú og hrósi
hvern geisla — les nöfnin hjer greipt inn í stein —
frá guðdómsins stjörnu, sem yfir þjer skein
og varpaði’ á leið þina ljósi.
Kom frelsis og menningar framtíðarsól
og fær þú oss ljómandi daga!
Breið ylgeisla þinn yfir Arnarhól
og yngdu frá rústum vort fyrsta ból.
En vak þú á verði hjer Saga!
Svo fallist í armlög hið forna við nýtt.
Þú feðranna göfuga tunga
átt logann, sem gert hefur lífið hlýtt
og lýst oss i gegnum blítt og strítt.
— Hann varðveit þú, ísland hið unga!
P. G.
Lögrjetta kemur út & hverjum mlð-
vikudegi og auk t>ess aukablöð við og við,
minst 60 blöð als á iri. Verð: 4 kr. árg.
á fslandi, erlendis 5 kr. Gjalddagi 1. júlí.
eigi skulda elginn, sem jeg tel jafn
óholt fyrir stofnanir þjóðfjelagsins
sem fyrir einstaklinga þess.
Nokkur orð um iitlánsstofu og
lestrarsal.
Útlánsstofa verðuropin framvegissem
hingað til k). I—J síðdegis. Nent-
endur og kennarar prestaskóla og
lœknaskóla hafa forgangsrjett á út-
lánsstofu og lestrarsal að bókum
þeim, sem eru komnar hingað frá
þessum stofnunum.
Útl&n (o. út úr safninu) á skáld-
s'ógum og öðrum svo nefndum „bel-
letristiskum" bókum, verður eigi
framvegis veitt, nema í sjerstökum
tilfellumogtilgangi; þaðerog eigiheld-
ur siður á öðrum þjóðsöfnum, enda
lestrarsalurinn nú orðinn svo úr garði
gerður, að öllum er vorkunnarlaust
að sitja þar við lestur. Skemdir á
slíkum bókum gera þessa breytingu
nauðsynlega.
Lestrarsalur. Lestíminn er lengdur
um i stund(frái2—3 og 5—8 síðd.).
Eigi föng á meiru með þeim vinnu-
krafti sem safnið hefur til umráða.—
Handbókasafn er hjer allgott — þrí-
skift (1. evrópiskt, 3. skandínaviskt,
3. íslenskt) og í því bókfræðileg rit,
alfræðiritogorðabækurá flestum Norð-
urálfumalum. Einnig tímarit í íslands*
deildinni (ritin um eða undir 2000).
Um hina miklu þýðing þjóðbóka-
eða landsbókasafna þarf jeg eigi að
fara mörgum orðum; hún er svo
viðurkend um allan heim, enda kepp-
ast allar menningarþjóðir nú á tím-
um við að gera þau sem best úr
garði, og sýna þeim jafnmikla rækt
og sóma sem háskólum sínum, vit-
andi, að þau eru grundvöllurinn und-
ir mentalífi þjóðanna, bæði í þrengri
og viðtœkari skilningi. Fyrir vís-
indamenn og námsmenn í sjerstök-
um fræðigreinum eru það ómetanleg
hlunnindi, að eiga aðgang að fjölda
rita, sem einstaklingnum er gersam-
lega um megn að kaupa.og í viðtækari
skilningi er þýðing þeirra eigi síður
stórmerkileg. Góð söfn eru sem
sje eitt hið besta og um leið ódýr-
asta fræðslumeðal fyrir almenning.
í sambandi við þetta skal jeg taka
það fram, að jeg vænti og óska hinn-
ar bestu samvinnu milli safnsins og
allra mentastofnana vorra. Hvort-
tveggja eru limir á sama meiði og
stefna að sama takmarki — útbreiðslu
þekkingarinnar meðal barna fóstur-
jarðar vorrar. Vanþekkingin er rót
alls ills, þegar alt er krufið til mergj-
ar. í skjóli hennar og heimskunnar
þróast hrokinn, hjartakuldinn, eigin-
girnin og ofstækið, en það, að skilja
alt, er að fyrirgefa alt („tout
comprendre est tout pardonner").
Einna greiðasta leiðin til að gera
menn betri, er að gera þá vitrari,
vísari og auðgari að þekkingu.
Veit jeg það vel, að efni vor eru
af skornum skamti til fullnægingar
andlegum þörfum og óskum, en sig-
ursæll er góður vilji og alt stendur
til bóta. Aðalatriðið er, að fara vel með
lítil efni. Vænti jeg í því efni hinn-
ar bestu aðstoðar hjá nefnd þeirri,
sem kosin hefur verið samkvæmt
áðurnefndum lögum um stjórn lands-
bókasafnsins, með því að jeg veit
að hún er skipuð dugandi, fróðum
og vitrum mönnum.
Eigi siður væntum vjer og ósk-
um, samverkamenn mínir og jeg,
góðrar samvinnu almennings. Vjer
vonum, að þessi salur verði óska-
barn hans og augasteinn. Ósk vor
er sú, að okkur lánist að fullnægja
öllum sanngjörnum kröfum og al-
menningur hins vegan hlýði fúslega
þeim reglum, sem settar verða og
óumflýjanlegar eru til verndar safn-
inu og hagsmunum þess.
Svo opna jeg þá þennan lestrar-
sal og þetta safn — hjer á Arnar-
hólstúni, vöggustöðvum hins íslenska
þjóðernis — opna það til fullra af-
nota fyrir almenning með þeirri inni-
legu ósk og von, að það nái þeim
tilgangi, að verða gróðrarstöð vís-
indalegrar og alþýðlegrar þekkingar
á þessa landi, og að hj«r megijafn-
an þróast sú gleðin, sem telja má
hina hreinustu af öllum lífsins unaðs-
semdum — þekkingarinnar og skynj-
unarinnar gleði.
»Hjer sje guð«.
Svo hljóðar gömul og góð íslensk
gluggakveðja, þegar sól er af himni
horfin.
Hjer sje og verði guð — þekk-
ingarinnar og ljóssins guð!
í stækkunargleri.
Þorsteinn í Bakkabúð er í þrett-
ánda tölublaði Lögrjettu að reyna að
slá sig til riddara á hinum svo köll-
uðu miljónafjelögum, og hefur hann
auðsjáanlega ritað grein sína í því
trausti, að hið fornkveðna mundi
gilda: „svo skal leiðan forsmá, að
ansa honum ekki“, og \æri það auð-
vitað langrjettast; en af því að mjer
er fremur meinlítið til mannsins frá
fornu fari, þá kann jeg ekki við al-
veg að forsmá hann, og láta honum
haldast uppi óátalið að ausa í al-
menning í opinberu blaði öðrum eins
ósköpum af ósannindum og illgirnis-
þvaðri, eins og hann gerir í grein
sinni, því slíkt getur verið óholt bæði
fyrir hann og aðra. Líka finst mjer
ástæða til ofurlítið að fletta ofan af
honum, svo að fáráðlingar þeir, sem
grein hans auðvitað á vera agn fyrir
(skynsama menn blekkir hann ekki),
verði honum ekki að bráð.
Það leynir sjer ekki, að tveir mann-
kostir hafa stýrt penna hans, er hann
reit grein þessa, nfl. hatur og hefndar-
girni.
Greinin öll ber það með sjer, að
hún er rituð í bræði; en vill Þor-
steinn ekki þreifa í sinn eiginn barm
og vita, hvort hann þar ekki finnur
ástæðurnar fyrir því, að hann er kom-
inn á þá hillu, að fáir nýtir menn
vilja mök við tiann eiga. Það er
ekki rjett að kasta sauri á aðra fyrir
sinn eiginn ódrengskap. — Þorsteinn
man víst vel í vetur, að þegar hann
vildi láta telja sig með í þeirri við-
leitni, að bindast samtökum til stuðn-
ings sjávarútveginum, þá vildi hann
ganga allra manna lengst í því, sem
hann nú kallar að kúga hásetana; en
þegar honum vitrari menn vildu gera
ráðnangarskilmálana sem sanngjarn-
asta á báðar hliðar, þá fer hann fyrst
að koma fram með mótmæli, er hon-
um þótti ekki nógu langt gengið, og
þó margtók hann það fram, að hann
vildi fa að vera með í fjelagsskap
útgerðarmanna. hn þegar fjelagið
var fullmyndað, varð honum lítið fyr-
ir að svíkja öll sín loforð, þegar
heimska hans bljes honum því í brjóst,
að hann, með því að standa fyrir ut-
an allan fjelagsskap, mundi geta
skarað eld að sinni eigin köku.
Hugði hann, að þetta drengskapar-
bragð sitt mundi mælast svo vel
fyrir í hópi hásetanna, er hann gæti
talið þeim trú um, að hann stæði hvít-
fágaður og laus við öll samtök, kast-
andi óspart sorpi í allameðbræðursína,
er í útgerðarmannafjelagið höfðu
gengið. Þetta, í sambandi við endur-
minningarnarum.að hannfyrrum hefði
verið nýtur sjómaður, hugði hann að
mundi gefa sjer vind í seglin til að
velja úr hásetum, ef hann sjálfur
stjórnaði skipi sínu. Ráð hans hepn-
aðist að nokkru, því honum tókst að
smala saman hásetum, en gleði hans
var ekki óblandin, því f augum allra
meðbræðra sinna, og jafnvel háset-
anna Ifka, gat hann ótvírætt lesið sinn
eiginn dóm: fyrirlitninguna.
Þegar hann á þennan hátt hefur lam-
að virðingu sína hjá meðbræðrunum,
hyggur hann það eina fangaráðið tii
viðreisnar henni, að ráðast á hin svo
kölluðu miljónafjelög og selstöðu-
verslanir, og hugsar auðsjáanlega, að
því meir sem hann skammar þau,
muni sinn vegur vaxa í augum al-
mennings. En gæti hver sín, er
saurnum slettir, að ata ekki sjálf-
an sig. Þorsteinn byrjar á því, að
gefa í skyn, að stór hætta vofi yfir
landi og Iýð, af þvf að öflug fjelög
rísi upp í landinu til framkvæmda
og starfsemi, ef þessi fjelög verði að
nota erlent fje til að starfa með.
Mjer er spurn, hvort nokkur hlutur
hafi eins staðið vorri fátæku þjóð
fyrir þrifum, eins og það, að hana
hefur skort og skortir enn nægt starfs-
fje til framkvæmdar nytsamlegra og
arðberandi fyrirtækja, og þegar fje
er ekki fyrir í landinu, verður að
flytja það inn í landið. Því þó pen-
ingarnir sjeu útlendir, þá verða þeir
landsins eign, þegar þeim er varið til
fyrirtækja í landinu sjálfu, og munu
fáir skynbærir menn vera Þorsteini
samdóma í því, að það sje mjög
ísjárvert, að flytja fje inn í landið.
Auk þessa veita slfk fjelög fjölda
fólks góða atvinnu, og það er það,
sem Þorsteini sárnar, að honum finst
miljónafjelögin vera sjer Þrándurígötu
með að snfða sneiðar hásetanna eftir
sínum geðþótta, þar eð hann kvartar
yfir, að þeir fái ofmikla fyrirfram-
greiðslu. Það kann vel að vera
satt, að einstöku sjómenn hafi fengið
meiri fyrirframgreiðslu en hyggilegt
var að láta þá fá og þeir á sínum
tfma hafi unnið fyrir; en þó að fá-
tækir fjölskyldufeður hafi ekki getað
látið tekjur sínar hrökkva fyrir út-
gjöldum, og þannig skuldað fjelög-
unum þegar þeir hafa farið frá skip-
unum, þá er slíkt ekki stór hagnað-
ur fyrir útgerðarfjelögin; þær skuldir
munu sjaldnast hafa verið innheimt-
ar. Að sjómenn sjeu Þorsteini einkar
þakklátir fyrir, að hann vill gerast
fjárhaldsmaður þeirra, efast jeg ekki
um, ef hann tryggir þeim nægilega
það fje, er þeir kynnu að eiga inni
hjá honum, svo þeir geti fengið það
greitt á hvaða tíma sem er. En að
draga fólk lengi á kaupi sínu, er ekki
sanngjarnt, og það, sem menn hafa
fengið fyrir fram greitt, eru þeir vissir
um að fa.
Að fjelögin myndi hring sín á
milli og jafni niður á sig smærri
útgerðarmönnunum, er ekki svara
vert. Allir vita, hvílík fjarstæða slíkt
er, því aldrei hefur samkepni verið
meiri um fiskkaup, nje verð betra,
en síðan hin svokölluðu miljónafje-
lög mynduðust. En ef þú, Þorsteinn
minn, rendir nokkurn grun í, hvern-
ig fisksölu líður á heimsmarkaðinum,
og hvernig útlitið er fyrir þá sölu kom-
andi ár, mundi þjer varla koma til
hugar, að kaupmenn, svona snemma
á ári, færu að leggja drög íyrir kaup
á fiski, sfst þeim fiski, sem verkaður
er hjá Þorsteini í Bakkabúð, þrátt
fyrir það, þótt honum enn ekki hafi
tekist að losa landið við fiskimats-
mennina, sem að hans dómi í fyrra
voru þeir menn, er fisksölunni hefðu
mest ógagn gert, þegar þeir voru að
meta hjá honum bæði hans eiginn
fisk og þann fisk, er hann hafði
stórskemt, bæði fyrir sjer og öðr-
um, með ófyrirgefanlegu hirðuleysi.
Þorsteinn talar um, að kúgað sje
út úr fátækum fjölskyldumönnum kr.
3,50 af hverjum og stungið í vasa
Helga Zoega. Þetta er eitt af ó-
sannindunum, sem á að kitla með
fáfróða háseta. Ráðningargjaldið
borgar útgerðarmaður, en ekki há-
seti; að það renni alt í vasa H. Z.,
er líka jafnsatt, því ráðningarstjór-
arnir eru þrír: I í Hafnarfirði, 1 á
Seltjarnarnesi og 1 í Reykjavík.
Ráðningarskrifstofa er auðvitað að
Þorsteins dómi jafnnauðsynleg, eða
ónauðsynleg, eins og fiskimatsmenn.
En um það mál ætla jeg ekki að
þrátta.
Á milli sviga vekur Þorsteinn at-
hygli manna á því, að skip fjelag-
anna sjeu öll þau ljelegustu úr flot-
anum. En þar hefur honum Iáðst að
undantaka sín eigin skip, sem mil-
jónafjelögin ekki hafa viljað kaupa
af honum, þrátt fyrir ítrekaða við-
leitni hans, að reyna að losna við
þau á þann hátt.
Svo fer Þorstein að dreyma um,
að hann sje orðinn goði og eigi að
Ieggja verðlag á varning kaup-
manna, en hann verður að fyrir-
gefa, þó þeir hingað til hafi ekki
leitað hans til að fá upplýsingar um,
hvað það kostar að reka verslunina
og hvaða verð þeir þurfi að setja á
hverja vörutegund. En úr því þeir
ekki hafa leitað til hans í þessum
efnum, þá má hann ekki heldur
vænta neinna þakka, hvorki frá mjer
nje öðrum kaupmönnum, fyrir þann
starfa og aðra verslunarfræði, er
hann ef til vill kann að vera yfir-
fullur af. Þeirra þakka getur hann
leitað hjá sameignarmönnum sínum
í Timburversluninni í Bakkabúð.
Þegar lfður á greinina, fer jeg að
komast að aðalefninu, og það eru
ímyndaðar persónulegar árásir, er
eiga að hafa verið gerðar á mann-
inn sjálfan. En eins og alt annað, er
þetta tómur uppspuni. Mjer vitan-
lega hefur engin skift sjer af því,
hvort hann hefði mikið eða Iítið
lánstraust hjá bönkunum. En hefði
hann spurt mig til ráða um það
málefni, mundi jeg eflaust hafa ráð-
ið honum frá, að taka peningalán til
að gera skip sfn út með líku fyrir
komulagi og að undanförnu, því síð-
astliðið ár mun ekki síður hafa kom-
ið við hann heldur en aðra út-
gerðarmenn. En óráðlegt að taka
lán til þeirra fyrirtækja, sem litlar lík-
ur eru fyrir að geti borgað lániðaftur.
Setningar, eins og sú, sem Þ. prýðir
grein sína með, að »samningur hafi
verið gerður um, að selja sjer alls
ekkert til skipanna (sá samningur sje
brotinn), að kaupa ekki af sjer fisk-
inn, (sá samningur verði brotinn)*,
er blátt áfram ekkert annað en
mannsins eiginn heilaspuni, sem eng-
inn er svo heimskur að trúa. Sann-
leikurinn er líka sá, að um Þorstein
er og verður að líkindum aldrei
gerður neinn samningur. Það, sem
hann óskaði að fá keypt hjer við
verslunina, fjekk hann, og meira að
segja: honum var sýnd sú óverð
skuldaða tiltrú, að afhenda honum
vörurnar mót munnlegu loforði um,
að borga þær áður skip hans legði
út. (Þetta loforð hefur hann efnt).
í endanum kemur auðvitað aðal-
kjarninn, uppfylling hins hátíðlega
loforðs, er greinarhöfundur gefur í
byrjun ritsmiðar sinnar, og það er
náðarboðskapurinn um það, að hann
vilji gera alla handverksmenn, em-
bættismenn, konur og karla, menn
af öllum stjettum, sæla sem hluthafa
í sínum eigin skipaskriflum. Þegar
öll sund eru Þorsteini lokuð til að losna
við skip sín — jafnvel miljónafjelög-
in, sem alt hirða, vilja þau ekki —
þá á að byrja á þeirri aðferðinni, að
mynda um þau hlutafjelag, stinga
hendinni fyrst í vasa fáfóðra og fje-
lausra sjómanna og annara, sem ef
til vill yrðu gintir í slíkan fjelags-
skap, og svo á að slengja þessu fje-
lagi á landsjóðinn. Þar var takmarkiðll
Svo ætlar Þorsteinn sjálfur auðvitað
að stjórna fjelaginu, verka fiskinn
og setja frá fiskimatsmennina — og
þá mun grundvöllurinn undir fjelag-
inu vera nógu traustur og framtíð
þess borgið.
Þegar Þorst. skoðar sig í þessu
stækkunargleri, er hann orðinn gríð-
arstór í sínum eiginaugum, enjeghygg,
að hann í annara augum mundi
mest vaxa við það, að stunda þá
iðn, er honum áður ljet vel, nl. sjó-
mennskuna. í þeirri grein hefurhann
hingað til verið nýtur maður.
Thor Jensen.
Ondungakvöld.
(Niðurl.).-----
Síðast kom lítil stúlka, röddin
barnsleg og veik; hún kvaðst vera 8
vetra og vilja hitta foreldra sína.
Dökkklædda konan þaut upp úr sæti
sínu. »Margrjet, ert það þú, Mar-
grjet?" sagði hún með gleðitár í aug-
um. Jú, Margrjet var það. Og rödd-
in talaði innileg huggunarorð til for-
eldranna; þau mættu ekki vera sorg-
bitin, sjer liði svo vel og þætti svo
vænt um að sjá þau f kvöld. Nú
gætu þau öll oftar talast við.
Móðirin var frá sjer numin af geðs-
hræringu, og í þessum ham ætlaði
hún að miðlinum, en faðir Kneiff bað
hana vera rólega.
»Láttu okkur sjá þig — láttu mig
sjá þig — bara einu sinni«, bað hún.
„Það get jeg ekki", svaraði barnið,
„ekki fyr en pabbi trúir". „Já, hann
trúir — ekki satt, Karl, þú trúir?"
„Jú, .ójú", sagði faðirinn. Þá mælti
barnsraustin: „Þá verðurðu að tala við
verndaranda miðilsins; máske fæ jeg
leyfi til að sýna mig í kvöld. Verið
þið sæl — þangað til við sjáumst".
Þá talaði verndarandinn: „ Við viljum
gjarnan birtast ykkur, en getum
ekki gert það nema með „peri-
sprital flufduxn". Svfinn [það er Fást-
ínus danski], sem er hjer í kvöld, verð-
ur einhverntíma ágætur miðill, en hann
er enn helst til óþroskaður. Biðjið
hann að dáleiðast f klefanum; ein-
hver okkar mun þá reyna að „matería-
liserast". Allra augu beindust til
mfn; enginn gat annar verið hittn
ágæti sænski miðill. Húsráðandi
hafði haldið migsænskan. [Svosegir
Fástínus frá, að hann sjálfur varð nauð-
ugur viljugur að láta dáleiðast — sálm-
ar sungnir, Kneilf slökti ljóskerið og
alt varð dimt; nú sátu menn í hálf-
hring kringum klefannj. Nú leið
nokkur stund; högg nokkur heyrð-
ust, fyrst veik, svo hærri. „Anda-
vinirnir láta til sín heyra", heyrði
jeg einhvern hvísla. Mig grunaði, að
miðillinn gerði eitt eða annað, og
alt í einu heyrði jeg hást hvísl:
„Sjáið nú", og þegar heyrðist sama
barnsröddin sem fyr. Hása röddin:
„Lítið á". Þá kvað móðirin upp:
„Já, já, Grjeta mín, ástin mín. Guði
sje lof..“ „Guði sje lof, guði sje lof“,
var alstaðar hvíslað í kring — en
mjer fór hrollur milli skins og hör*
unds. Jeg sa ekkert, en altaf heyrði
jeg raddir: „Hvar, hvar?. . Jeg sje
ekkert . . Jeg heidur ekki",— „Jú,
þarna við fætur hans". — „Já, já".
„Sjáiðþjer".—„Já.við fæturmiðilsins".
„Guði sje lof, guði sje lof". [Fástin-
us segist svo f myrkrinu hafa staðið
upp af stólnum og þreifast fyrir í
kringum sig, en fann ekkert, en svo
vildi til, að hann kom óvart við
konur á fremstu stólunum og þá urðu
gleðihrópin enn sterkari; hann seg-
íst alveg hafa gleymt því, að hann
atti að vera dáleiddur, þegar andarn-
ir sýndust, og þó hafði Grjeia litla