Lögrétta - 17.04.1912, Síða 2

84
L0GRJETTA
Lögrjetta kemur át á hverju n mið-
vikudegi og auk þess aukablöð við og við,
mlnst 60 blöð als á ári. Verð: 4 kr. árg.
á íslandi, erlendis 5 kr. Gjalddagi 1. júli.
Dm aðskiloað ríkis og kirkju.
Eftir Sigurbjörn Á. Gislason.
(Að niestu samkvæmt fyrirlestri í „Fram"
23. mars þ. á.).
Það mál er í vissum skiiningi á-
þekt óreglulegum margstrending, hlið-
arnar eru margar og samsvarandi
hliðar eru ekki samfalla, að minsta
kosti eru ólíkar útlits, eftir því hvað-
an á þær er litið. „Margstrending-
urinn" er svo stórvaxinn, að hver hlið
hans er nóg efni í vænan fyrirlest-
ur, og verður því hjer aðeins drepið
á nokkur helstu atriðin, og þá sjer-
staklega frá þremur aðalaliðum.
I.
Fyrsta hliðin verður þá sögulega
hlidin. Og um hana ætti síst að
þurfa að deila.
Mjer er ókunnugt um, hvenær
menn fóru fyrst að tala um aðskiln-
að ríkis og kirkju hjer á landi, en
víst er um það, að það mál var lítt
hugsað hjá þorra manna um það
leyti, sem fyrst var gert ofurlítið
spor í framkvæmdaráttina í því máli,
er fríkirkjusöfnuðurinn á Reyðarfirði
stofnaðist árin 1883—1884. — Þótti
mörgum það býsn mikil og heiðing-
legar aðfarir, „að kristið fólk skyldi
fara að segja sig úr þjóðkirkjunni"!
„Skuld" mun hafa verið fyrsta blað-
ið, er mælti með aðskilnaði, en fjekk
þá hörð mótmæli úr hóp klerka.
Þórhallur Bjarnason biskup hreyfir
málinu í árslok 1893, og getur þess
þar, að tveir prófastar og alþingis
menn (síra Sigurður Gunnarsson og
síra Jón Jónsson) hafi lýst því á síð-
asta alþingi, að nú beri að stefna að
fullum aðskilnaði ríkis og kirkju.
Kirkjublaðið fjekk góðar undirtektir
undir málið hjá mörgum prestum,
en þó skrifar ötulasti kirkjumálamað-
urinn, sem þá var uppi, síra Þórar-
inn Böðvarsson í Görðum: „að 1
skilja rfki og kirkju vona jeg að
lengi verði ekki annað en vindur í
munni þeirra manna, sem ekki hugsa
um, hvaða afleiðingar það hefur".
Eftir það er málið á dagskrá eink-
um í kirkjublöðunum. Það kemst í
fyrsta skifti inn á Synodus 1897, en
fær þá hörð mótmæli frá prófessor
Jóni Helgasyni, þáverandi prestaskóla-
kennara. En málið kemur samt þang-
að hvað eftir annað úr þessu, og
þorri presta virðast því meðmæltir.
Síra Lárus Halldórsson, sem öllum
öðrum prestum fremur hafði sýnt í
verkinu, að hann væri einlægur frí-
kirkjuvinur, og margoft skrifað um
málið í blöðum áður, gefur út sjer-
stakt mánaðarrit, „Fríkirkjuna", mál-
inu til stuðnings, árín 1899—1902,
og um það leyti fara leikmenn úti
um landið að hugsa meira um málið
en áður var.
Kirkjulöggjöfin hafði þá og um
hríð farið í skilnaðaráttina, með
því að auka sjálfstæði safnaðanna,
eins og lög um sóknarnefndir, hjer-
aðsnefndir og um veitingu presta-
kalla gera.
En meiri hluti milliþinganefndar-
innar í kirkjumálum, er skipuð var
22. apríl 1904, legst eindregið gegn
aðskilnaðinum. Prófessor Lárus H.
Bjarnason var eini nefndarmaðurinn,
sem óskaði skilnaðar. — Þingmála-
fundirnir, sem haldnir voru skömmu
eftir að nefndin hafði lokið starfi sínu,
urðu samt flestir með minni hlutan-
um, og óskuðu skilnaðar; en al-
þingi 1907 fylgdi á hinn bóginn
fram flest-öllum tillögum meiri hlut-
ans, nema kirkjuþings-tillögunni. Virt-
ist þorri þingmanna þá vera all-mikl-
ir þjóðkirkjuvinir, enda þótt þeir vildu
steypa brauðunum óspart saman, og
það jafnvel sumstaðar að söfnuðum
fornspurðum
Alþing 1909 kom einkennilega
fram í þessu máli. Það tók af sókn
artekjurnar gömlu, en lagði allósann-
gjarnan nefskatt á menn til kirkju-
mála, og setti prestana á föst laun
úr landsjóði, sem alt miðaði að því,
að festa sambandið milli kirkju og
ríkis. En svo þar á eftir samþykkir ]
neðri deild þessa sama alþingis svo-
hljóðandi þingsályktunartillögu, með
öllum atkvæðum gegn 4:
„Neðri deild alþingis skorar á
landsstjórnina að leggja fyrir alþingi
frumvarp til laga um skilnað ríkis
og kirkju".
Þáverandi landsstjórn daufheyrð-
ist alveg við þessari áskorun, enda
var henni fundið það til foráttu með-
al anr.ars af flokksmönnum sjálfrar
hennar á síðasta þingi.
Áhugi manna á skilnaðinum fer
drjúgum vaxandi þessi síðustu árin,
og eru ýmsar orsakir til þess. Nef-
skatturinn er afar-óvinsæll meðal
fátæklinga í kaupstöðum og sjávar-
þorpum, eins og von er. Mörgum
þykir alþingi hafa gengið fullnærri
trúarbragðafrelsinu, sem heimilað er
í stjórnarskránni, með því að fara
að skifta sjer af, hvað borga skuli til
trúmála í viðurkendum söfnuðum utan
þjóðkirkjunnar.
Brauðasamsteypur siðustu alþinga
hafa og vakið óhug margra á afskift-
um alþingis af kirkjumálum, eins og
vonlegt er. Mörgum blöskrar og
trúardeyfðin í iandinu, og sjá engin
lfkindi til þess, að henni ljetti með
því fyrirkomulagi, sem nú er. Og
þótt sumir hafi óttast, að æstar trú-
máladeilur mundu rísa eftir skiln-
aðinn, þá virðist þeim nú fullar líkur
til að þær deilur verði ekki hóglát-
ari í þjóðkirkjunni, með þeim mikla
skoðanamun, sem þar er að verða
meðal sjálfra starfsmanna hennar.
Bæði þessar og ýmsar aðrar á-
stæður hafa orðið til þess, að
aðskilnaðarmönnum fjölgar óðum.
Og er eftirtektavert að minnast á í
því sambandi, að á þingmálafundun-
um fjölmennu, sem haldnir voru hjer
í Reykjavík í fyrra vetur, voru um
1300 kjósendur með skilnaði ríkis
og kirkju en einir 7 eða 8 á móti.
Á tveimur þeim fundum var jafnvel
samþykt með þorra atkvæða að eign-
ir kirkjunnar skyldu „að sjálfsögðu"
renna til ríkisins.
Síðasta alþingi steig eindregið spor
í aðskilnaðaráttina, þar sem það sam-
þykti í breytingum sínum við stjórn-
arskána, að „breyta mætti sambandi
ríkis og kirkju með einföldum lög-
um“. Komist það inn í fullnaðar-
breytingar stjórnarskrárinnar, sem
telja má víst að verði, þá verður
naumast langt að bíða skilnaðarins.
Xola mannaverkf allið.
Yfirlit.
í hinum stóru iðnaðarlcndum er
mönnum farin að standa ógn af verk-
föllunum eins og stríðum og styrjöld-
um; svo eru áhrif þeirra orðin mikil.
En kolamannaverkfallið, sem nú er
nýafstaðið í Englandi, mun vera
stærsta og áhrifamesta verkfallið, sem
enn hefur verið gert, eigi aðeins heima
fyrir í Englandi, heldur og utan Eng-
lands, vegna þess, að England er
eina landið, sem flytur kol út svo að
nokkru nemi. í Bandaríkjum Norður-
Ameríku er kolaframleiðslan reyndar
töluvert meiri en í Englandi. Hún
er þar árlega um 400 milj. tonna.
En megnið af öllu þessu er notað
þar heima fyrir. Næst Bandaríkjun-
um í kolaframleiðslu er England. Hún
er þar árlega um 270 milj. tonna, en
kolaútflutningur þaðan árlega 80—90
milj. tonna. Þýskaland er þriðja
landið í röðinni. Þar er árlega fram-
leiðslan um 150 milj. tonna, en að-
eins fáar milj. tonna eru fluttar út
þaðan. Frakkland framleiðir ekki
eins mikið af kolum og það sjálft
þarf. Framleiðslan er þar um 36
milj. tonna árl., en eyðslan 54 milj.
tonna. í Austurríki, Ungarn og Belgíu
er og töluverð kolaframleiðsla, en alt
notað heima fyrir. Þau lönd, sem
ekki eiga kolanámur heima fyrir, verða
því að mestu leyti að sækja þau til
Englands.
Yfir miljón manna hefur atvinnu í
ensku kolanámunum. Þar af eru um
700 þús. í atvinnufjelögum með föstu
skipulagi. í námunum í Suður-Wales
eru verkamenn um 200 þús. í nám-
unum kring um Glasgow og Edin-
borg eru þeir um 130 þús. í nám-
unum kring um Newcastle rúml. 200
þús. I Mið-Englandsnámunum er um
V* milj., flestir í Lancashíri og York-
shíri. Verð þeirra um 270 milj. tonna,
sem árlega eru framleidd í Englandi
af kolum, er talið, þegar reiknað er
eftir söluverði á staðnum, hjer um
bil 2 miljarðar króna.
1908 samþykti enska þingið lög
um 8 stunda vinnutíma í kolanám-
um Englands, og komu þau í gildi
sumarið 1909. Krafan var gerð af
verkamönnum, en verkgefendur mæltu
í móti og sögðu, að Iramleiðslan
hlyti, ef lögin næðu fram að ganga,
að verða dýrari og minni, og verðið
yrði þar af fleiðandi að hækka á
kolum. En sá spádómur hefur ekki
rætst. Framleiðslan hefur vaxið síð-
an og verðið heldur lækkað. En
lögin sköpuðu vandræði á þann hátt,
að nýir samningar urðu að gerast
milli verkveitenda og verkmanna.
Bæði varð að breyta vinnuaðferð og
launareglum. Sumstaðar varð það
að sarnkomulagi, að vinnuliðinu skyldi
skift í 3 flokka, er skiftust á, og yrði
svo unnið dag og nótt, 8 tíma á
sólarhring af hverjum flokknum um
sig. En ekki var hægt að fá sam-
komulag um þetta aistaðar. Líka
hefur það valdið vandræðum, að laun
verkmannanna hafa að nokkru leyti
iniðast við kolaverðið. Hefur það
því orðið hagsmunamál fyrir verk
mennina, að koma verðinu upp, en
það hækkar auðvitað við það, að
framleiðslan verði minni. Verkveit-
endurnir segja, að þess vegna reyni
verkamennirnir með vilja að draga
úr framleiðslunni. Síðari árin hafa
verið stöðugar deilur um þetta og
fleira, og harðastar í Suður-Wales.
Þar urðu verkföll hvað eftir annað;
hinu síðasta lauk í sumar sem leið
og hafði það staðið lengi yfir. Verka-
mennirnir þar eru af keltnesku kyni
og þykja óhægri við að eiga en
enskir verkmenn annars alment.
Nú í vetur var það krafa verk-
manna, að í hverju hjeraði fyrir sig
yrðu ákveðið lágmarkslaun eftir því,
sem við ætti í hverjum stað um sig.
Þessi lágmarkslaun áttu að vera frá
5 shillings til 7V2 shill. um daginn
(shilling = 90 aurar). Eftir ensku
verðlagi á vörum voru þetta ekki
kölluð há daglaun. En námaeigend-
ur töldu þau of há, og sögðu þess
utan, að ákveðin lágmarkslaun ættu
ekki við í kolanámunum, mundu verða
til þess að alt of lítið yrði unnið þar.
Stjórnin vildi að lágmarkslaun yrðu
ákveðin með samkomulagi á hverjum
stað fyrir sig, og skyldu sáttanefndir
ganga í milli, en jafnframt skyldi
það trygt verkveitendum, að sæmileg
vinna yrði af höndum leyst í nám-
unum. Tveir þriðju hlutar námaeig-
endanna fjellust á þetta, en náma-
eigendur í Skotlandi og Suður-Wales
neituðu. Svo neituðu og verkmenn
þeirri uppástungu.
Verkfallið hófst í lok febrúarmán-
aðar. Eftir fáa daga voru verkfalls-
menn orðnir 1 miljón. í sumum af
námunum unnu þó svo margir, að
hægt var að halda dælunum í gangi.
En á öðrum stöðum hindruðu verk-
fallsmenn það. Þrátt fyrir verkföllin,
sem á undan voru gengin, var verk-
falla-sjóður þeirra vel staddur. Þeir
áttu þar um 40 milj. kr. En þótt
það sje álitleg upphæð, hrekkur hún
ekki til langframa handa 1 milj.
manna.
Meðal margra tillaga, sem fram
komu, meðan á þrætunni stóð, var
ein sú, að ríkið tæki undir sig allar
námurnar með lagaboði. Það var
jafnaðarmannaforinginn Keir Hardie,
sem setti fram þá tillögu. Fjármagnið,
sem liggur í ensku kolanámunum, er
sagt að gefi af sjer 7—8% árl. Ef
ríkið hefði tekið námurnar og borgað
út með ríkisskuldabrjefum, sem gefa
af sjer 3%, þá hefði það haft álit-
legan afgang, sögðu foringjar verk-
mannanna, og að honum hefði mátt
verja á ýmsan hátt, en fyrst og fremst
til þess að bæta kjör þeirra, sem í
mámunum vinna.
efullframlelðslan ltfll er tal-
in alls nálægt 1751 lh milj. kr. Trans-
vaal er nú mesta gullnámalandið. Þar
fengust 1911 707 milj. kr. (650 milj.
1910). Næst eru Bandaríkin með um
365 milj. (sama 1910), þá Ástralía
með 225 milj. (245 milj. 1910), þá
Rússland með 150 milj. (heldur meira
1910), þá Meksikó með 72 milj. og
Rhodesía með 48 milj. — 1892 var
öll gullframleiðslan ekki meiri en
541 milj. kr. En 1902 var hún kom-
in upp í 1110 milj.
UngmennajjelSgin.
(Eftir G. Hjallason).
Fjelögum þessum er altaf að fjölga.
Og þau fara því að hafa áhrif á
menning þjóðarinnar. En allur þorri
manna veit lítið um áform og störf
þeirra. Og margir hafa rangar hug-
myndir um þau. Ættu því blöðin
við og við að fræða fólk nokkuð um
fjelög þessi. Set jeg hjer fáeina
smákafla um þau.
I.
Fyrirlestraferðir um Suðurnes í febrúar
og mars.
Jeg fór tvær ferðir suður í mán-
uðum þessum. í fyrri ferðinni hjelt
jeg 3 fyrirlestra á Ströndinni í Ung-
mennafjelaginu þar; voru þar að
meðaltali 36 áheyrendur, enda stóð
þá yfir norðanveðrið mesta, sem kom-
ið hefur í vetur.
í Keflavík hjelt jeg 3 fyrirlestra,
60 áheyrendur að meðaltali.
í seinni ferðinni fór jeg suður í
Garð, hjelt þar 3 fyrirlestra í Ung-
mennafjelaginu. Áheyrendur að með-
altali 90. Svo aftur 3 í Keflavík,
áheyrendur að meðaltali 100.
Maður í Garðinum keypti fyrir
7 kr. 50 au. aðgöngumiða handa 15
eða 20 áheyrendum! Aldrei hef jeg
nú vitað annað eins, hvorki utanlands
nje innan. Sá kunni sannarlega að
meta fyrirlestrana
Viðtökur ágætar og myndarskap-
ur mikill hvar sem jeg kom. Bæði
andlegur og veraldlegur áhugi að
vakna. Bygging víða ágæt. Og
nýi vegurinn mjög skemtilegur. En
margt má nú meira rækta þar suður-
frá. Túnefni góð í móunum og
hentugt lausagrjót eins og býður sig
fram til bygginga og girðinga, eink-
um þó frá Keflavík og að Garðskaga.
Lakara er með túnefni og grjót í
Keflavík og á Ströndinni.
Það er bara skemtitúr að ganga
úr Hafnarfirði suður í Garðinn, þótt
maður hafi böggul á bakinu.
II.
Ungmennafjelögin norsku og islensku eru
bæði beinlínis og óbeinlínis sprottin
upp af lýðháskólunum.
Þar er sannarlega til góðrar rótar
að rekja þar sem norsku og dönsku
lýðháskólarnir eru. Og rót sú er aftur
runnin upp af frægum minningum
forníslenskrar menningar; ættu því allir
góðir íslendingar að unna menning
lýðháskólanna. Það eru sem sje Edd-
urnar og fornsögurnar, einkum Heims-
kringla, Njála og Saksó (sem aftur
lærði af íslendingum), sem hafa verið
og eru enn lífið og sálin í sögu-
kenslunni þjóðlegu í lýðháskólunum.
En þjóðarsagan hefur Iengi verið
þar aðalnámsgreinin, ásamt menn-
ingarsögunni.
Af því nú að íslenskar fornbók-
mentir hafa verið miklu meira elsk-
aðar og iðkaðar á lýðháskólunum en
í nokkrum öðrurn skólum utanlands,
að háskólanum sjálfum ef til vill
undanskildum, þá hefur lýðháskóla-
fólkið, bceði í Noregi og Danmörku,
miklu meiri rœkt til íslands en nokk-
urt annað fólk í lóndum þessum,
sem jeg þekki, eða hef sögur af.
Bestu íslandsvinirnir, sem jeg hitti
erlendis, voru lýðháskólamenn. Og
ekki veit jeg til að neinn norrænn
maður, sem jeg þekki, að Dr. Ros-
enberg undanskildum, hafi skilið þjóð
vora að fornu og nýju fari eins vel
og skólaskörungurinn norski Kristo-
fer Brun. Æfistarfi hans og hugs-
unarhætti er lýst í „Skinfaxa" 2. ár,
í 14 köflum. Og bestu vinir mínir
utanlands voru Hka ákafir lýðhá-
skólamenn.
En landar hafa lítið hingað til
sint lýðháskólastefnunnu, eða gert
sjer far um að kynnast henni náuar.
Þeir hafa, meira að segja, skammar-
lega fyrirlitið hana, og gera það víst
enn sumir hverjir.
III.
Hvað liggur nú annars eftir ungmenna-
fjelögin?
Svona spyrja margir. En ekki
þykir mjer það skynsamleg spurn-
ing. Því fjelög þessi flestöll eru
fárra ára gömul, mörg þetta eins
árs eða tveggja. Og svo eru ung-
mennafjelagar börn eða hjú flestir
og því öðrum háðir, hafa fáa og ó-
ákveðna frítíma, nema helst í kaup-
stöðunum. Svo það er síður en svo
að búast megi við að mikið liggi
eftir þá. Óg lægi meira eftir þá en
komið er, þá væri það bara ills viti.
Það sýndi þá í fyrsta lagi, að þeir
hefðu vanrækt vinnuskyldur sínar við
foreldra og húsbændur, og í öðru
lagi, að þeir hefðu byrjað of geist og
oftekið sig. En þegar landar byrja
of geist á einhverju, þá er því mjög
hætt.
En satt að segja, það liggur nú
annars miklu meira eftir ungmenna-
fjelögin en nokkur með sanngirni
getur búist við.
Hvað hafa þau þá gert? Skoðum
ungmennagarðinn, skíðabrautina og
mýrina þar lyrir neðan í Öskjuhlíð-
inni, þá sjest hvað U. M. F. R. er
þegar búið að afkasta.
Hafnarfjarðarfjelagið, „17. júní", er
búið að algirða um 2 dagsláttur með
vænum grjótgarði á 3 vegu og vír-
girðing á 4. veg. Og planta þar
margt. Er girðing sú algjör; og færi
svo að Ijelagið dæi, þá hefur það
reyst sjer þar myndarlegan minnis-
varða.
Gerðu nú öll ungmennafjelög ann-
að eins, þá væri sannarlega ekki
hægt að segja annað en að mikið
lægi eftir þau.
I sveitunum eru ungmennafjelögin
víða byrjuð á svipuðum girðingum
og sumstaðar langt komin með þær.
Sum þeirra hafa komið sjer upp
vænum húsum.
IV.
Ungmennafjelögin verða til góðs, ef pau
framfylgja aðalhugsjónum sínum.
Þó ungmennafjelögin fengjust ekk-
ert við landrækt eða íþróttir, þótt
þau gerðu ekkert annað en halda
smáfundi við og við til að hlýða á
góða fyrirlestra, lesa eitthvað gott og
nytsamt hátt, tala saman um það,
sem eflir mannúð og menning, og
syngja góð kvæði, þá gerðu þau þeg-
ar mikið gagn. Orðin eru til alls
fyrst, og ekki mun vanta þá, sem
duglega skora á æskulyðinn, að láta
starfið ekki lenda við orðin tóm,
’neldur láta góð verk fylgja góðum
orðum. Enda munu þau ungmenna-
fjelög fljótt deyja út, sem ekki sýna
í neinu, að þau hafi bætandi áhrif á
ungmennin og aðra. En lifi þau trú-
lega eftir aðalhugsjónum sínum, sem
eru þessar: að efia þjóðrœkni, bind-
indi og annað siðgœði, og standa á
kristilegum grundvelli, þá er jeg viss
um, að þau verða, eins og biskup
að orði kemst: nbesti gróðurinn í
þjóðarakrinunu (Nýtt Kirkjubl. nr. 13.
1909).
Ekki er jeg hræddur um það, að
ungmennafjelögin kollhlaupi sig í
pólitík. Mjer þykir vænt um Dani.
Og enginn ungmennafjelagi hefur
mælt nein þau orð um samband vort
við Dani, sem mjer hefur ofboðið.
Ungmennafjelagar tala annars lítið
um pólitík.
Þeir, sem annars kæra sig um að
fá nánari upplýsingar um ungmenna-
fjelögin, skulu ná í „Skinfaxa".
Hann er blað fjelaganna. Meðal
margra ritgerða þar vil jeg einkum
benda á þessa: »/litlunarverk ung-
mennafjelaganna«. Fari fjelögin eftir
henni, þá hygg jeg þau sjeu á góðum
vegi.
Slys í Berlín. Þar vildi það
til 27. f. m , að vatn hljóp í járn-
brautargöng neðanjarðar, sem verið
var að byggja- Göngin lágu þarna
4 metra undir botninum á ánni Spree,
en vöxtur var í ánni. 80 menn voru
að vinna þarna niðri, þegar þetta
gerðist, og 2 hestar. En öllum varð
bjargað. Tjónið af þessu er talið
1 milj. marka.