Lögrétta - 14.08.1918, Qupperneq 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.

AfgreiðsUt- og innheimturrt.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsimi 359.
Nr. 38.
Reykjavík, 14. ágúat 1918.
XIII. árg.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
itiMuii Slofinr [ymuRdnonar.
Lárus Fjeldsteð,
yfirrjettarmálafærslumaCur
Lækjargata a.
Venjulega heima kl. 4—7 sítSd.
DKótak.
Undarlegt er það, þegttr menn
vinna ár eftir ár eitthvert verk
með verkfæri sem afkastar miklu
minna en annað, er þó kostar lítið
og auðvelt er að smíða. Sýnir það
eins og fleira hvað vaninu er rik-
ur og hugsunarleysið um vinnu-
brögðin mikið. Menn þræla sjer
út við starfið alveg að óþörfu eða
borga miklu meira fyrir að fá það
unnið heldur en þeir þyrftu, ef
þeir hefðu rænu á að búa almenni-
lega í hendurnar á sjer eða þeim
sem fyrir þá vinna. Nú er þetta
afsakanlegra,, ef menn vita ekki
að betra verkfæri er til en það sem
þeir hafa, en ófyrirgefanlegt. er
að halda áfram með verra áhald-
ið eftir að bent hefur verið á ann-
að, sem betur svarar kostnaði.
Eitt slíkt dæmi, af óteljandi, er
það, að mór er alment stunginn
hjer á landi með rekum, þrátt
fyrir það að til er annað áhald sem
miklu betur er til þess fallið, en
það er móskerinn. pórhallur
Hjarnarson biskup lýsti snæfelsk-
um móskera og aðferðinni við að
beita honum í grein sinni: „Ferð
um Snæfellsness- og Dalasýslu.
Sumarið 1902“ í Búnaðarritinu 17.
ár, 1903, bls. 107. Hann segir:
„Páll gamli Melsteð, sem fyrir
50 árum þjónaði Snæfellsnessýslu,
hafði beðið mig að skoða „torf-
skerann“ í Helgafellssveitinni.
þessi snæfelski móskeri er sjer-
kennilegt áhald þar í nokkrum
sveitum — í Hnappadals og Dala-
sýslu er skóflan. — Jeg skoðaði
móskerann og sá unnið með hon-
um bæði í Eyrarsveit og Helga-
fells. Trjeblaðið frarn úr skafti er
um V2 alin á lengd, breiddin 5—-
6 þuinl., járnvarið stendur um
þumlung fram af. Öðru hvoru
megin út frá járnvarinu — eftir
þvi, á hverja hönd maður vill
kasta —, keinur í rjettu liorni við
blaðið, skeraeyrað eða hakið,
hvasseggjað sem varið, 2—3
þuml. hátt; og' ræður það þykt
flögunnar er skorið er. Fyrst er
holan stungin niður nteð skeran-
um — niðurskurður — en síðan,
þegar rúmið fæst, er spænt eða
flísað frá hlið. Bóndi, sem stóð
uð þessu verki og áður hafði verið
á Akranesi og þekti því vinnu-
brögðin að þessu hjer syðra, taldi
stórum betra verkfærið og vinnu-
lagið vestur þar. Öll eftirvinna og
þurkun er miklu hægri við flögu-
móinn, og hann sagður drýgri og
betri til brenslu. Blaðið á einmitt
að vera úr trje, hálu og föstu,
loðir fremur við járnið. — Bún-
aðarfjelagið mundi fúslega útvega
sýnishorn að vestan og láta smíða
eftir, ef einhverjir vildu reyna
þennan snæfelska móskera.“
Ekki veit jeg hvort þessi orð
hafa borið nokkurn árangur. Að
minsta kosti hefur hjer í Reykja-
vík mórinn alt til þessa alment
verið stunginn með rekum. Snæ-
felska móskerann hef jeg aldrei
sjeð, en óliklegt virðist mjer, að
hentara sje að hafa blaðið úr trje
en járni, og úr járni eru þeir fáu
móskerar sem jeg hef sjeð. pað
er atriði, sem vert væri að rann-
saka út af fyrir sig, hvort „öll
vinna og þurkun er miklu hægri
við flögumóinn, og hann drýgri
og betri til brenslu‘“. Nokkuð er
það, að Danir skera flögumóinn
lárjett, en stinga hann ekki 'nið-
ur, eins og hjer tíðkast alment
(sjá grein Ásgeir Torfasonar:
Mór. Eimr. XI. ár, 1905,bls. 43—
44). En þó að mórinn sje stung-
inn niður, þá ætti enginn að gera
það með reku, heldur með mó-
skera, og skal jeg' nú víkja lítið
citt að honum.
Fyrsta móskera sem jeg sá
hafði Lárus Hjaltested á Sunnu-
livoli látið smíða sjer i vor úr
venjulegri reku. Yar annar jað-
arinn á rekublaðinu beygður fram,
svo að hann myndaði rjett horn
við það, og skeraeyrað eða hakið
fest á þennan jaðar með hnoðnögl-
um; var það 10,5 cm. fyrir egg
og mjókkaði upp. Jeg fjekk að
grípa í þennan móskera og virt-
ist mjer auðsætt, að stinga mætti
svo ótt með honum, að tveir menn
hefðu nóg að gera að kasta frá
með kvísl. Hugsaði jeg' mjer, að
sinn kastaði upp á hvora hönd
og þegar annar hefði kvíslina á
lofti, ljeti hinn hnausinn falla á
sína, altaf á víxl. Virtist 111 jer að
þetta mundi jafnauðvelt eins og'
fyrir tvo að hamra sama járnið
á stcðja. Jeg hef jafnvel sjeð tvo
karla berja liarðan fisk á steini
suður í Feneyjum þannig, að hvor
reiddi sitt höggið til skiftis. Gekk
það ótt og títt og bar ekki á að
þeir færu út af laginu. Jeg færði
þetta í tal við nokkra menn, og
leist þeim misjafnlega á það.
Nú hefur þetta verið reynt.
Guðmundur pórðarson, verkstjóri
við bæjarmóinn, sem jeg hygg að
telja megi með bestu verkstjórum
hjer og lán fyrir bæinn að hafa
fengið til þessa mikilsverða starfs,
ljet smíða nokkra móskera úr
venjulegum rekum, svipaða þeim
er jcg gat um á Sunnuhvoli, en
rekublaöið þó mjókkað meira.
Slíkir móskerar verða að visu
aldrei eins góðir og hægt er að
smíða úr völdu efni, því að reku-
blaðið er ekki flatt; gengur sker-
inn því ekki eins greiðlega í mó-
inn og hnausinn verður ekki al-
veg jafnskorinn. Halldór Arnórs-
son hefur smíðað móskera úr bíl-
f jaðrastáli fyrir porl. Vilhjálmsson
á Rauðará. Móskerinn (sjá mynd á
2. siðu) cr 1 m. á lengd frá egg að
efri brún handfangsins, 26 cm. frá
egg að skafti og eggin 14 cm. til
hvorrar hliðar. pessi móskeri hefur
verið reyndur nokkra dagavið bæj-
armóinn og þótti fyrirtaks góður.
Lengdin hæfir vel 175 cm. háum
stungumanni. Með slikum skera
er stungið þannig, að stungumað-
ur heldur sinni hendi um hvorn
arm handfangsins, þrýstir skeran-
um niður, uns hæfilega djúpt er
komið, og gerir þá ofurlítið kast
á handfangið fram á við. Fellur
þá hnausinn á kvíslina, sem höfð
er til taks. Listin er sú, að sker-
inn stingi hiklaust hvern hnausinn
af öðrum og alla jafnstóra, svo
að móstálið verði sljett. Mun það
fljótt koma ineð æfingunni, ef
hafður er setningur á frá byrjun.
peir sem kasta frá, standa
frammi fyrir stungumanni, sinn
til hvorrar hliðar, láta hnausinn
falla á kvíslina og kastar venju-
lega sinn upp á hvora hönd. Ættu
allir, er þetta verk vinna, að skifta
við og við um stöðu og þar ineð
um hönd. Er það frámunalegt, að
allir skuli ekki frá barnæsku vera
vandir á það að vinna upp á báðar
hendur þau verk, sem til þess eru
fallin, því mikil hvíld er í því að
skifta um hönd og likaminn af-
lagast síður af erfiðinu, ef jafnt
reynir á báðar hliðar hans. íslensk-
ur hjeraðslæknir hefur sagt mjer,
að til hans kom ungur maður nieð
skakkan hrygg'. Hann hafði verið
í vegavinnu og altaf mokað upp
á sömu hönd. Hver maður getur
á stuttum tíma orðið jafnleikinn
í því að vinna slikt verk upp á
báðar hendur, og ekki mundi það
þykja góð rakstrarkona, sem altaf
rakaði upp á sömu höndina.
Kvíslar þær, sem hafðar eru til
að kasta frá stungumanni, ættu
að vera ljettar og liprar og svo
langar, að sá, sem með þeim vinn-
ur, þyrfti lítið að beygja bakið.
par sem skerinn stingur hnaus-
inn með einni stungu, en rekan
venjulega með tveimur (þeir sem
fimir eru með rekuna stinga þó
stundum tvo hnausa með þremur
stungum), þá er auðsætt, að leik-
inn maður ætti að jafnaði að geta
stungið tvo hnausa með skera,
meðan einn er stunginn með reku.
Sparast þá einn maður af hverjum
fjórum þeirra, sem eru í mógröf-
um.* par sem svo fátt fólk er
við mótöku, að ekki er nema einn
til að kasta frá stungumanni, þá
ætti engu siður að hafa móskera,
því að stungumanni veitist verkið
.ljcttara og' hann getur í hægðum
sínum stungið svo ótt, að hinn
megi hafa sig allan við að kasta
frá. Geta þeir tveir, sem í gröf-
inni eru, þá stuhgið og kastað til
skiftis og hvílst þannig á víxl.
í bæjarmónum í Kringlumýri
var sú aðferð, er jeg nú hef lýst,
reynd síðustu vikurnar sem mór-
inn var tekinn upp. Voru þá þrír
karlmenn í mógröfinni. Einn j
stakk með móskeranum, en tveir
köstuðu fi’á, sinn til hvorrar stúlku
á bakkanum.Voru jafnan 4 stúlkur
á bakkanum fyrst, uns kösturinn
var orðinn þeim of stór. pá var
tveimur bætt við. Sagði verkstjór-
inn mjer, að reikna mætti fimm
stúlkur til jafnaðar við hverja
gröf. Jeg set lijer töflu, bygða á
athugunum er verkstjórinn ljet
gera á 5 flokkum, þar sem stungið
var fyrst með reku, en síðan með
móskera. „Stunga“ kallast hvert
mólag sem stungið er niður. pykt
þess er jöfn lcngd reku- eða skera-
blaðsins.
par scm taldir eru 4 í gröf og
5 á bakka, þá er auðvitað unnið ó
tveim stöðum. Einn stingur og
annar kastar frá á hvorum staðn-
um.
* Það munar ekki litlu t. d. fyrir
Reykjavík. f bæjarmónum stungu J8
menn i sumar, þangað til mósker-
ai’nir komu. Hefðu 9 þeirra sparast,
voru það 9x0,80x11 = kr. 79,20 á
dag!
<J < K C H Flokkur
^ 4^ Karlar í gröf
L. I CH 17» 17» Konur ó. bakka
h-i U-». k—. t-i. fc© Stungur 10 X 10 fet
05 O»_00 05 05 'ln Stundir 50 7T
p © O p O 'i7» 17» *—l V 4^ O O O L-Ö L© O O QC O O Stungan stundir v- 1 1
K h* t8 h* H '05 05 fcS OC 10 O O --1 Laun karla kr.
H- H* H*. O O V» o o wO O —-1 *-J Laun kvenna kr.
lO fc© fc© l 00 10*10 10 10 o: 4^ Stungan kostar kr.
10 10 10 10 10 Karlnr lgröf
17» 17» 17» 17» 17» Konur á. bakka
h-k. h-i. —i. >_*■ ha. 4>* O 4^ 4»* Stungur 10 X 10 fet
OC 00 17» 17» 17» 00 Stundir
pOppp 05 17» Vl lo'lO OvlGCdOi —1 ^J Stungan stundir 5 o* C/3 7T
— H^^O O 4* lo'OC GO 00 35*4 VIC5J5 I.aun karla kr. -t
J-h 1-». H-k O © “io is"-j oc oc ^GCCJOO Laun kvenna kr
fc© fc© 10 l-*- I^ 0c'O5 05 o'o 10 17» 10 o o Stungan kostar kr.
+ o o o o o Gróöi á móskera á stungu kr.
pað skal tekið fram, að flokk-
stjórarnir einir vissu um það, að
þessar athuganir voru gerðar og
að karlmenn hafa i laun kr. 0,80,
en konur kr. 0,45 um klukku-
stundina. Auðvitað er ekki mikið
að byggja á svona fáum athugun-
um, því að menn geta verið mis-
jafnlega upplagðir. pó er taflan
að ýmsu leyti lærdómsrík. Hún
sýnir fyrst og fremst hve mikill
munur getur verið á flokkunum,
þótt þeir hafi allir sama tíma-
kaupið. Og þar sem í I. og II. flokki
3 menn í gröf ljúka stungunni ó
talsvet styttri tíma með móskera
en 4 menn með reku, svo að gróð-
inn nemur meiru en launum eins
karlmánns, þá hefur orðið tap á
móskeranum í V. flokki. En það
er aðgætandi, að þar sem allir
þessir stungumenn voru vanir að
stinga með reku, þá höfðuTiiunir
ekki beitt móskeranum nema
nokkra daga. Engu að síður hefur
gróðinn verið að meðaltali 31,4
eyrir á hverja stungu fyrir alla 5
flokkana.
R ekn Mósk eri
1 ^ l M j 1 p tfi 'Ö ö sa eð Hnausar Sekúndur ' U rr, 0 3 a S •0 % Hnausar Seliúndnr U _ ts ® ö 2 œ'=8
8o| 156 1,95 27 98 3,63 100 124 1,24
100 255 2,55 20 75 3,75 100 147 1,47
23 60 2,60 75 282 3,76 100 165 1,65
20 54 2,70 113 434 3,84 100 171 1,71
80 224 2,80 50 192 3,84 80 138 1,73
60 170 2,83 40 155 3,88 100 188 1,88
70 201 2,87 20 78 3,90 79 153 1,94
31 89 2,87 54 214 3,96 100 200 2,00
30; 87 2,90 30 120 4,00 100 201 2,01
36 106 2,94 30 122 4,07 100 212 2,12
:J0; 90 3,00 40 170 4,25 47 107 2,28
25! 75 3,00 60 263 4,38 91 211 2,32
100 306 3,06 20 92 4,60 40 96 2,40
20 64 3.20 20 97 4,85 100 241 2,41
30 98 3 27 30 150 5,00 40 97 2,43
40 131 3,28 20 118 5,90 46 132 2,87
20 67 3,35 60 430 7,17 40 116 2,90
24 82 3,42 40 121 3,03
14 1 55 3,93
Til gamans og samanburðar við
töfluna hjer að framan, "Set jeg
hjer nokkrar athuganir, er jeg
gerði á ýmsum tímum um það,
live lengi verið var að stitiga svo
og svo marga lmausa. Gerði jeg
eina athugun á hverjum flokki í
senn, og kemur hver flokkur
nokkrum sinnum fyrir í töflunni,
þó að það sje ekki aðgreint. At-
huganirnar voru gerðar með
markúri, og gátu verkamenn ekki
vitað hvenær jeg var að athuga
þá, þótt þá ef til vill grunaði það
stundum, Athugununum er raðað
eftir flýti.
Við þessa vinnu er alt undir því
kontið að stungið sé svo ótt, að
þeir, sem kasta frá í gröfinni og
taka við og hlaða á bakkanum,
hafi altaf nóg að starfa. Virðist
mjer, að engin vinna, sem jeg
þekki, væri betur fallin til þess
að vera flokksákvæðisvinna, en
einmitt þessi. Stungumaðurinn
ræður vinnuhraðanum. Hann er
forsöngvarinn sem hinir fylgja, án
þess að fara nokkurn tíma út af
laginu. Enginn getur skorist úr
leik, því að þá slitnar þráðurinn.
Og þegar ákvæðisvinna væri, svo
að verkmennirnir fengju því
hærra kaup, sem þeir afköstuðu
meira verki, þá er ekki hætt við,
að ekki væri nógu hart stungið.
Samverkafólkið mundi sjálfs sín
vegna sjá um það. Og ekki er mik-
ill vandinn að athuga hve miklu
verki er lokið hvern daginn, þar
sem ekki þarf annað en telja
stungurnar í rjetthyrndri gröf.
Jeg efast ekki um að þessi mó-
vinna mundi brátt komast á hátt
stig, ef hún yrði gerð að ákvæðis-
vinnu. Virðist mjer sjálfsagt að
mótakan fyrir bæjarfjelagið hjer
í Reykjavík verði gerð að ákvæð-
isvinnu á næsta ári. —
Mikið þykir undir því komið að
kösturinn á grafarbakkanum sje
vel hlaðinn, að hann sje sem
brattastur og sljettastur utan og
livíli hnaus á hnaus alla leið frá
grunni og upp í topp. Með því
móti þjettist mórinn best og nó-
ist auðveldlegast úr kestinum,
þegar bann er fluttur á þurkvöll.
Við bæjarmóinn var þeirri reglu
fylgt, að leggja hvern hnaus svo
í köstinn, að upp sneri sá end-
inn er niður sneri í gröfinni. Á-
stæðan var alment talin sú, að
kösturinn lilæðist betur með þessi;
móti, enda væri þetta gamall siður.
Jeg skil vel, að reglu verður að
fylgja um þetta, sjeu lmausarnir
ekki rjettstrendir, en hitt hef jeg
ekki getað skilið, að það færi ver,
þó hnausarnir sneru a 11 i r í kest-
inum eins og þeir snúa í gröfinni.
Mjer datt í bug, að þessi regla
kynni að eiga rót sína í einhverri
reynslu um það, að betur sigi úr
mónum, ef hnausunum væri snúið
svona öfugt, eða að þeir verðu sig
betur fyrir regnvatni. Um það, frá
hvaða hlið vatn gengi best inn i
móinn vissi jeg ekkert, og gátu
þeir er jeg spurði um það ekkert
frætt mig í því efni, enda fanst
ekkert um það i þeim bókum er
við hendina voru. Mjer hug-
kvæmdist að gera mætti tilraun
með þetta með þeim hætti að at-
huga, hve lengi ákveðið rúmmál af
vatni væri að siga gegnum mó-
flögu af ákveðinni þykt og flatar-
máli, eftir þvi hvort vatnið lægi á
þeim fletinum er upp snýr í gröf-
inni, eða niður, eða þeim sem til
hliðar snýr. Fór jeg mcð þessa
uppástungu á Rannsóknarstofuna
til Gísla Guðmundssonar og tókst
hann undir eins góðfúslega á hend-
ur að gera þessa tilraun. Ljet hann
smiða nokkra pjáturhólka, 6 cm.
að þvermáli og 12 cm. langa. Síðan
var hæfilega stór móhnaus tekinn
úr stálinu i mógröf og skorin úr
honum flaga af þeirri þykt er
reyna átti. Var svo öðrum endan-
um á pjáturhólknum þrýst lóð-
rjett gegnum flöguna og tók liann
þannig i sig móinn. Var mórinn
tekinn í hólkana ýmist eins og
hanil sneri í gröfinni (rjett), eða
öfugt eða frá hlið. Síðan var
ákveðnum mæli vatns helt á mó-
inn í hólkuhum, sín skál sett undir
hvern þeirra og' atliugaður tím->
inn, sem vatnið var að síga í gegn.
pað var alt komið í skólina 5 mín-
útum eftir að yfirborð rnósins í
hólknum var þurt.