Lögrétta - 28.08.1918, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
LOGRJETTA
AfgreiÖslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsími 359.
Nr. 40.
Reykjavík, 28. ágúst 1918.
XIII. árg.
Jón Jacobson iandsbókavörður.
Sv. Jónsson & Co.
Kirkjustræti 8 B. Beykjavik
hafa venjulega fyrirliggjandi miklar birgöir af fallegu og endingargóðu
veggfóiSri, margs konar pappír og pappa —■ á þil, loft og gólf —- og gips-
uöum loftlistum og loftrósum.
Símnefni: Sveinco. Talsími 420.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
Lárus Fjeldsteð,
yfirrjettarmálafœrslumaCur
Lœkjargata 2.
Venjulega heima kl. 4—7 sítSd.
Landsbókasafnið
hundrað ára,
Aldarafmælis Landsbókasofnsins
var minst í dag me‘S hátíbahaldi í
lestrarsal þess. Var salurinn skreytt-
ur og boöiö þangaó fjölda fólks, einá
og salurinn rúmaöi. Var fyrst sungiö
upphaf kvæöaflokksins eftir Þorst.
Gíslason, sem prentaöur er á öðrum
staö hjer í blaðinu. Flutti þá yfir-
bókavöröur Jón Jacobson fyrri hluta
ræöunnar, sem einnig er prentuö hjer
í blaðinu. Því næst var aftur sungið
og tók landsbókavöröur síðan aftur.
til máls, og þegar hann haföi lokiö
máli sínu voru sungin lokaljóö flokks-
ins. 17. júní söng kórsöngvana en
Ragnar E. Kvaran einsöngvana.
Ræða landsbókavarðar.
Háttvirtu áheyrendur!
Margir yðar, sem hjer prýöa hóp
vorn, munu minnast nokkurra stunda
veru í þingsal neöri deildar alþingis
íslendinga fyrir frekum tveim árum,
þ. 15. d. ágústmánaðar 1916, á aldar-
afmæli hins íslenska Bókmentafje-
lags. Nú er sú stund upp runnin, sem
önnur menningarstofnun þessa lands,
•— Landsbókasafn íslands, heldur too
ára afmælisdag sinn hátíölegan, og
leyfi jeg mjer fyrír safnsins hÖnd að
þakka Öllum þeim, sem þenna sal
sótt hafa á þessu minningarríka
augnabliki á þessu örlagaþrungna
sumri, þegar veriö er að gera út um
stærsta mál þjóðar 'vorrar og leiða
þaö — aö vonum til giftusamlegra
1 y k t a.
Ef oss íslendingum ætti aö vera
Uokkur hluti Danmerkur sjerstaklega
kær öðrum fremur utan Kaupmanna-
hafnar, háskólabæjar vors og æðstu
menningarstöðvar uni hundruð ára,
þá hlyti það að vera Fjón, eyjan
iðgræna milli beltanna bláu, því að
þaðan eru oss komnir vorir mætustu
dönsku vinir og menningarfrömuðir
a ^9- öld, — þeir Rasmus Christian
Rask, frumkvÖðull og annar áðal-
stofnandi Bókmentafjelagsins,og Carl
Christian Rafp, faðir og fóstri Lands-
bókasafns fsíands. Þeir komu báðir
sem kallaðir væru, sem Ijósberar og
vorboðar nýrra menningarstrauma og
þekkingar fyrir land og lýð, þegar
sem dapurlegast var hjer um að lit-
ast. — Að visu voru bókmentir síst
aldauða i byrjun 19. aldar á íslandi,
eyjunni sagnauðgu og ljóðelsku: kon-
ferenzráðið í Viðey var enn að leið-
beina, hvetja og fræða, Jón Espólín
var byrjaður á sínu Grettistaki, að
rita Árbækur íslands um 570 ár, á
fogu máli, Sveinbjörn Egilsson, snill-
úigur íslenskrar tungu, var að gagn-
rýna fornrit vor, heinsa og fága mál
vort, og þeir Jón Þorláksson og Bjarni
Thorarensen slógu hörpu vors lands,
svo að jeg nefni nokkra áf þáverandi
andlegum forvígismönnum þjóðarinn-
ar. En ástandið var þó engu að siður
ískyggilegt. Alþing var „horfið á
braut“, biskupsstólarnir á Hólum og í
Skálholti, þessi gömlu menningar-
hæli liðinni alda voru niður lagðir.
Lærdómslistafjelagið var því nær al->
dauða og Landsuppfræðingarfjelagið
var að visna upp i höndunum á þjóð-
frömuðinum, Magnúsi konferensráði,
sem bæði hafði tíðarandannog atvikin
við að berjast.Ogmannfólkiðvar,eftir
fyrirfarandi óáran, eldgos, drepsóttir,
styrjaldir, siglingateppu og hallæri
orðið færra en það var um 1700
(1703 : 50.444, 1800: 46.757, sbr. „Eft-
irm. 18. aldar“, bls. 41—46). Fáfróð
stjórn um landshagi vora, í fjarlægu
landi, gat lítið bætt úr boli voru, jafnt
fjárhagslega sem andlega. Einveran,
fjarlægðin, fátæktin, fjeUgsleysið —
alt hrópaði á einhverja nýja andlega
miðstöð í landinu sjálfu, og hún kom
frá þeim tveim ágætismönnum, sem
jeg þegar hef nefnt, fyrst með Bók-
mentafjelaginu, eldra systkininu og
bráðþroskaðra og síðan meö Stiftis-
bókasafninu — því svo var þetta safn
nefnt fyrstu 60 árin.
Jeg finn mjer skylt að minnast hjer
nokkrum oröum á helstu æfi-atriöi
þessa fööur og velgerðamanns safns-
ins, ekki síst vegna þess, aö þar sem
nafn Rasks er aö makleikum á vör-
um og vltund flest-allra fslendinga,
þeirra sem komnir eru til vits og ára,
þá mun nafn Rafns og verk hans vera
lítt kunnug hjer á landi öðrum en
fræðimönnum vorum.
Carl Christian Rafn er fæddur )
Brahesborg á Fjóni 16. dag janúar-
mánaðar 1795 — frekum sjo árum eft-
ir Rask, (Rask 22. nóv. 1787) — og
ljetst í Kaupmannahöfn 20. dag októ-
bermánðar 1864 á 70. aldursári. Faðir
hans og afi hÖfðu báðir verið Hol-
lendingar á Brahesborg, en svo nefnd-
ust leiguliðar á gózunum, sem höfðu
búpeninginn á leigu gegn ákveðnu
árlegu afgjaldi. Fjórtán vetra var
Rafn settur í Kathedralskólann í O-
dense og útskrifaðist þaðali 4 árum
síðar í okt. 1814, til háskólans, þar
tók hann svo í aprílmánuði 1815 exa-
men philologico philosophicum og
loks lögfræðisprófi með bestu eink-
unn í aprílmánuði 1816, efti'r árs
nám. En lögin urðu þó ekki lífsstarf
hans. í lok sama árs tók hann herfor-
ingjapróf meö ágætíseinkunn og varö
síðar Ifennari um nokkur ár viö Land-
cadet-Academiet (liösforingjaefna-
skólann) í latneskri tungu ogalmennri
málfræöi. Honum fór sem Rask, að
hann hneigðist þegar á latínuskóla-
árunum að fornum fræðum íslenskum
og hjelt íslenskunámi sínu áfram á
háskólanum, en þar við bættist og, að
árin 1821 til 1823 var hann viðriðinn
háskólabóksafnið i Kaupmannahöfn
og framkvæmdi þar endurskoðun á
hinu merka handritasafni Árna Magn-
ússonar. Svo sem vænta mátti hlóð-
ust virðingarmerki, titlar og trúnað-
arstörf á þenna vinnuvíking, sem öllu
virtist geta afkastað og aldrei þreytt-
ist, þótt stundum ætti við vanheilsu
að búa, en það er einkennilegt, að
hann gegndi aldrei nckkru opinberu
embættit að undanteknu þessu fárra
ára kenslustarfi við liðsforingjaskól-
ann, sem jeg þegar hef nefnt. Hans
sístarfandi andi hefur að líkindum
ekki þolað svo markaðan bás, sem
opinber embætti oftlega eru. Hann
varð dr. philos. 1825, heiðurs-prófess-
or 1826, dr. utriusque juris 1830, (v.
Koenigsberg-háskóla), sama ár með-
limur h. konungl. nefndar til varð-
veitslu fornmenja og enn sama ár
meðlimur Árna Magnússonar nefnd-
arinnar. Virkilegt etazráð varð hann
1839 og conferensráð 1859, og orðum
rigndi yfir hann úr öllum áttum,
dÖnskum, sænskum, rússneskum,
prússneskum, hollenskum og grísk-
mn. Auk þess var hann meðlimur
margra vísindafjelaga í Norðurálfu
cg Vesturheimi, þar á meðal, sem
nærri má geta, einnig hins ísl. Bókm,-
fjelags.
Hjer skal svo stuttlega drepiö á
helstu ritverk og útgáfur, sem frá
honum komu: Nordiske Kæmpehis-
torier (norrænar hetjusögur) gefnar
út í Kaupmannahöfn 1821—26, í 3
bindum, danskar þýðingar á ýmsum
norrænum fornsðgum, svo sem Hrólfs
sðgu Kraka, Volsungasögu, Ragnars
sögu Loðbrókar 0. s. frv. Þá má nefna
Jómsvíkinga sögu, Kh. 1824. Forn-
mannasögur í 12 bindum, Kmh. 1825
—1837, Krákumál, Kh. 1826, Forald-
arsögur Norðurlanda í 3 bindum, Kh.
1829—30, Færeyinga saga, Klí 1832,
Oldnordiske Fortidssagaer, er Fom-
ritafjelagið gaf út í danskri þýðingu,
eru að nokkru þýddar af honum (þ. e.
I.—3-°g ii-bd.). Þá skal nefnaskraut
rit hans : Antiquitates Americanae eða
um Ameríkufund íslendinga og af-
skifti Norðurlandabúa af henni frá
10. til 14. aldar. Kmh. 1837, °g Anti-
quites russes í 2 bd. Kmh. 1850 —
1852, um ferðir Norðurlandabúa til
Rússlands til forna. Þá átti hann og
með próf. Finni Magnússyni mestan
cg bestan þáttinn í öllum 3 bindunum
af hinu ágæta safnriti um Grænland:
Grönlands historiske Mindesmærker,
Kh. 1838—45.
Á annan í nýári 1824 hittir Rafn
dr. Gísla Brynjólfsson (síðar prest að
Hólnium í Reyðarfirði) að rpáli pg
ráða þeir með sjer að stofna fjelag
L sambandi við aðjúnkt Sveinbjörn
Egilsso’n á Bessastöðum til að skýra
og gefa út íslensk fornrit, og mánuði
síðar, 2. febrúardag ákváðu þeir, að
Rafn yrði fastur skrifari fjelagsms
og gjaldkeri um næstu þrjú ár (sbr.
auglýsingu urn fjelagið i „Nyeste
Skilderie af Köbenhavn" 6. nóv. 1824
undirskrifaða af Rafni, Gísla Brynj-
ólfssyni og Svb. Egilssyni. Siðar
bættust þeir við í hópinn Gunnlaugur
Oddsen, siðar dómkirkjuprestur í
ReykjaVik, og Þorgeir Guðmundsson
síðar prestur i Glólundi (Gloslunde
og Græshauge) á Lálandi. Þetta eru
fyrstu tildrögin til hins stórmerka
Norræna fornfræðafjelags. Fæðingar-
dag opinberan fjekk þó fjelag þetta
ekki fyr en 1825 og þá eftir fæðingar-
degi konungsins þá verandi, Friðreks
VI, 28. janúar og nokkru síðar, 9. mai
1828, nafnið : „Det kongelige nordiske
01dskriftselskab“ eða Hið konungl.
norræna Fornritafjelag, og þar með
konunga Danmerkur að verndurum.
Jeg hygg, að jeg mæli tæplega of
mikið, þótt jeg segi, að aldrei hafi
nokkurt vísindafjelag á Norðurlönd-
um eignast öflugri og ötulli skrifara
eða gjaldkera en Rafn reyndist því;
hann var skrifari þess til dauðadags
og var um 40 ára skeið sístarfandi,
sískrifandi fyrir það út um heiminn,
að safna meðlimum og fje handa því
og lífið og sálin og framkvæmdarafl-
ið í vísindalegri starfsemi þess og
sjóður þess, sem með konungl. stað-
festri stofnskrá 30. okt. 1834 ,var
trygður fyrir fult og alt og óskerð-
anlegur, var við æfilok hans (1863)
orðinn 77 þúsundir ríkisdala.
í sambandi við starfsemi Rafns í
þarfir Fornritafjelagsins skal jeg taka
það fram, að hann var frumkvöBml
að „Nordisk Tidskrift for Oldkyndig-
hed“ (Norrænt tímarit fyrir forn-
fræöi) I.—III., Kh. 1832—36, er síö-
ar breyttist í „Annaler for nordisk
Oldkyndighed og Historie“, og því
næst i „Aarböger for nordisk Old-
kyndighed og Historie“, sem Forn-
ritafjelagið gefur út enn í dag.
Á bókasöfnum hafði konferenzráð
Rafn hinn mesta áhuga alla æfi. Á
unga aldri hafði hann i Odense stofn-
að bókasafn fyrir liðsforingjaefnin,
og vera hans á bókasafni háskólans
á árunurn 1821—23 hefur auðvitað '
tendrað þann áhuga enn meir, enda
varð hann meöstofnandi að Amts-
bókasafninu í Þórshöfn í Færeyjum
1827 og stofnaöi einnig annaö bóka-
safn iGodthaab áGræniandi áriö 1829
En auk þess var hann áöur, árið
1818, orðinn faðir þeirrar stofnunar,
sem nú heldur í dag hátíðlegan 100
ára afmælisdag sinn, Landsbókasafns
íslands, og skal þá nú vikið að upp-
hafi og tildrögum til þessarar stofn-
unar og samtimis getið þess, að það
hefur fallið í mitt hlutskifti að neyð-
ast til að ákveða sjálíur afmælisdag
hennar, og hef jeg valið þenna dag
af þeim ástæðum, er nú skal greina:
Á efri árum Jóns bókavarðar Árna-
sonar (árið 1883) fær hann brjef frá
Pjetri biskup Pjeturssyni með ýms-
um fyrirspurnum um Landsbókasafn-
iö og þar á meðal hvenær það sje
stofnað. Hann svarar í brjefi 17. febr.
1883 með því að vitna i ritling Rafns:
Beretning orn det islandske Stifts-
bibl., Kh. 1826, og formálann fyrir
fyrstu bókaskrá safnsins, útg. í Kh.
1828, og kveðst eigi vita meira um
stofnun þessa en þar sje skráð, og i
ritlingnum „Mímir, the icelandic In-
stitutions with adresses", sem hinn
góðkunni íslandsvinur og velgjörða-
maður safnsins, próf. Willard Fiske,
gaf út í Kaupmannahöfn árið 1903,
tilgreinir hann einungis i grein sinni
um safnið, að próf. Garl Christian
Rafn hafi stofnað það árið 1818, en
nefnir engan mánaðardag, og svo er
og um önnur rit og alfræðilegar orða-
bækur, þar sem stofnunar Landsbóka-
safnsins er getið, að árið (1818) er
einungis tilgreint, en ekki stofnunar-
cíagurinn. Jafnvel hefur leikið efi á,
hver fyrstur hafi átt hugmyndina að
stofnun safnsins. Jón forseti Sigurðs-
son segir svo i ræðu þeirri, er hann
hélt á fimtíu ára afmæli Bókmenta-
íélagsins (sbr. Minningarrit Bók-
mentafjelagsins, Kmh. 1866, bls. 30—
31): „Auk þess kostnaðar, sem fje-
lagið þurfti að hafa fyrir sjálft sig
styrkti það einnig stiftsbókasafnið á
íslandi töluvert við stofnun þess. Það
var fyrst á ársfundi 30. mars 1818, að
þáverandi lautenant Karl Kristján
Rafn stakk upp á hjer í vorri deild,
að kjósa skyldi nefnd til að hugleiða,
hvernig hentugast væri að stofna
bókasafn á íslandi og sendi skýrslu
um bækur, sem ýmsir höfðu lofað að
gefa til slíks bókasafns. Deildin ljet
höfundinum í ljósi þakklæti sitt fyrir
þessa uppástungu, og lofaði að rita
um hana til deildarinnar á Íslandi.
Um sama leyti eða nokkru sxðar (26.
febrúar 1819) kom fram til fjelagsins
uppástunga frá Schlichtegroll, aðal-
ritara við hið konunglega vísinda-
akademi í Múnchen, um að stofna
bókasafn á íslandi. Fjelagið auglysti,
að það vildi fúslega taka á móti bók-
um, sem góðfúsir styrktarmenn slíks
bókasafns kynni vilja gefa. Þareftir
söfnuðust og til fjelagsins töluverðar .
bókagjafir, og annaðist fjelagið
geymslu á þeim og sendingar, borg-
aði band á bókum fyrir stiftsbóka-
safnið, sömuleiðis prentun á bókare-
gistri þess, 11 örkum að stærð, og
bókastimpil handa þvi (1827). Hjelt
fjelagið þessu áfram þar til 1828, að
styrkja stiftsbókasafnið, og sendi því
bækur meðan það var að komast á
fastan stofn, svo það á töluverðan
þátt i stofnun þessa bókasafns í
fyrstu."
Jón Sigurðsson hefur þannig verið
þeirrar skoðunar, að Rafn hafi verið
fyrsti hvatamaður til bókasafnsstofn-
unarinnar, en það mun þó naumast
vera fullkomlega rétt, því að til er
hjer i Landsbókasafninu í handrita-
safni því, er til þess var keypt 1901
af Hafnardeild h. ísl. bókmentafje-
lags, tvö brjef, sem virðast benda á,
aö hugsun þessi hafi fyrst kviknað í
þýskum heila (í. B. nr. 41, 2.). Annað
þeirra er mjög langt bxjef frá Fried-
rich Schlichtegroll í Múnchen, dags.
28. ágúst 1817, til Dr. Múnters Sjá-
landsbiskups, þar sem hann leggur til,
að stofnuð verði 2 fjelög, annað í
Kaupmannahöfn, hitt á Islandi, og
markmið beggja eigi að vera að gefa
út fræðirit og auka bókakost og koma
á fót vísindalegum söfnum hjer á
landi, þar á meðal öflugu safni út-
lendra bóka.
En hvað sem svo hjer má um segja,
þá er eitt víst, að hugmynd Rafns var
skýrari og ákveðnari og hann, þessi
hagsýni, mikli verknaðarmaður, fór
með hana þegar í stað „boðleið
rjetta“ til greiðustu framkvæmda. Þ.
29. d. marsm. 1818 ritar hann Bók-
mentafjelaginu brjef (sbr. Breve til
cg fra C. G. Rafn, Kh, 1869) og sting-
ur upp á, að fjelagiíS kjósi nefnd úr
sínum flokki til að undirbúa „stofn-
un stiftsbókasafns íslands" (til et Is-
lands Stiftsbibliotheks Oprettelse),
þannig aö það efni til samskota,